Faszyzm, który okrutnie wstrząsnął Europą dwudziestego wieku, był masowym ruchem politycznym o charakterze skrajnie nacjonalistycznym, zmierzającym do stworzenia państwa totalitarnego. Powstał w zubożałych krajach europejskich (głównie Włochy i Niemcy) jako protest przeciwko rozstrzygnięciom pierwszej wojny światowej. Faszyzm był ideologią ludzi pokonanych, głęboko rozczarowanych i spragnionych odwetu. Opowiadał się zarówno przeciw: demokracji, pluralizmowi partyjnemu, liberalizmowi, parlamentaryzmowi, kapitalizmowi, ideologii lewicowej, a także chrześcijaństwu. Nie tolerował indywidualizmu i humanitaryzmu i racjonalizmu. Chętnie czerpał z rasizmu. Uparcie głosił "dziejową misję" własnego narodu i jego dominację nad innymi narodami. Budował państwo przenikające bezwzględnie we wszystkie dziedziny życia - zarówno publicznego, jak i prywatnego. Forma totalitarnej dyktatury w systemie faszystowskim opierała się na "zasadzie wodzostwa" i hierarchicznie zbudowanej partii. W stosunku do przeciwników politycznych stosowała terror i represje. Nazizm (jako skrajna wersja niemieckiego faszyzmu) zmierzał do ustanowienia solidnej i stabilnej "wielkogermańskiej Rzeszy". Opowiadał się przeciw: liberalizmowi, systemowi wielopartyjnemu, demokracji, parlamentaryzmowi, marksizmowi, komunizmowi, pacyfizmowi, chrześcijaństwu i Kościołom (próbując nawet tworzyć własną religię). Wyznawał skrajny i radykalny nacjonalizm, uważając naród za "rasową i biologiczną wspólnotę krwi". Wojnę uważał za podstawowe i powszechnie obowiązujące prawo społeczne w życiu międzynarodowym.

Ruch faszystowski, który tak chętnie powoływał się na filozofię Jana Jakuba Rousseau i Fryderyka Nietschego (odwołując się zwłaszcza do ideału "nadczłowieka" powodowanego "wolą mocy" i powołaniem do panowania), ostateczną swoją formę przybrał dopiero po niekorzystnym dla Niemiec i Włoch "dyktacie wersalskim", nakładającym szereg dotkliwych represji terytorialnych, gospodarczych i militarnych (odnośnie Niemiec) i nie przynoszącym oczekiwanych korzyści (w przypadku Włoch). Spowodowana tym frustracja społeczeństwa w obu krajach podsycana było dodatkowo opłakanym stanem powojennej gospodarki - - zniszczeniami, stratami majątkowymi, wyczerpaniem surowców, trudnościami w przejściu na produkcję pokojową, drożyzną, ogromną inflacją i bezrobociem (zwłaszcza wśród byłych żołnierzy). Niepokojom w społeczeństwie towarzyszyły wybuchające ciągle zamieszki, nagły wzrost popularności ugrupowań o poglądach socjalistycznych, powszechny strach przed mogącą nadejść rewolucją i brak utrwalonych tradycji parlamentarnych oraz zaufania do (podatnych na korupcję) struktur władzy. Powszechnym życzeniem obu narodów stała się więc zaprowadzająca porządek silna i scentralizowana władza. Był to grunt bardzo podatny dla kiełkowania nowej, faszystowskiej ideologii.

Faszyzm włoski związany jest nierozerwalnie z Benito Mussolinim. Mussolini - były dziennikarz, były socjalista i przeciwnik I wojny świat. głosił nieuchronne stworzenie państwa "Wielkich Włoch" i przekonywał o konieczności wprowadzenia rządów "silnej ręki". Doceniał znaczenie propagandy, umiejętnie kierował masami, a odwoływał się do haseł narodowych, historii, przeszłości narodu i jego siły, obiecując mu odrodzenie. Założył organizację paramilitarną "czarnych koszul" i związek zrzeszający kombatantów "Fascio di combattimento" (nazwa ta dała początek nazwie całego ruchu faszystowskiego), którą w 1921 roku przekształcił w Narodową Partię Faszystowską. Przy jej poparciu w X 1922 roku dokonał zamachu stanu (podczas tzw. "marszu na Rzym") i zmusił króla Wiktora Emanuela III do powierzenia mu misji tworzenia rządu. Po zlikwidowaniu opozycji zdobył pełnię władzy i zaczął organizować państwo faszystowskie. Przyjął tytuł "Duce" ("wodza") i rozpoczął rządy dyktatorskie. W roku 1929 znormalizował stosunki z Kościołem katolickim. W polityce zagranicznej opierał się na współpracy z bliskimi ideologicznie Niemcami, z którymi w 1936 roku zawarł sojusz zwany Osią Berlin - Rzym.

Podobne do włoskich nastroje panowały również w Niemczech. Katastrofalny stan włoskiej gospodarki i coraz realniejsze zagrożenie komunistyczną rewolucją nasilały niezadowolenie społeczeństwa. Dochodziło do zbrojnych wystąpień (próba puczu dokonana przez koła junkierskie i wojskowe pod przewodnictwem W. Kappa i generała W. Lüttwitza) i masowych demonstracji robotniczych.

Następnej próby całkowitego przejęcia władzy podjął się w 1923 roku Adolf Hitler, związany z niemieckim odpowiednikiem związku kombatantów - Narodowo Socjalistyczną Niemiecką Partią Robotników. Próba zakończyła się porażką - partia Robotników uległa natychmiastowej delegalizacji, a sam A. Hitler trafił na 5 lat do więzienia. Jego pobyt w odosobnieniu zaowocował książką "Mein Kampf", będącą wykładnią wyznawanej przez niego ideologii. Zakładała ona konsekwentną, uporczywą i bezwzględną walkę przeciw rozwiązaniom narzuconym Niemcom niesprawiedliwym "dyktatem wersalskim", tezy rasistowskie i antysemickie oraz wykładnię roli narodu niemieckiego w historii ludzkości. Zdaniem Hitlera wszystkie istotne aspekty europejskiej kultury zbudowane zostały przez genialną rasę nordycką, do której (jako najwybitniejszy odłam) należeli Niemcy. Niemcy jako doskonała rasa "nadludzi" przez naturę predestynowani byli do posiadania władzy nad innymi, mniej wartościowymi narodami, które nie tylko nie zajmowały należnego im w hierarchii miejsca, ale dodatkowo ograniczały rasę nordycką w rozwoju, zabierając jej potrzebna przestrzeń życiową. Ten głęboko w zbiorowej świadomości narodu niemieckiego zakorzeniony wydźwięk narodowy, połączony z rasizmem i tezą krzywdy dotykającej naród niemiecki, sprawiły, że filozofia faszystowska znalazła szerokie grono zwolenników. Wydawało się im bowiem, że ideologia ta tłumaczy jasno zaistniałą w Europie sytuację, daje poczucie siły i (hitlerowskimi hasłami stworzenia "tysiącletniej Rzeszy") gruntuje pychę narodu niemieckiego, pragnącego silnego imperium i coraz bardziej skłonnego uznać silne rządy władzy dyktatorskiej.

Decydujący wpływ na nagły wzrost poparcia dla Hitlera mieli przemysłowcy i bogaci finansjerzy, obawiający się rewolucji komunistycznej. To dzięki ich poparciu (jak również dzięki staraniom sfer konserwatywnych i większości generalicji) 30 stycznia 1933 roku Adolf Hitler został powołany na stanowisko kanclerza Rzeszy i rozpoczął budowę państwa faszystowskiego. Zaczęły się rządy szantażu i terroru. W 1934 roku przy pomocy wiernej i podporządkowanej sobie bojówki SS rozprawił się z opozycją kierownictwa SA (podczas tzw. "nocy długich noży") i innymi przeciwnikami politycznymi. Mianował się wodzem ("Führer"), wprowadził dyktaturę i terror policyjny (zasługa Gestapo), rozbudował obozy koncentracyjne dla przeciwników politycznych oraz rozpoczął represje wobec lewicy i Żydów. Wkrótce potem złamał postanowienia traktatów wersalskich - odbudował armię niemiecką i objął nad nią naczelne dowództwo.

Dyktatorska władza w obu tych państwach faszystowskich przyniosła szereg doniosłych reform i przemian zgodnych z nową ideologią - zapewniono większość parlamentarną przedstawicielom faszystów (we Włoszech: Narodowej Partii Faszystowskiej, a potem - powołanej z niej: Wielkiej Radzie Faszystowskiej, posiadającą rozległe kompetencje rządu; w Niemczech - NSDAP), zlikwidowano opozycję i zapewniono bezwzględne posłuszeństwo dominującej partii i wodzowi narodu. Centralizacji władzy (w osobie jednego przywódcy) w Niemczech towarzyszyło usunięcie związkowej federacji, połączenie dotychczasowej władzy urzędów prezydenta i premiera w jednej osobie "kanclerza i wodza" oraz królujące w polityce hasło: "jeden lud, jedna rzesza, jeden wódź". Wprowadzaniu zasady monopartyjności towarzyszyło także podporządkowywanie administracji, której struktury hierarchii urzędowej nakładały się na stanowiska partyjne. W myśl idei silnego i zwartego państwa ograniczono swobody obywatelskie, wprowadzając cenzurę, znosząc wolność prasy i zgromadzeń oraz zakazując poza partyjnej działalności politycznej. Dyscypliny społeczeństwa pilnowały: armia, policja, paramilitarne "czarne koszule" (we Włoszech), SA, SS, SD (Służba Bezpieczeństwa) i Gestapo (Tajna Policja Państwowa) w Niemczech hitlerowskich. Jednocześnie w obydwu krajach trwała militaryzacja społeczeństwa i modernizacja wojska. Szalała propaganda, stanowiąca element tzw. "wojny psychologicznej", a dogodną manipulację nastrojami mas zapewniała dyktatorom także cenzura. Mussolini i Hitler szczycili się zwalczaniem bezrobocia, robotami publicznymi, ustawodawstwem socjalnym, modernizacją rolnictwa i stymulacją narodowej gospodarki nastawionej teraz na potrzeby przyszłej wojny. Związki zawodowe zastępowano korporacjami - związkami pracodawców i pracowników z tej samej branży, działającymi pod egidą państwa. Przynależność do nich stała się obowiązkowa, a ich celem była minimalizacja wpływów marksistowskiej idei walki klas społecznych. Partyjna ingerencja obejmowała także oświatę i wszelkie aspekty życia kulturalnego. Programy edukacyjne, czasopisma, prasa codzienna i publikacje opatrzone były ścisłą cenzurą. Dzieła nieprawomyślne niszczono. Nastroje narodu kształtowano w skandującej i krzykliwej atmosferze masowych defilad i wieców. Manifestowano nimi siłę i jedność partii, a partyjną młodzież wychowywano w paramilitarnych organizacjach (np. Hitlerjugend). Jednoczeniu społeczeństwa służyła też nagonka na wspólnego wroga i represje wobec narodu żydowskiego, usankcjonowane ustawami norymberskimi (z 1935 roku) i otwierające drogę masowym mordom, obozom koncentracyjnym i niszczeniu zabytkowych synagog.

Ustrój faszystowski dążył więc do ingerencji we wszystkie dziedziny życia obywatelskiego, ustalał wszelkie normy i - jak skwitował to George Orwell - tworzył świat z betonu i ze stali, świat fanatyków i wojowników, identycznie myślących, skandujących takie same hasła i szpiegujących się nawzajem.

Faszyzm jest ideologią pełną nienawiści i nie stroniącą od ludobójstwa, bo - jak stwierdza publicysta Stefan Kisielewski - "gloryfikacja własnego narodu to akt pogardy dla innych". Cechą charakterystyczną ideologii faszystowskiej była teza o ciągłej obecności wroga, którego należy zwalczać. Służył temu wyspecjalizowany aparat przymusu (policja polityczna oraz obozy odosobnienia dla wrogów ustroju i nieposłusznych obywateli). Zwykły donos wystarczył, aby obywatelem zainteresowały się organy ścigania. A stąd już niedaleko było do więzienia, czy obozu koncentracyjnego. Zwłaszcza, że organy ścigania prowadząc przesłuchania używały tortur i posuwały się do wymuszania zeznań. W różnych obozach - - koncentracyjnych, obozach pracy i więzieniach przetrzymywano wrogów politycznych, niekiedy całymi latami. W okropnych warunkach bytowych zmuszano ich do niewolniczej pracy i poddawano pseudomedycznym eksperymentom. SS kontrolowała posłuszeństwo obywateli i wyszukiwała ludzi przeciwnych NSDAP. Zgodnie ze wskazaniami Hitlera szczególnie prześladowała Żydów i Cyganów. Dla Żydów początkowo tworzono w miastach odrębne dzielnice - tzw. getta. Potem już tylko obozy koncentracyjne i krematoria. A wszystko to, czyniono w myśl przedstawionej przez Hitlera (w "Mein Kampf") teorii zakładającej, że Niemcy są "narodem panów", a inne narody powinny im służyć i dla nich pracować. Teza sformułowana w "Mein Kampf" stała się podwaliną antysemityzmu i holokaustu, a masową eksterminację Żydów uzasadniono przekonaniem, że to oni odpowiadają za wszystkie problemy społeczne.

Hitlera i Mussoliniego zasadniczo różniły tylko poglądy na kościół katolicki. Mussolini w 1929 roku zawarł z papiestwem (z Piusem XI) konkordat, a Hiltler popierał niemieckie ideologie utworzenia religii germańskiej.

Polityka zagraniczna obu tych państw odzwierciedlała ich dążenia imperialne (niemieckie opuszczenie Ligi Narodów, wyścig zbrojeń, wprowadzenie wojsk do Nadrenii, wysunięcie roszczeń co do ziem polskich, zaangażowanie w wojnę domową na terenie Hiszpanii, aneksja Austrii, kwestia Czechosłowacji, utworzenie tzw. osi "Rzym - Berlin" i przystąpienie do walk II wojny światowej).

Wystąpienia Hitlera początkowo wspominające jedynie o odbudowie pokonanej Rzeszy i zagrażającemu całej Europie komunizmowi sprawiły, że długo nie dostrzegano zagrożenia, które szło krok w krok za faszyzmem. Jednak ciężki okres, w którym znalazły się społeczności Europy zaraz po zakończeniu się I wojny światowej ukazał całą siłę panicznego strachu przed nadchodzącym chaosem. Powstanie państw faszystowskich stało się wyrazem dążeń i nastrojów zagubionych społeczeństw, przeciwdziałających własnemu rozpadowi cenę życia milionów ludzi.

Faszyzm jest więc ustrojem "pogardy dla życia ludzkiego", opartym na niepodzielnych rządach jednej partii i podporządkowanych jedynej słusznej ideologii, kontrolujących gospodarkę i administrację publiczną, a społeczeństwo skupiających wokół nienawiści do narodowego wroga. Dla tego systemu charakterystyczne jest też brutalne tłumienie wszelkiej opozycji i podtrzymywanie w społeczeństwie atmosfery nieustannego strachu. Dodatkowo, odwrócona została hierarchia wartości - życie jednostki i jej dobro zupełnie przestało się liczyć. Społeczeństwo musi być ciągle czujne ("zwierane szeregów") i poddawane indoktrynacji (by z całego serca wierzyć w państwową ideologię i w razie potrzeby oddać za nią życie). Światopogląd mas jest nieustannie kontrolowany, a wszystkie (nawet najdrobniejsze) przypadki nieposłuszeństwa są surowo karane. Terror jest więc w tym systemie dosłownie na porządku dziennym. Faszyzm jest "ustrojem śmierci" przede wszystkim jednak dlatego, że jego panowanie kosztowało już życie kilkudziesięciu milionów niewinnych ludzi.