Na genezę narodzin ruchu narodowego w Polsce złożyło się wiele okoliczności. Ruch ten był przede wszystkim odpowiedzią na politykę, jaką prowadzili wobec społeczeństwa polskiego zaborcy. Państwa zaborcze dążyły do zlikwidowania odrębności ziem polskich i pełnej ich unifikacji oraz bezwzględnie walczyły z polskością, stosując politykę germanizacji i rusyfikacji. Krytykowano szlachtę za jej ugodową postawę wobec zaborców (krytyczne głosy pojawiały się szczególnie na łamach warszawskiego "Głosu"). Krytykowano również mieszczaństwo za jego kosmopolityzm. Zwolennicy idei narodowej opowiadali się za samodzielnością polskiego ruchu narodowego (nie chcieli współpracy w walce o niepodległość z innymi narodowościami zamieszkującymi ziemie polskie). Odrzucali oczywiście jakąkolwiek współpracę z władzami zaborczymi.
W 1887 r. powstała w Szwajcarii pierwsza organizacja głosząca program narodowy - Liga Polska. Jednym z jej założycieli był Zygmunt Miłkowski. Głosiła ona hasła niepodległości Polski w jej przedrozbiorowych graniach. Drogą do niepodległości miało być zbrojne powstanie całego narodu. Przyszła wolna Polska miała być państwem demokratycznym o ustroju republikańskim i zapewniającym wolności obywatelskie. Działacze Ligi sprzeciwiali się idei walki klasowej i głosili, że dobro narodu jest ważniejsze niż interesy poszczególnych warstw społecznych. Z Ligą związana była konspiracyjna organizacja młodzieżowa - Związek Młodzieży Polskiej oraz środowisko pisma "Głos".
W 1893 r. powstała w Warszawie i z inicjatywy Romana Dmowskiego Liga Narodowa. Głównym celem tej organizacji była praca na rzecz kształtowania nowoczesnego, silnego i świadomego narodu polskiego. Odzyskanie przez Polskę niepodległości traktowano jako cel długofalowy. Przyszła Polska miała być państwem jednolitym pod względem narodowościowym (dawała o sobie znać ksenofobia). Sprzeciwiano się idei walki klasowej.
Ponieważ działaczom LN groziły aresztowania, przenieśli oni swoją działalność na teren zaboru austriackiego (Galicja). W 1897 r. Liga Narodowa założyła Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, które swoją działalnością objęło wkrótce trzy zabory. Narodowa Demokracja opierała się na programie głoszonym przez Ligę Narodową, do którego dodała pewne nowe elementy. Kładła nacisk na budowanie polskiej świadomości narodowej, a walkę o odzyskanie niepodległości traktowała jako cel na przyszłość. Była przeciwna powstaniom zbrojnym, a opowiadała się za legalnymi środkami działania. Głosiła konieczność respektowania prawa oraz stawiała na rozwój polskiej kultury oraz oświaty.
W czasie rewolucji, która rozpoczęła się w 1905 r. endecja odżegnywała się od działań rewolucyjnych, dążąc do poszerzenia autonomii Królestwa Polskiego. W Rosji widziała szansę na zjednoczenie wszystkich polskich ziem. Starała się więc hamować strajki i manifestacje oraz przeciwdziałać inicjatywom socjalistów. Wzięła udział w wyborach do rosyjskiej Dumy, do której weszła.
W przededniu I wojny światowej endecja opowiedziała się za udzieleniem poparcia Rosji, a za głównego wroga polskości uznała Niemcy, które prowadziły politykę germanizacji wobec Polaków. Endecy liczyli na to, że zwycięska Rosja zjednoczy wszystkie trzy zabory. Endeccy powołali swoje przedstawicielstwo polityczne - Komitet Narodowy Polski, a wkrótce później formację zbrojną u boku armii rosyjskiej - Legion Puławski. W 1917 r. na Zachodzie (Paryż) działał KNP oraz udało się stworzyć polską armię na zachodzie Europy. W 1919 r. na konferencji pokojowej w Paryżu interesy Polski reprezentowali działacze obozu narodowego - R. Dmowski oraz I. Paderewski.
