Działalność zbrojna i polityczna na ziemiach polskich w okresie 1918-1945

Spór o granice państwa w okresie od 1918 do 1921 roku.

Jednym z najbardziej pilnych, a jednocześnie jednym z najistotniejszych problemów w obliczu których, stanęła powojenna Polska, był problem wytyczenia i ustalenia granic państwa.

Wielkopolska. Kapitulacja Niemiec na froncie zachodnim (w dniu 11 XI 1918 roku), jak również przelewająca się przez kraj, fala rewolucji, z jednej strony osłabiły położenie niemieckiego zaborcy na terenie okupowanym, polskim, z drugiej zaś, czyniły dążenia niepodległościowe Polaków, bardziej realnymi do spełnienia. 26 XII 1918 roku, do Poznania przybył Ignacy Paderewski. W mieście, na skutek prowokacyjnego zachowania się niemieckich bojówek, wobec atakowania ludności polskiej, jak również wobec znieważania polskich chorągwi, doszło do zbrojnych starć. Następnego dnia (27 XII) starcia te, przekształciły się w powstanie. Już w pierwszym dniu powstańczych walk, Polacy opanowali najważniejsze punkty strategiczne w mieście, zaś dnia 6 I 1919 roku, padł ostatni punkt oporu niemieckiego w Poznaniu, a mianowicie - lotnisko w Ławnicy. Od tego momentu powstańcy kontrolowali niemal całą Wielkopolskę.

Na mocy traktatu pokojowego podpisanego w Paryżu, w dniu 28 VI 1919 roku, do Polski włączono obszar Poznańszczyzny, jak również Pomorze Gdańskie. Niemniej jednak z obszaru Pomorza Gdańskiego, wyłączono miasto Gdańsk, któremu nadano statut Wolnego Miasta.

Górny Śląsk. Zgodnie z postanowieniami tego samego traktatu pokojowego, kończącego konferencję w Wersalu, o przynależności (bądź nie) obszarów Górnego Śląska, Warmii, Mazur i Powiśla do Polski, miały zadecydować przeprowadzone tam plebiscyty. Z obawy przed włączeniem Górnego Śląska do Niemiec, jak również sprzeciwiając się rosnącemu terrorowi niemieckiemu, skierowanemu przeciwko Polakom, 17 VIII 1919 roku, rozpoczęło się pierwsze powstanie śląskie. W ślad za nim, w nocy z 19 na 20 VIII 1920 roku, wybuchło drugie powstanie śląskie. 20 III 1921 roku, na Górnym Śląsku odbył się zapowiadany plebiscyt. Do głosowania przystąpiło 1191 tys. urodzonych na terenie plebiscytowym, 40,4% opowiedziało się za przynależnością do Polski, zaś 59,6%, za przynależnością do Niemiec. Aby nie dopuścić do ostatecznego podziału Górnego Śląska, zorganizowano trzecie powstanie śląskie (w dniu 2 V 1921 roku). Decyzją Rady Ligi Narodów, dnia 12 X 1921 roku, stronie polskiej przyznano blisko 30% obszaru plebiscytowego, zamieszkiwanego przez 46% ludności (tj. około 1 miliona). Pozostała część Górnego Śląska, wraz z zamieszkującą go ludnością, przypadła w udziale stronie niemieckiej.

Warmia i Mazury. Zapowiedziany traktatem wersalskim plebiscyt, odbył się na Warmii, Mazurach i Powiślu, w dniu 11 VII 1920 roku. Głosowanie ujawniło całkowitą klęskę Polaków, w konsekwencji której, stronie polskiej przyznano jedynie kilka gmin na obszarze Mazur i Powiśla.

Śląsk Cieszyński. Pomimo porozumienia z XI 1918 roku, w sprawie podziału pomiędzy stronę polską a czeską, Śląska Cieszyńskiego, w I 1919 roku, Czesi zbrojnie wkroczyli na teren sporny, żądając nowych regulacji w sprawie rozdysponowania wspomnianych ziem. Decyzją państw zachodnich, na Śląsku Cieszyńskim, miano przeprowadzić plebiscyt. Ostatecznie odstępując od głosowania plebiscytowego, Rada Ambasadorów, dokonała podziału terenu, pozostawiając przy Polsce około 44% Śląska Cieszyńskiego, pozostałe zaś 56% przydano Czechosłowacji.

Wojna polsko-bolszewicka. Wobec:

- upadku carskiej Rosji i pytania o przynależność państwową ziem wschodnich byłej Rzeczpospolitej

- koncepcji federacyjnej Józefa Piłsudskiego, a więc, koncepcji zakładającej powstanie samodzielnych, choć powiązanych z Polską, krajów: Ukrainy i Białorusi, pełniących dodatkowo rolę przedmurza, oddzielającego Polskę od Rosji

- dążeń rosyjskich bolszewików do ekspansji komunizmu

- zajęcia w I 1919 roku, obszarów Wilna i Kowna, przez oddziały Armii Czerwonej, doszło do wybuchu wojny polsko-bolszewickiej. W toku zaistniałej kampanii, należy wyróżnić cztery, główne okresy wojenne:

1. walki w roku 1919

2. wyprawa kijowska w IV 1920 roku

3. kontrofensywa radziecka (V-VIII 1920 rok)

4. bitwa warszawska oraz kontrofensywa polska, zakończona pokojem w Rydze, w dniu 18 III 1921 roku.

Bitwa warszawska, określana w polskiej historiografii, mianem Cudu nad Wisłą, miała miejsce w dniach 14-15 VIII 1920 roku. W toku zaciętych walk, toczonych w pobliżu Radzymina, wojska polskie zatrzymały natarcie wojsk bolszewickich, zmierzających ku stolicy kraju.

Zwieńczeniem wojny bolszewickiej był pokój ryski. Na jego mocy ustalono przebieg granicy wschodniej państwa polskiego, opierając ją na linii: Dzisna-Dokszyce-Słucz-Zbrucz. Poza tym, obie strony, tj. polska i radziecka, gwarantowały sobie poszanowanie i przestrzeganie praw mniejszościowych, tak w sferze szkolnictwa, jak i kultury. Polska miała odzyskać dobra kulturowe, zagarnięte przez Rosję po roku 1772, jak również, miano jej wypłacić wysoką kontrybucję wojenną. Niemniej jednak, pokój ryski, całkowicie przekreślał koncepcję federacyjną Piłsudskiego.

Działalność polityczna w dobie pierwszej wojny światowej.

W dobie I wojny światowej, na ziemiach polskich istniały następujące obozy i ugrupowania polityczne (wszystkie narodziły się u schyłku wieku XIX, choć z czasem ulegały przeobrażeniom i zmianom):

1. Ruch Robotniczy, z podziałem na:

- partie polityczne ruchu robotniczego, a więc np. Wielki Proletariat, PPS, SDKP, czy KPRP

- partie robotnicze nurtu narodowo-chrześcijańskiego, a więc np. Narodowy Związek Robotniczy

2. Ruch Ludowy, reprezentowany przez takie partie jak: SL, PSL, czy Mazurską Partię Ludową

3. Narodowa Demokracja, z ugrupowaniami: Liga Polska, Liga Narodowa czy Stronnictwo Narodowo Demokratyczne.

Z walką Polaków o ustalenie przebiegu granicy polskiej na wschodzie, łączyły się dwie, różne politycznie koncepcje. Pierwsza z nich nazywana była federacyjną, druga inkorporacyjną.

Koncepcja federacyjna, reprezentowana przez Józefa Piłsudskiego oraz jego zwolenników, zakładała powrót do państwa polskiego do granic przedrozbiorowych, jak również powołanie na wschodzie Europy, państw suwerennych: Litwy, Białorusi oraz Ukrainy. Taka wizja nawiązywała do tradycji Rzeczpospolitej Obojga Narodów oraz gwarantowała powstanie swoistego muru, oddzielającego Polskę od Rosji.

Koncepcja inkorporacyjna, propagowana przez Romana Dmowskiego oraz przez Endecję, mówiła o włączeniu do państwa polskiego, tylko tych ziem na wschodzie, na których żywioł polski był wystarczająco silny, a co za tym idzie, na których, można było osiągnąć spójność z ziemiami rdzennie polskimi.

Walka polskiego żołnierza w okresie drugiej wojny światowej.

Walki u boku Francji i Wielkiej Brytanii. Po klęsce kampanii wrześniowej w Polsce, przystąpiono do formowania polskich jednostek zbrojnych na zachodzie. Podstawą prawną tego typu działań, były umowy: z Wielką Brytanią, z roku 1939, oraz z Francją, z roku 1940. W V 1940 roku, armia polska we Francji liczyła około 80 tysięcy żołnierzy. Po klęsce Francji zaczęto formować oddziały polskie w Anglii. Polacy walczyli w Norwegii (w okolicach Narviku), w Bitwie o Anglię, we Francji w 1944 roku pod Falaise (1 Dywizja), i pod Arnhem (Brygada Spadochronowa). II Korpus Polski, gen. Władysława Andersa, przełamał Linię Gustawa we Włoszech, i walczył pod Monte Cassino.

Oddziały powstałe w ZSRR. Kolejne etapy tworzenia jednostek polskich na terenie ZSRR, to:

1. VIII 1941 rok - podpisanie umowy polsko-radzieckiej w sprawie organizowania na terenie ZSRR armii polskiej pod dowództwem gen. Andersa

2. szykany władz radzieckich i ewakuacja armii gen. Andersa do Iranu (lato 1942 roku)

3. V 1943 rok, akceptacja przez rząd radziecki, koncepcji tworzenia 1 Dywizji im. Tadeusza Kościuszki, pod dowództwem płk Zygmunta Berlinga

4. VIII 1943 rok, formowanie kolejnych jednostek I Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR

5. III 1944 rok, przekształcenie I Korpusu w I Armię Polską, z czasem utworzenie Ludowego Wojska Polskiego.

Ruch oporu w kraju. Ruch oporu w Polsce, dobie II wojny światowej, dzielił się na ten związany z rządem londyńskim, oraz na ten, związany z lewicą komunistyczną. W obu przypadkach, ruch oporu działał tak na płaszczyźnie politycznej, jak i wojskowej. Przedmiotem mojego zainteresowania, w poniższych rozważaniach, będą struktury militarne ruchu oporu, działającego z inspiracji rządu w Londynie.

Dnia 27 IX 1939 roku, gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, założył w Warszawie Służbę Zwycięstwu Polski (SZP). Ponieważ w organizacji, w większości znaleźli się oficerowie sanacyjni, premier Władysław Sikorski rozwiązał SZP, a w jej miejsce powołał w dniu 13 XI 1939 roku, Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Na czele ZWZ stanął gen. Kazimierz Sosnkowski.

14 II 1942 roku, ZWZ, przekształcono w Armię Krajową (AK). Tym samym uzyskała ona oficjalny charakter, jako wojsko państwa polskiego. Kolejnymi komendantami AK byli: Stefan Rowecki-Grot (do VI 1943 roku), Tadeusz Komorowski-Bór (do X 1944 roku), Leopold Okulicki (do I 1945 roku). Na wiosnę roku 1944, AK liczyła blisko 300 tysięcy żołnierzy. Działalnością dywersyjną AK kierowało Kierownictwo Dywersji "Kedyw". Na jego czele stał płk Emil Fieldorf. Ponieważ w strukturach politycznych polskiego podziemia, znalazło się szereg frakcji (począwszy od PPS, przez SL, SN, po SP), ich odpowiednikiem w strukturach militarnych AK, były odpowiednie organizacje zbrojne. I tak, z ruchem ludowym, związane były Bataliony Chłopskie. Zostały one powołane do życia w roku 1940, początkowo pod nazwą "Straż Chłopska". Bataliony liczyły blisko 160 tysięcy żołnierzy. Z kolei, z ruchem narodowym, związane były Narodowe Siły Zbrojne, utworzone we IX 1942 roku. NSZ, liczyły sobie blisko 65 tysięcy żołnierzy i zwalczały równie intensywnie hitlerowców, co ugrupowania proradzieckie.

Plan "Burza" oraz Powstanie Warszawskie. W dniach od 1 VIII do 2 X 1944 roku, w stolicy trwało powstanie warszawskie. Spośród wielu przyczyn, które zadecydowały o potrzebie zorganizowania kolejnego w dziejach naszego kraju, zrywu powstańczego, wymienić należy:

- dążenie dowództwa AK do realizacji planu "Burza", celem którego było m. in. opanowanie stolicy przez powstańców i wystąpienie wobec Armii Radzieckiej w roli gospodarza; na marginesie, plan "Burza" którego istotą, było atakowanie oddziałów niemieckich na ich tyłach, został zaakceptowany w lutym 1944 roku, przez rząd polski na uchodźstwie

- utworzenie przez komunistów namiastki rządu polskiego, PKWN, który w swoim działaniu był niemal całkowicie uzależniony od woli ZSRR; PKWN uznawał się za jedyną legalną władzę w Polsce, określając rząd londyński, jako władzę samozwańczą, działającą w oparciu o faszystowską Konstytucję Kwietniową

- wola walki dużej części mieszkańców Warszawy, oraz obawa, iż akcje komunistyczne przerodzą się w powstanie pod ich przywództwem

- nakaz Niemców do stawienia się 100 tysięcy mężczyzn do prac fortyfikacyjnych oraz fałszywy meldunek o zaobserwowaniu radzieckich czołgów na Pradze.

Całe powstanie zwykło się było dzielić na dwa zasadnicze etapy, tj. na etap walk zaczepnych (w dniach od 1 do 4 VIII 1944 roku), oraz na etap walk obronnych (w dniach od 5 VIII do 2 X 1944 roku). Tak więc po początkowych sukcesach, odnoszonych przez powstańców, przyszedł czas porażek i rozczarowań. Były one nader odczuwalne, tym bardziej, że powstańcy nie mogli liczyć na wsparcie państw Zachodu. Wróg przejmował kolejne dzielnice miasta, mordując przy tym, tak zaangażowanych czynnie w powstanie, jak i ludność cywilną. Na marginesie, warto wspomnieć o uczestnikach powstania, a zwłaszcza o harcerzach. W powstaniu warszawskim brały udział harcerskie bataliony: Zośka, Parasol, Wigry, Zawiszacy, angażując się w działania o charakterze bojowym lub łącznościowym, z kolei, harcerki służyły jako sanitariuszki. Czynnie zaangażowała się także ludność cywilna miasta. Jak wyżej napisałam, niszczeniu i plądrowaniu miasta, mordowaniu ludności, z obojętnością, a można by nawet powiedzieć, że i z pewnym wyczekiwaniem, przyglądali się nasi rzekomi sojusznicy, Rosjanie. Stalin, obarczając polskie władze emigracyjne ciężarem nieodpowiedzialności za wybuch powstania, oczekiwał na nieuchronny koniec i na całkowitą porażkę Warszawy. Kiedy porażka stała się faktem, do dymisji podał się premier Mikołajczyk, z kolei, gen. Okulicki rozwiązał w dniu 19 I 1945 roku, Armię Krajową.

Kontynuacją opisanych wyżej wydarzeń, było utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, oraz prace Wielkiej Trójki, nad kształtem granic Państwa Polskiego w dobie powojennej.