Podczas II wojny światowej obok władz emigracyjnych Rzeczypospolitej Polskiej, funkcjonujących w Londynie, którym podporządkowana była Armia Krajowa, powstał na okupowanych terytoriach lewicowy ośrodek władzy politycznej popierany przez komunistyczne władze Związku Radzieckiego. Ośrodek ten, którego polityczny trzon stanowiła Polska Partia Robotnicza (PPR). Środowisko to doprowadziło do powstania na przełomie lat 1943 i 1944 Krajowej Rady Narodowej (KRN). Po przekroczeniu Bugu przez Armię Czerwoną 20 lipca 1944 r. w Moskwie pod kontrolą Stalina powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), który miał być namiastka polskiego rządu lewicowego. 22 lipca 1944 r. PKWN ogłosił swój "Manifest". Był to dokument programowy komunistycznego obozu, który zamierzał przejąć władzę w Polsce. Charakter manifestu był bardzo ogólnikowy a sam dokument pełnił przede wszystkim rolę propagandową i miał skupić społeczeństwo wokół nowej władzy. "Manifest" apelował do polskiej ludności o wytrwałe i mężne kontynuowanie walki z Niemcami. Zapowiadał gruntowne reformy społeczne z radykalną reformą rolną w pierwszej kolejności. Wspominał o upaństwowieniu przemysłu, administrowanego przez Niemców. Obiecywał szybką odbudowę Polski. Mówił o trwałym uregulowaniu wschodniej granicy państwa polskiego oraz o nabytkach terytorialnych na zachodzie. Zapowiadał sojusz z ZSRR. Realizacja tej ostatniej zapowiedzi był podpisane 27 lipca 1944 r. porozumienie PKWN z władzami ZSRR, które uznawało linię Curzona za wschodnią granicę państwa polskiego.

Na terenach tak zwanej Polski Lubelskiej PKWN, korzystając z osłony Armii Czerwonej i NKWD, organizował własny system władzy, rozbudowywał wojsko, przeprowadzał masowe aresztowania byłych członków organizacji konspiracyjnych i akcje pacyfikacyjne. Przymusowym zarządem objął większość instytucji gospodarczych. 6 września 1944 r. PKWN wydał dekret o reformie rolnej. W grudniu 1944 r. PKWN został przemianowany na Rząd Tymczasowy. W styczniu 1945 r. Armia Czerwona wkroczyła na pozostałe ziemie polskie i zajęła również Warszawę. 19 stycznia 1945 r. dowództwo AK wydało rozkaz o rozwiązaniu podziemnego wojska. Część żołnierzy pozostała w konspiracji i kontynuowała walkę przeciwstawiając się terrorowi.

Po kilku nieudanych próbach porozumienia między rządem w Londynie, a PKWN i KRN dopiero rokowania w Moskwie i nacisk aliantów zachodnich zadecydowały o powrocie do kraju niektórych polskich polityków emigracyjnych, z byłym premierem rządu londyńskiego Stanisławem Mikołajczykiem na czele. Weszli oni w skład powstającego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN). Mikołajczyk został jego wicepremierem. TRJN uzyskał uznanie międzynarodowe. Skład partyjny KRN został również poszerzony. KRN spełniała funkcję tymczasowego i samolegitymizującego się parlamentu, który nie pochodził z demokratycznych wyborów do momentu przejęcia tej roli przez Sejm Ustawodawczy.

Jednocześnie trwała przebudowa gospodarki narodowej. W latach 1944-46 przeprowadzono wywłaszczenie ziemiaństwa i parcelację majątków ziemskich oraz akcję osadniczą na ziemiach przyłączonych do Polski. Ponad 1 mln rodzin robotników folwarcznych i chłopów otrzymało 6 mln ha użytków rolnych. Nastąpiło rozdrobnienie własności prywatnej w rolnictwie i obniżenie średniej wielkości gospodarstw rolnych. W 1949 r. we władaniu indywidualnych gospodarzy znajdowało się 86% użytków rolnych, w majątkach państwowych około 9%. Na mocy ustawy o nacjonalizacji przemysłu z 3 stycznia 1946 r. władze państwowe przejmowały prywatne zakłady przemysłowe. W 1947 r. przystąpiono do eliminacji prywatnych i spółdzielczych przedsiębiorstw handlowych i sklepów, rozbudowując jednocześnie handel państwowy. Działania te określone nazwane zostały "bitwą o handel". Władze dążyły do pełnej etatyzacji, wyeliminowania wolnego rynku i ustanowienia gospodarki sterowanej centralnie.

W 1947 r. rozpoczęto realizacje Planu Trzyletniego. Plan Trzyletni, a właściwie Trzyletni Plan Odbudowy Gospodarki był realizowany w latach 1947 - 1949. Był to plan gospodarczy przygotowany po II wojnie światowej przez związany z PPS i kierowany przez Czesława Bobrowskiego Centralny Urząd Planowania. W wyniku wyzwolenia Polski spod okupacji hitlerowskiej przez wojska radzieckie znalazła się ona w strefie wpływów przypadającej Stalinowi. W związku z tym poza narzuceniem określonych sowieckich rozwiązań politycznych po II wojnie światowej narzucono Polsce i stopniowo wprowadzano system gospodarczy wzorowany na rozwiązaniach sowieckich. Główną jego cechą było podporządkowanie gospodarki celom politycznym. Proces ten zapoczątkowała nacjonalizacja różnego rodzaju przedsiębiorstw oraz wprowadzenie monopolu państwowego w handlu zagranicznym. Równocześnie, w celu pozyskania przychylności chłopów dla przemian ustrojowych i politycznych, przeprowadzono reformę rolną. Do 1949, w okresie odbudowy, pozwolono na działanie sektora prywatnego w przemyśle, usługach i handlu, ograniczając jednocześnie rozmiary przedsiębiorstw prywatnych (do 50 zatrudnionych). Celem planu trzyletniego była zatem odbudowa polskiej gospodarki po ze zniszczeń wojennych oraz rozpoczęcie procesu przekształcania gospodarki polskiej na wzór radziecki. Uchwała sejmu, która zatwierdziła realizację planu wskazała na jego najważniejsze cele. Wśród nich wymieniono: odbudowę zniszczeń wojennych i wyrównanie strat, integracja "ziem odzyskanych", zagospodarowanie i ekonomiczne wykorzystanie całego wybrzeża, wzrost wydajności i zwiększenie produkcji, wzmocnienie pozycji państwa w gospodarce międzynarodowej. Plan przewidywał równoprawną rolę gospodarce trzech sektorów: państwowego, spółdzielczego i prywatnego. Szczególnie obciążony był sektor prywatny, na którego barki spadły wysokie podatki oraz dostawy obowiązkowe.

Problemy w odbudowie przemysłu na "ziemiach odzyskanych" związane były z ewakuacją całych przedsiębiorstw przemysłowych i parku maszynowego przez wycofujących się Niemców oraz z rabunkową eksploatacją tych ziem przez oddziały radzieckie, przed przekazaniem ich Polsce. W sferze edukacji zadaniem planu była walka z analfabetyzmem, szerzenie nauczania w zakresie podstawowym i budowa szkół.

Specyficzną polityką motywacji pracowników do większej wydajności pracy było wprowadzenie przez władze komunistyczne współzawodnictwa w pracy oraz propaganda przodowników pracy, którzy w największym stopniu realizowali określone przez państwa normy, często znacznie je przekraczając. Do najsłynniejszych z przodowników polskich należał Wincenty Pstrowski, który pracował w kopalni "Jadwiga". Plan trzyletni jest uznawany za jedyny skuteczny plan gospodarczy w historii PRL: dzięki niemu w dużej mierze odbudowano gospodarkę ze zniszczeń wojennych.

Polska mimo starań nie otrzymała kredytów od państw Europy Zachodniej. W lipcu 1947 r., pod naciskiem ZSRR odrzuciła amerykański plan pomocy w odbudowie ze zniszczeń wojennych państw europejskich tzw. plan Marshalla, ale sytuacja gospodarcza i warunki życia ludności w 1948 r. uległy znacznej poprawie. Od 1 stycznia 1949 r. została zniesiona reglamentacja towarów.

Dążąc do utrzymania monopolu władzy komuniści ograniczali i zwalczali działalność niezależnych od nich sił politycznych. Chodziło tutaj o formalnie wchodzące w skład rządu Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), część Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) oraz Stronnictwo Pracy (SP). Odtworzenie Stronnictw Narodowego zostało uniemożliwione. Komuniści złożyli PSL oraz innym partiom politycznym propozycję stworzenia przed wyborami wspólnego bloku wyborczego, którego sygnatariusze mieli określić przed wyborami parlamentarnymi proporcje podziału wspólnie uzyskanych mandatów. Propozycja ta z propagandowego punktu widzenia miała na celu zjednoczenie wszystkich polskich sił politycznych, aby wspólnie przezwyciężyć zniszczenia spowodowane II wojną światową. W rzeczywistości komunistom, którzy nie byli pewni poparcia społecznego, chodziło o przejęcie kontroli nad partiami w bloku i o ograniczenie wpływów cieszącego się dużą popularnością społeczną PSL. Po odrzuceniu przez PSL w lutym 1946 r. propozycji wejścia do wspólnego bloku wyborczego wzmógł się nacisk propagandowy i represje wobec stronnictwa. Również wybory parlamentarne zostały odłożone, natomiast 30 czerwca 1946 r. przeprowadzono referendum. Referendum miało udowodnić społeczne poparcie dla PPR. Pytania były tak sformułowane, aby zasugerować odpowiedź oczekiwaną przez komunistów, którzy ogłosili hasło "3 razy tak". Miało ono zachęcać do twierdzącej odpowiedzi na wszystkie trzy pytania zadane w referendum. Dotyczyły kwestii zniesienia senatu, akceptacji zmian ustroju gospodarczego oraz przebiegu zachodniej granicy Polski. Wyniki referendum zostały sfałszowane. Oficjalnie na pierwsze pytanie twierdząco odpowiedziało 68% głosujących, na drugie 78%, na trzecie 92%. Jednakże według szacunków PSL "3 razy tak" głosowało 15% wyborców, którzy oddali głosy, a według tajnych raportów PPR 27%. W okresie poprzedzającym wybory do sejmu nasilił się terror wobec opozycji i społeczeństwa. PPR i PPS podpisały umowę o jedności działania, w której ustaliły podział mandatów w przyszłym sejmie. Wybory odbywały się w warunkach bezpośredniego zastraszenia. W 10 z 52 okręgów wyborczych unieważniono listy PSL. Wyniki wyborów, które odbyły się 19 stycznia 1947 r. zostały sfałszowane. Oficjalnie głosowało 90% wyborców, a na listę bloku partii, na którego czele stali komuniści padło 80,1% ważnych głosów. PSL uzyskało 10,3%. Wyłoniony w wyborach Sejm Ustawodawczy wybrał 5 lutego 1947 r. Bolesława Bieruta na prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Trzy dni później powołano rząd, na którego czele stanął Józef Cyrankiewicz.

19 lutego 1947 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę konstytucyjna o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej zwaną popularnie Małą Konstytucją. Mała Konstytucja nawiązywała w szerokim zakresie do założeń i instytucji przewidzianych w postanowieniach Konstytucji z 17 marca 1921 r. Zasady te realizowano jednak w nowych uwarunkowaniach geopolitycznych i warunkach postępującej eliminacji legalnej opozycji politycznej przez komunistyczną lewicę.

22 lutego Sejm Ustawodawczy uchwalił amnestię, na mocy której zwolniono z więzień i obozów 26 tys. osób, a ponad 36 tys. ujawniło się. Po wyeliminowaniu PSL z rządu i rozbiciu jawnie działającej opozycji rządząca koalicja ponownie stała się fasadą osłaniającą hegemonię komunistów. Konspiracja zbrojna wygasała, a podziemie polityczne nastawiło się na długotrwałą walkę o przetrwanie i zachowanie narodowych dążeń do niepodległości. PSL poddane represjom zamierało. Korzystając z poparcia PPR wpływ na stronnictwo uzyskała grupa zwolenników podporządkowania się komunistom. 21 października 1947 zagrożony aresztowaniem szef PSL i były premier polskiego rządu emigracyjnego Stanisław Mikołajczyk, wyjechał za granicę.

Kolejnym świadectwem drastycznej eliminacji resztek pluralizmu politycznego oraz odejściem od narodowych tradycji w zakresie kształtowani instytucji ustrojowych było, dokonane w grudniu 1948 r. wymuszone połączenie PPR i PPS w Polską Zjednoczona Partię Robotniczą. Posiadająca długie tradycje PPS była znaczącą siłą polityczną, która cieszyła się popularnością polskiego społeczeństwa. PPR powszechnie kojarzona jako reprezentacja stalinowskiego aparatu władzy chciała przejąć popularność PPS. Dlatego tez owo połączenie było w rzeczywistości wchłonięciem PPS przez PPR i wystąpienie tej ostatniej wzmocnionej autorytetem PPS pod nowym szyldem. Z PPS usunięto działaczy przeciwstawiających się jej likwidacji i po przeprowadzeniu czystki wśród członków obu partii (w 1948 r. z PPS usunięto ok. 1/4 członków, z PPR usuwano członków oskarżanych o tzw. odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne). Po połączeniu obu partii do PZPR nie przyjęto lub nie przystąpiło do niej wielu działaczy PPS.

W rocznicę manifestu PKWN, dnia 22 lipca 1952 r. została uchwalona przez Sejm Ustawodawczy nowa konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Po raz pierwszy w niej właśnie została użyta ta nowa nazwa państwa polskiego. Ze względu na datę uchwalenia dokument ten nazywany był również konstytucją lipcową. Konstytucja ta, wzorowana na modeli konstytucji ZSRR z 1936 r. odchodziła od zasady podziału władzy państwowej, zastępując ją zasadą jedności władzy. Własność państwowa i spółdzielcza uzyskała preferencyjną ochronę prawną, rozwój gospodarczy poddano zaś zasadzie centralnego planowania. Likwidacji uległ urząd prezydenta. Funkcje głowy państwa przejęła kilkunastoosobowa Rada Państwa. Najwyższa Izba Kontroli utraciła pozycje organu konstytucyjnego i w listopadzie 1952 r. została rozwiązana i zastąpiona przez podporządkowane Radzie Ministrów Ministerstwo Kontroli Państwowej. Konstytucja utrwaliła status rad narodowych jako terenowych organów władzy państwowej, podporządkowując je Radzie Państwa. Funkcje administracji i zarządu państwowego w jednostkach podziału terytorialnego przejęły prezydia rad narodowych.

Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r. w okresie swego obowiązywania była ponad trzydziestokrotnie nowelizowana. Nowelizacja z 1957 r. przywróciła instytucje Najwyższej Izby Kontroli, jako organu niezależnego od Rady Ministrów wpisując się tym samym w nurt przemian demokratycznych polskiego października 1956 r. Jednak nowelizacja z 1976 r. podążyła w przeciwnym kierunku. Ponownie podporządkowano NIK rządowi, ponadto utrwalono konstytucyjnie hegemonię PZPR jako siły przewodniej w systemie politycznej organizacji społeczeństwa. Rangę wymogu konstytucyjnego uzyskał również sojusz ze Związkiem Radzieckim i innymi państwami bloku wschodniego.