Na przełomie lat 80 i 90-tych XX w. rozpadł się blok wschodni, skupiający państwa socjalistyczne. Na mapie Europy pojawiły się niezależne i suwerenne państwa: Białoruś, Ukraina, Łotwa, Litwa, Estonia, Słowenia, Bośnia, Chorwacja oraz Rosja. Stosunki polityczne na świecie uległy głębokim przeobrażeniom. Radziecka broń nuklearna nie stanowiła już dla zachodniej Europy i Stanów Zjednoczonych poważnego zagrożenia. Początek końca ZSRR należy widzieć już w połowie lat 80-tych, a proces rozpadu Związku Radzieckiego przyspieszył kryzys polityczny i gospodarczy, do jakiego doszło w 1988 r.

Zmiany w ZSRR zapoczątkowało objęcie w 1985 r. funkcji sekretarza generalnego partii przez Michaiła Siergiejewicza Gorbaczowa. Dostrzegł on słabości systemu komunistycznego i dążył do jego naprawy i reform. Pragnął go udoskonalić poprzez modernizację radzieckiej gospodarki i umocnienie struktur państwowych przy zachowaniu dotychczasowej ponadnarodowej organizacji państwa radzieckiego. Nie miał zatem zamiaru obalać istniejącego systemu społeczno-gospodarczego. Nie bał się jednak zmian i tym różnił się od innych przywódców; był człowiekiem otwartym i bystrym (kiedy przemawiał nie korzystał z kartki, lecz polegał jedynie na własnej pamięci). Powoli jednak w ZSRR dojrzewała inna koncepcja zmian - ożywiły się różne narodowości oraz powstawały ugrupowania polityczne, które głosiły potrzebę obalenia systemu. Umożliwiłoby to wyzwolenie się nierosyjskich narodów spod dominacji Moskwy (najpierw znajdowały się one pod władza caratu, a potem ZSRR), które mogłyby stworzyć niepodległe państwa.

Nowa władza zapowiedziała przeprowadzenie poważnych reform, z których dwie miały największe znaczenie: "głasnost" i "pierestrojka". Obydwie te reformy miały doprowadzić ZSRR do wyjścia z kryzysu gospodarczego, poważnych zmian w wewnętrznej organizacji państwa oraz do uzyskania zagranicznej pomocy. Realizacja tych reform nie mogła w żadnym wypadku naruszyć socjalistycznego modelu gospodarki oraz dominacji KPZR w życiu gospodarczym i społecznym. Przez "głasnost" trzeba rozumieć dążenie do jawności życia politycznego ("głasnost" w języku rosyjskim oznacza "rozgłos", czyli coś przeciwnego milczeniu). Przerwanie milczenia miało stanowić zachętę dla towarzyszy partyjnych do bacznego przyglądania się różnym problemom i szukania odpowiednich rozwiązań poprzez dyskusję na ich temat. Trzeba było jednak dać ludziom możliwość swobodnej wypowiedzi, nie zagrożonej karami. Wszystko zaczęło się od partii, potem ośmieliły się mówić media, i wreszcie społeczeństwo. Okazało się wówczas, że policja i cenzura nie muszą obracać się przeciw obywatelom. "Głasnost" zapoczątkowała otwartość; zaczęto otwarcie mówić o potrzebie obalenia komunizmu. Przez "pierestrojkę" trzeba rozumieć dążenie do przekształcenia stosunków społeczno-gospodarczych w kierunku unowocześnienia gospodarki, zwalczania nadużyć, poszerzenia wolności obywatelskich. Jej celem było poza tym nawiązanie bliższych relacji ze światem zachodnim. Mianem "pierestrojki" określa się przeobrażenia, jakie w okresie 1985-1991 przechodził system komunistyczny w ZSRR. Spowodowała ona nasilenie się ruchu niepodległościowego w wielu republikach oraz radykalizację nastrojów społecznych.

Ruchy odśrodkowe były szczególnie silne na terenie republik nadbałtyckich. Do aktywnych wystąpień doszło na Litwie, Łotwie i Estonii. Na VIII.1989 r. przypadała 50-ta rocznica zawarcia paktu Ribbentrop- Mołotow. Wówczas doszło do spektakularnego wystąpienia mieszkańców tych trzech państw, w którym wzięło udział około dwa miliony ludzi. Ze swoich splecionych rąk utworzyli oni długi, sięgający 650 km łańcuch, który połączył ze sobą trzy republiki. Miało to bardzo duże, symboliczne znaczenie.

Na Litwie działał Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy "Sajudis". Wygrał on wybory do Rady Najwyższej, które odbyły się w II.1990 r. Kluczowa dla przyszłości Litwy uchwała zapadła 11.III.1990 r. W tym dniu litewska Rada Najwyższa uchwaliła deklarację niepodległości - Litwa stała się państwem suwerennym i wróciła do swego historycznego godła - Pogoni. Radzie Najwyższej przewodził Sajudisi Vyfautas Landsbergis. Deklaracja litewska wywołała sprzeciw Gorbaczowa, który zażądał jej unieważnienia. Nie wyraziła na to zgody Rada Najwyższa, wskutek czego w I.1991 r. doszło w okolicy centrum radiowo-telewizyjnego do walk radzieckich żołnierzy z cywilami, którzy ochraniali dostęp do wieży. W starciach śmierć poniosło dziesięć osób. W II.1991 r. Litwini ostatecznie zadecydowali, że Litwa stanie się niepodległym państwem. Urząd prezydenta niepodległej Litwy objął Algirdas Brazauskas.

Podobnie sytuacja kształtowała się na Łotwie. 4.III.1990 r. Łotysze proklamowali niepodległość swego kraju w specjalnej deklaracji. 21.VIII.1990 r. Łotwa wystąpiła ze Związku Radzieckiego. W I.1991 r. doszło w Rydze do walk z oddziałem komandosów rosyjskich. Urząd prezydenta niepodległej Łotwy objął Guntis Ulmanis, zaś urząd premiera Vladis Birkavs.

Podobnie jak na Litwie i Łotwie, potoczyły się wypadki w Estonii. 2.II.1990 r. Estończycy ogłosili deklarację o niepodległości Estonii. 20.VIII.1990 r. Estonia wystąpiła ze Związku Radzieckiego. Wybory rozpisano na IX.1992 r. Zakończyły się one zwycięstwem Meri Lennarta. Na tle wszystkich byłych republik Związku Radzieckiego estońska gospodarka była najlepiej rozwinięta. Usamodzielnienie się Estonii przyspieszyło jej rozwój gospodarczy. Estonia została w pierwszej kolejności zaproszona na rozmowy dotyczące jej akcesu do Unii Europejskiej.

W 1988 r. na terenie Ukrainy, a zwłaszcza w Galicji Wschodniej, w Kijowie i we Lwowie zaczęły powstawać organizacje, których celem było odrodzenie Ukrainy. Było to dla Rosji o tyle groźne, że Ukraina stanowiła obok samej Rosji najludniejszą i największą republikę ZSRR. 10.VII.1990 r. Ukraina uchwaliła deklarację swojej suwerenności. Prawie rok później, 24.VIII.1991 r. Ukraina proklamowała pełnię niepodległości. Urząd prezydenta Ukrainy objął Leonid Krawczuk.

Kluczowym momentem dla przemian w samej Rosji był pucz sierpniowy, do którego doszło w Moskwie w 1991 r. Autorami tego puczu byli konserwatywni politycy partyjni, którzy chcieli zahamować proces rozpadu ZSRR. Puczem kierowali: Walentin Pawłow (premier) oraz Gienadij Janajew (wiceprezydent). U genezy tego zamachu tkwiły decyzje, jakie zapadły na III Zjeździe Deputowanych Ludowych, który miał miejsce w Moskwie. Podjęte tam decyzje stanowiły, że partia komunistyczna utraci rolę kierowniczą w państwie oraz że o dalszym losie ZSRR, który miałby zostać przekształcony w federację równych i suwerennych republik, zadecyduje referendum. Pośredni wpływ na zorganizowanie puczu miał wynik wyborów prezydenckich z VI.1991 r., w których zwyciężył Borys Jelcyn. Spowodowało ono ożywienie sił demokratycznych. Należy poza tym zwrócić uwagę na opracowanie nowej ustawy zasadniczej. Gorbaczow został internowany przez puczystów; spędzał on wówczas urlop nad Morzem Czarnym. Wtedy do walki z puczem przystąpił Jelcyn, organizując w Moskwie masowe manifestacje mieszkańców stolicy przeciwko zamachowcom. Do walki z puczystami zmobilizował również wojsko. Walki trwały 3 dni (19-21.VIII) i rebelia została stłumiona. Pięć osób poniosło śmierć. Spiskowcy zostali aresztowani. Do zwycięstwa Jelcyna przyczyniło się przejście rebelianckich oddziałów na jego stronę (mieli oni przypuścić szturm na główne budynki państwowe). Po tych wydarzeniach mało popularny Gorbaczow stracił znaczenie i władzę, a autorytet Jelcyna znacznie wzrósł.