Rewolucja w Królestwie Polskim w latach 1905 – 1907.

Wieść o wydarzeniach w Petersburgu wywołała w styczniu 1905 r. masowe demonstracje i strajki, głównie w Warszawie, Częstochowie, Zagłębiu Dąbrowskim i Łodzi. Polityczne hasła głoszono tam, gdzie dużą rolę odgrywały partie robotnicze, czyli w Łodzi i Warszawie. Strajkujący domagali się obalenia cara, zorganizowania Zgromadzenia Konstytucyjnego oraz utworzenia republiki demokratycznej. Najważniejszymi postulatami ekonomicznymi były te, mówiące o wprowadzeniu ośmiogodzinnego dnia pracy i podwyższeniu zarobków.

Będący ówczesnym generałem-gubernatorem Czertkow wprowadził w Królestwie Polskim "wzmocnioną ochronę" i rozkazał wojsku rozpędzać demonstrujących ludzi z placów i ulic. W wielu miastach, m.in. w Warszawie, Radomiu, Łodzi, Ostrowcu i Skarżysku doszło do krwawych starć wojska z robotnikami.

28 stycznia 1905 r. młodzież na dwóch wiecach na Uniwersytecie Warszawskim i w Politechnice zdecydowała przyłączyć się do walczącego proletariatu. Podobne decyzje podjęli wkrótce uczniowie szkół średnich. Młodzież ucząca się w gimnazjach na znak protestu przerywała lekcje, dewastowała portrety cara i przyłączała się do ulicznych manifestacji. Strajk rozszerzał się bardzo szybko, a młodzi ludzie stawiali jednomyślne żądania polskiej szkoły. Socjalistyczne organizacje młodzieżowe chciały demokratyzacji nauczania, wprowadzenia do szkół polskiego języka jako wykładowego, likwidacji w szkołach systemu policyjnego, bezpłatnego i powszechnego nauczania oraz swobodnej działalności stowarzyszeń młodzieżowych. Dużą rolę odegrał działający w Warszawie Związek Młodzieży Socjalistycznej. Strajkującą młodzież wspierali nauczyciele będący członkami Koła Wychowawców. Starania te przyniosły rezultaty. W czerwcu władze rosyjskie zgodziły się na rozpoczęcie nauki języka polskiego. Strajki młodzieży spowodowały jednak wiele represji ze strony cara. Zamknięto średnie i wyższe szkoły, a część strajkujących wysiedlono lub aresztowano.

Równocześnie uzewnętrzniły się odmienne reakcje partii robotniczych. Polska Partia Socjalistyczna oraz Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy popierały strajki, a także pomagały w ich organizacji. Przeciwne stanowisko przyjęła endecja, która wzywała do zgody pomiędzy klasami.

Część członków PPS na czele z Józefem Piłsudskim, Witoldem Jodko-Narkiewiczem i Feliksem Perlem, (tzw. "starzy") sceptycznie podchodziła do możliwości współdziałania z rosyjskimi rewolucjonistami. Przygotowywali się oni do narodowego powstania, a tworzoną Organizacje Bojową uważali za zalążek polskiej armii. Pozostali członkowie PPS na czele z Maksymilianem Horwitzem-Waleckim, Marianem Bieleckim i Feliksem Sachsem (tzw. "młodzi") chcieli aktywnie brać udział w rewolucji ogólnorosyjskiej. Organizacja Bojowa miała według nich służyć do działań dywersyjno-bojowych. Korzystając ze swej przewagi w partii wiosną 1906 r. podjęli decyzję o działalności dywersyjnej.

Rewolucji obawiała się Narodowa Demokracja. Najważniejsze było dla niej przyznanie Królestwu Polskiemu autonomii. Uważała strajki za niepotrzebne, gdyż liczyła na to, że bliski jest koniec caratu. W celu odciągnięcia robotników od lewicowych partii utworzyła w 1905 r. Narodowy Związek Robotniczy. Jego bojówki uczestniczyły w wielu bratobójczych walkach na terenie Łodzi.

Carat przeciwstawił rewolucjonistom swą armię. W jej skład wchodziło 300 tysięcy żołnierzy. Była to liczba większa niż ogół robotników w Królestwie Polskim.

Powszechny strajk przeciągnął się do lutego i spowodował przyznanie podwyżek robotnikom i skrócenie czasu ich pracy. Nie spowodował on jednak żadnych ustępstw natury politycznej ze strony caratu. Dekret wydany przez cara mówił o walce ze strajkującymi i bardzo ogólnikowo wspominał o zwołaniu "Dumy". Dało się jednak zauważyć, że reżim cara ustępuje czując nacisk ze strony klasy robotniczej.

Wiosną 1905 r. strajkować zaczęli robotnicy rolni. Strajki miały miejsce głównie w guberni siedleckiej i lubelskiej, ponieważ tam ich położenie było najgorsze. Przerwali oni pracę, sformułowali swoje żądania i wzywali ludność by ta przyłączała się do demonstracji i strajków. W miejscowości Łanięty (powiat kutnowski) miały miejsce krwawe walki robotników z wojskiem.

Rolnicy domagali się podwyżki wynagrodzeń, poprawy warunków mieszkaniowych, likwidacji kar finansowych oraz zlikwidowania nakazu utrzymywania posyłek (dorywczo zatrudnionych pomocników parobka). Ponadto robotnicy chcieli być lepiej traktowani. Doszło również do zaostrzenia konfliktów serwitutowych pomiędzy chłopami-gospodarzami a dworem, które przekształciły się w czasie rewolucji w walki o pastwiska i lasy.

Narodowowyzwoleńcza walka objęła około 70 % gmin Królestwa Polskiego. Dotyczyła ona najczęściej wprowadzenia języka polskiego do szkół, sądownictwa i samorządów.

Dniem, który miał pokazać siłę rewolucjonistów miał być 1 maj 1905 r. Każda partia socjalistyczna na ten dzień zapowiadała masowe wystąpienia. Carskie dowództwo sięgnęło po dodatkowe oddziały, zaczęła działać antyrewolucyjna propaganda. W miasteczkach i miastach tego dnia ustała wszelka praca, odbywały się pochody i wiece. Kilkutysięczna manifestacja SDKPiL, którą kierował Feliks Dzierżyński przeszła ulicami Warszawy. Została jednak powstrzymana na Alejach Jerozolimskich przez wojsko. W wyniku interwencji żołnierzy zginęły 32 osoby. Głównym elementem manifestacji w Łodzi był trwający jeden dzień strajk ku pamięci ludzi poległych w poprzednich demonstracjach. Zamienił się on trwające dwa dni zbrojne powstanie. Była to pierwsza próba zbrojnej walki w Rosji.

Rewolucja weszła w decydująca fazę w październiku 1905 r. po zawarciu pokoju przez Rosję i Japonię. Strajk powszechny w Rosji natychmiast przeniósł się na ziemie Królestwa Polskiego, obejmując koleje, fabryki, biura, poczty i sklepy. Rezultatu nie przyniosły antystrajkowe działania endecji. Domagano się zagwarantowania praw politycznych i konstytucji. 30.X.1905 r. został ogłoszony manifest cara zawierający polityczne ustępstwa. Przyznawał on polskiemu społeczeństwu podstawowe prawa demokratyczne. Rząd Rosji wyraził zgodę na przeprowadzenie powszechnych wyborów i przyznał Dumie prawa ustawodawcze. Nie zadowoliło to rewolucjonistów i w listopadzie przystąpili oni do kolejnych demonstracji. 1 listopada w Warszawie na Placu Teatralnym doszło do demonstracji podczas, której miały miejsce najbardziej krwawe starcia. 5 listopada w Warszawie odbył się pochód zorganizowany przez Narodową Demokrację. Udział wzięło w nim kilka tysięcy osób domagających się przyznania Królestwu Polskiemu autonomii. Była to największa i zarazem ostatnia manifestacja zorganizowana przez działaczy endecji.

10 listopada 1905 r. w Królestwie Polskim został ogłoszony stan wojenny. Przeciwko temu postanowieniu odbyły się wiece w blisko 30 miastach.

Ważnym wydarzeniem dla ruchu robotniczego stało się utworzenie związków zawodowych. Powstawały one z inicjatywy dwóch najważniejszych ugrupowań robotniczych. Za sprawą SDKPiL powstawały tzw. związki socjaldemokratyczne, które były częścią partii. PPS, którą kierowali "młodzi" organizowała "bezpartyjne" związki, które były formalnie niezależne. Tym organizacjom przeciwstawiała się endecja, która rozpoczęła tworzenie tzw. "polskich" związków zawodowych. W marcu 1906 r. rząd uchwalił tymczasowe przepisy umożliwiające legalne działanie związkom zawodowym. Związki te nie mogły jednak występować w sprawach podwyżki wynagrodzeń, zmiany długości czasu pracy oraz innych, które uznawane były za polityczne. Dlatego też uchyliły się one od zalegalizowania i pozostały tajne.

Rewolucja wywarła trwały wpływ na rozwój oświaty. Dekret wydany przez cara w czerwcu 1905 r. pozwolił na zakładanie prywatnych szkół polskich. Bardzo szybko utworzyła się sieć elementarnych i średnich szkół. Przyczyniła się do tego Polska Macierz Szkolna, organizacja znajdująca się pod wpływami ND.

1906 r. przyniósł zaostrzenie konfliktów wśród członków PPS. Duże różnice w poglądach "starych" i "młodych" stały się przyczyną rozłamu. W listopadzie 1906 r. podczas zjazdu w Wiedniu utworzona została PPS-Frakcja Rewolucyjna na czele, której stanął Józef Piłsudski. Jej głównym celem była zbrojna walka o niepodległość. PPS-Lewica pod przywództwem Maksymiliana Horwitza-Waleckiego dążyć miała do obalenia caratu i przekształcenia państwa rosyjskiego w demokratyczną i federacyjną republikę o szerokiej autonomii Królestwa Polskiego.

Wiosną 1906 r. zorganizowane zostały wybory do I Dumy. Ludowcy i partie robotnicze zbojkotowały je, a uczestnicząca w nich endecja, zdobyła większość mandatów.

Wkrótce rząd rozwiązał I Dumę, co stało się przyczyną politycznych represji. We wrześniu 1906 r. swoje działanie rozpoczęły sądy polowe. 10 października w Łodzi w strajku przeciwko egzekucjom udział wzięło około 67 tysięcy robotników. Łódzcy przemysłowcy na czas nieokreślony zamknęli fabryki chcąc powstrzymać ruch robotniczy. Po 4 miesiącach życia w nędzy i głodzie robotnicy zmuszeni byli do kapitulacji i zrezygnowali z walki o swoje prawa.

Wybory do II Dumy odbyły się w styczniu 1907 r. SDKPiL zachęcała do wzięcia udziału w głosowaniu. Endecja przystąpiła do wyborów w koalicji z realistami i udało jej się zdobyć większość mandatów, choć nie miała już takiej przewagi jak rok wcześniej. Zarówno w walce ekonomicznej jak i politycznej górą byli kontrrewolucjoniści.

Rewolucja mimo upadku odegrała znaczącą rolę w życiu polskiego społeczeństwa. Udało jej się zaangażować w walkę chłopów i robotników, którzy stali się jej przewodnikami i inicjatorami. Walka z caratem miała na celu wyzwolenie państwa polskiego. Robotnicy, chłopi, młodzież i inteligencja mimo rozbieżnych programów zjednoczyli się w walce o wyzwolenie Polski.

Rewolucja przekreśliła cele Ligi Narodowej dążącej do uzyskania władzy nad społeczeństwem. Nie udało się też zachęcić robotników do wzięcia udziału w walce z Rosją. Endecja wskutek swoich antyrewolucyjnych działań straciła wpływy, jakie pozyskała wśród chłopów i robotników.

Chociaż działania rewolucyjne zachwiały rządami cara i w znaczącym stopniu wpłynęły na rozwój ugrupowań politycznych nie przyniosły realizacji głównego celu. Celem tym było odzyskanie niepodległości.