I. WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI (1914 - 1918)

1. Polacy przed wybuchem pierwszej wojny światowej

Orientacje polityczne na ziemiach polskich. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej na ziemiach polskich wykształciły się dwa główne nurty polityczne:

1) nurt pierwszy, zwany także pasywistycznym, reprezentowany był przez Stronnictwo Narodowo - Demokratyczne (SND powstało w 1897 r.), nazywane także Narodową Demokracją lub po prostu endecją. Do jego głównych działaczy należeli: Roman Dmowski, Jan Ludwik Popławski oraz Zygmunt Barlicki. Stronnictwo miało swoje oparcie m.in. w ziemiaństwie, inteligencji wywodzącej się ze szlachty, części burżuazji polskiej oraz drobnomieszczaństwie. Natomiast po rewolucji 1905 r. wpływami objęło także środowiska robotnicze i chłopskie. W tym czasie powołany został do życia Narodowy Związek Robotniczy (NZR), a rok później - Narodowy Związek Chłopski (NZCh). Endecy stawiali wówczas na Rosją. Deklarowali swoją lojalność wobec caratu w zamian za przyznanie Królestwu Polskiemu pewnej samodzielności (autonomii). Postulaty te wysunięto w momencie, gdy imperium rosyjskie przeżywało wewnętrzny kryzys, spowodowany przegraną wojną z Japonią oraz rewolucją. Narodowej Demokracji nie udało się jednak pozyskać zwolenników dla swojego programu autonomii. Mimo to Dmowski i jego zwolennicy nadal spoglądali w kierunku Rosji, pokładając w niej swoje nadzieje na odbudowę państwa polskiego. W 1908 r. Roman Dmowski opublikował swoją pracę po tytułem "Niemcy, Rosja i kwestia polska". W książce tej wyraźnie podkreślał poparcie Polaków dla Rosji w nadchodzącej wojnie, w zamian oczekując poczynienie przez carat pewnych kroków w sprawie polskiej. Przewidywano nawet zjednoczenie ziem polskich w jedno autonomiczne państwo pod berłem cara.

Endecja z zaboru rosyjskiego utrzymywała kontakty z ruchem narodowo - demokratycznym w zaborze pruskim, gdzie czołową rolę odgrywał Marian Seyda, a także w Galicji, gdzie z kolei na czele tutejszej SND stał Stanisław Głąbiński. Jednak poza zaborem rosyjskim politycy endeccy byli przeciwni rządom państw zaborczych. W Galicji przystąpiono do tworzenia organizacji niepodległościowych. Powstały m.in. Drużyny Polowe "Sokół" pod dowództwem Józefa Hallera, a w latach 1908 - 1911 Polskie Drużyny Strzeleckie, Polski Związek Wojskowy, a także tajna Armia Polska, której czołowymi przywódcami byli Marian Januszajtis, Mieczysław Neugebauer i Henryk Bagiński.

2) nurt drugi, zwany również aktywistycznym, swoje nadzieje pokładał w Austro - Węgrach. Zwolennikami tego nurtu była przede wszystkim radykalna młodzież inteligencka, a także zamożnie mieszczaństwo i działacze ruchu ludowego. Reprezentowali oni jednak różne postawy polityczne. A mianowicie w obozie proaustriackim znaleźli się zwolennicy, głównie spośród konserwatystów galicyjskich, koncepcji "trialistycznej", która przewidywała utworzenie ze zjednoczonych ziem państwa polskiego trzeciego członu monarchii austro -węgierskiej, oraz grupa tzw. niepodległościowa, opowiadająca się za walką zbrojną u boku państw centralnych.

W obozie tym dominującą rolę odgrywała PPS - Frakcja Rewolucyjna, która wyłoniła się w wyniku rozłamu PPS na IX Zjeździe w Wiedniu w listopadzie 1906 r. Na czele nowo powstałej partii stanął Józef Piłsudski. Kierował on także Organizacją Spiskowo - Bojową PPS, której członkowie po klęsce rewolucji 1905 r. utworzyli w Galicji Związek Walki Czynnej (1908 r.), działający w konspiracji. Czołowymi przywódcami ZWC byli Józef Piłsudski, Kazimierz Sosnkowski i Marian Kukiel. Celem Piłsudskiego i jego zwolenników była przede wszystkim walka o niepodległość państwa polskiego. Zakładano przy tym, że Rosja zostanie pokonana przez państwa centralne, które z kolei ulegną koalicji mocarstw zachodnich. W Galicji zaczęły powstawać zatem dalsze polskie organizacje wojskowo - niepodległościowe, na co przyzwalał po cichu rząd austriacki. W 1908 r. utworzony został Związek Strzelecki pod dowództwem Władysława Sikorskiego. W tym samym roku Wawrzyniec Dajczak powołał do życia Drużyny Bartoszowe, w których znalazła się młodzież wiejska.

Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KSSN). W listopadzie 1912 r. powołana została Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, z której miał zostać wyłoniony przyszły Rząd Narodowy. W skład KSSN weszli działacze: PPS zaboru pruskiego i rosyjskiego, Narodowy Związek Robotniczy i Narodowy Związek Chłopski zaboru rosyjskiego, a także PPSD, PSL i galicyjskie Polskie Stronnictwo Postępowe. Sekretarzem Komisji został socjalista Witold Jodko - Narkiewicz, natomiast komendantem wojskowym Józef Piłsudski.

Lewica rewolucyjna. W 1900 r. powstała Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy z Julianem Marchlewskim, Feliksem Dzierżyńskim, Różą Luksemburg, Leonem Jogiches - Tyszką i Adolfem Warskim - Warszawskim na czele. Głosili oni hasło powszechnej rewolucji społecznej, odrzucając przy tym sprawę niepodległości Polski. Do SDKPiL dołączyła PPS - Lewica (powstała w 1906 r. na skutek rozłamu w PPS) z Janem Stróżeckim i Maksymilianem Horowitz - Waleckim na czele.

2. Polacy podczas pierwszej wojny światowej

Zaraz po wybuchu wojny Józef Piłsudski w nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 r. rzucił hasło podjęcia przez polskie siły zbrojne walki z Rosją i wymaszerował z oddziałami strzeleckimi, wchodzącymi w skład Kompani Kadrowej, z Oleandrów pod Krakowem. Kompania Kadrowa przekroczyła granicę austriacko - rosyjską i wkroczyła 12 sierpnia do Kielc. Mieszkańcy Królestwa Polskiego nie wystąpili jednakże przeciwko siłom rosyjskim. Cała wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. Ponadto dowództwo austriackie nie dostarczyło zaopatrzenia oddziałom polskim. Piłsudski musiał zatem wraz z Kompanią Kadrową, wrócić do Galicji.

Naczelny Komitet Narodowy i powstanie Legionów Polskich. Dnia 16 sierpnia 1914 r. został utworzony w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, stanowiący najwyższą polską instytucję wojskową, skarbową i polityczną w Galicji. Na czele NKN stanął Juliusz Leo, z kolei jej sekcjami we Lwowie kierował Tadeusz Cieński, a w Krakowie Władysław L. Jaworski. Politycy NKN opowiadali się za przyłączeniem ziem zaboru rosyjskiego do monarchii austro - węgierskiej i utworzenie w ten sposób trójczłonowego państwa (Austro - Węgry - Polska). W sierpniu 1914 r. władze niemieckie i austro - węgierskie wydały odezwę do Polaków, w której nie wypowiedziano się konkretnie w sprawie przyszłych losów państwa polskiego.

Powstanie Legionów Polskich. 27 sierpnia 1914 r. NKN utworzyła u boku armii austriackiej Legiony Polskie, które w ciągu 1915 r. objęły trzy brygady, liczące razem około 20 tysięcy żołnierzy. I Brygada dowodzona była przez Józefa Piłsudskiego i walczyła z Rosjanami w Galicji (m.in. bitwy pod Limanową i Łowczówkami). W jej szeregach znaleźli się głównie członkowie ZWC. Na czele II Brygady stanął pułkownik Józef Haller, z którą wziął udział w działaniach zbrojnych na Węgrzech i w Galicji Wschodniej (m.in. bitwy pod Rafajłową i Nadwórną). Z kolei III Brygada pod dowództwem pułkownika Stanisława Szeptyckiego, walczyła na Lubelszczyźnie i Wołyniu.

Odezwa rosyjskiego wodza naczelnego. Dnia 14 sierpnia 1914 r. naczelny wódz rosyjski, wielki książę Mikołaj Mikołajewicz skierował do społeczeństwa polskiego odezwę, w której nie wspomniano nic o niepodległości Polski, a jedynie o zjednoczeniu wszystkich ziem polskich pod berłem cesarza rosyjskiego. W odpowiedzi na odezwę powstał w Warszawie 25 listopada 1914 r. Komitet Narodowy, w którym znaleźli się politycy polscy lojalni wobec Rosji. Prezesem KN został Zygmunt Wielopolski, reprezentujący Stronnictwo Polityki Realnej, natomiast na szefa komitetu wykonawczego powołano Romana Dmowskiego. Komitetowi nie udało się jednak utworzyć polskich sił zbrojnych u boku armii rosyjskiej, do której Polacy byli bezpośrednio wcielani jako obywatele imperium. Z kolei powołany przez KN Legion Puławski, który liczył dziewięciuset żołnierzy, został zlikwidowany w październiku 1915 r.

Centralny Komitet Obywatelski. Po wycofaniu się z Królestwa wojsk rosyjskich w Warszawie powstał 5 sierpnia 1915 r. Centralny Komitet Obywatelski, którego kierownictwo objął Zdzisław Lubomirski. Działalność CKO została jednakże znacznie ograniczona z chwilą przejęcia władzy w stolicy przez niemieckie władze okupacyjne z generalnym gubernatorem Hansem von Beslerem na czele.

Akcje polskie na zachodzie w początkowym okresie wojny. Pod koniec 1914 r. działacze polscy na Zachodzie przystąpili do prowadzenia szerokiej akcji na rzecz Polski. W październiku 1914 r. powstał Centralny Komitet Polski w Stanach Zjednoczonych, który zajął się zbieraniem środków finansowych dla ofiar wojny w Polsce. Natomiast w styczniu 1915 r. Henryk Sienkiewicz i Ignacy Paderewski utworzyli w Szwajcarii (miejscowość Vevey) Komitet Pomocy dla Ofiar Wojny w Polsce. Ponadto w 1915 r. Agencja Polska w Londynie oraz Roman Dmowski podjęli nieudane próby pozyskania dla sprawy polskiej zachodnie mocarstwa. Anglia i Francja nie chciały się bowiem mieszać w wewnętrzne problemy Rosji, do których zaliczano właśnie kwestie polską. W 1915 r. próbowano także utworzyć we Francji wojsko polskie, co zakończyło się jednak niepowodzeniem. Powstały wówczas Legion Bajończyków został niebawem zlikwidowany, a jego żołnierzy wcielono do francuskiej Legii Cudzoziemskiej.

Powstanie Polskiej Organizacji Wojskowej. Po zajęciu Królestwa Polskiego władze państw centralnych nie podejmowały żadnych decyzji w sprawie przynależności ziem polskich. W tej sytuacji Józef Piłsudski wstrzymał zaciąg do Legionów Polskich i powołał w sierpniu 1914 r. Polską Organizację Wojskową, której celem była zbrojna walka z Rosją o niepodległość państwa polskiego. Z początku komendantem konspiracyjnej POW był porucznik Tadeusz Żuliński, natomiast od września 1915 r. kapitan Tadeusz Kasprzycki. POW prowadziła wówczas głównie wywiad i instruktaż wojskowy.

Akt 5 listopada. Dnia 5 listopada 1916 r. w imieniu cesarzy Niemiec i Austro - Węgier generał gubernator Hans Beseler ogłosił akt, w którym zapowiedziano utworzenie z ziem polskich państwa samodzielnego z dziedziczną monarchią i ustrojem konstytucyjnym. Jednakże sprawę przyszłych granic oraz zakresu suwerenności odrodzonej Polski nie sprecyzowano. Natomiast akt wzywał przede wszystkim do stworzenia przez Polaków armii. Akt 5 listopada przyjęty został w społeczeństwie polskim z pewną nieufnością.

W odpowiedzi na akt 5 listopada car Mikołaj II, 25 grudnia 1916 r., w swoim rozkazie noworocznym oznajmił, że Rosja będzie dążyć do odbudowania wolnej Polski z trzech zaborów. W marcu 1917 r. wybuchła w Rosji rewolucja, a car abdykował. Władzę w państwie rosyjskim objął z kolei Rząd Tymczasowy z Jurijem Lwowem na czele. W tym samym czasie w Piotrogrodzie powstała Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, która uchwaliła 27 marca 1917 r. odezwę "Do narodu polskiego". W odezwie tej podkreślone zostało prawo Polski do całkowitej niepodległości. Wkrótce po tym podobne oświadczenie wydał Rząd Tymczasowy.

Stanowisko prezydenta Wilsona wobec sprawy polskiej. 22 stycznia 1917 r. prezydent USA Woodrow Wilson, w swoim przemówieniu do senatu oznajmił m.in., że w wyniku toczącej się wojny powinna powstać zjednoczona i niepodległa Polska.

Tymczasowa Rada Stanu. Utworzony jeszcze w 1915 r. przez Piłsudskiego i jego zwolenników Centralny Komitet Narodowy zażądał od państw centralnych powołania autonomicznych władz polskich. Dnia 14 stycznia 1917 r. powstała w Warszawie Tymczasowa Rada Stanu z Wincentym Niemojowskim na czele. Kierownictwo nad Komisją Wojskową TRS przejął z kolei Piłsudski, który przystąpił do tworzenia polskich sił zbrojnych u boku armii niemieckiej. Pod koniec 1916 r. istniały już trzy brygady legionowe, nad którymi komendę objął pułkownik Stanisław Szeptycki. W kwietniu 1917 r. Legiony Polskie zostały podporządkowane Hansowi Beselerowi jako naczelnemu dowódcy wojska polskiego.

Wojsko polskie w Rosji. Pod koniec marca 1917 r. polskie koła konserwatywne w Rosji utworzyły w Piotrogrodzie Komisję Likwidacyjną do Spraw Polski. W tym samym czasie zaczęły powstawać liczne organizacje polskie, posiadające charakter polityczny, opiekuńczy oraz naukowy. Ponadto sprawą naglącą była kwestia utworzenia polskich oddziałów wojskowych w Rosji. W kolejnych miesiącach zorganizowano m.in. Dywizję Strzelców Polskich w Kijowie z generałem Tadeuszem Bylewskim na czele, oraz Związek Wojskowy Polaków w Piotrogrodzie. W czerwcu 1917 r. w Piotrogrodzie powołano do życia Naczelny Polski Komitet Wojskowy ("Naczpol"), którego prezesem został Władysław Raczkiewicz. W lipcu 1917 r., za zgodą Rządu Tymczasowego, Naczpol przystąpił do formowania na Białorusi I Korpusu Polskiego, nad którym dowództwo objął gen. Józef Dowbór - Muśnicki.

Powstanie Armii Polskiej we Francji. W wyniku zabiegów polskich działaczy we Francji, w czerwcu 1917 r. prezydent tego państwa Raymond Poincaré wyraził zgodę na stworzenie armii polskiej, która miała stanowić formację autonomiczną. W kwietniu 1917 r. na Zjeździe Sokolstwa Polskiego w Pittsburghu Paderewski wezwał rodaków do wstępowania do powstającej armii. W wkrótce po tym w jej szeregi zaczęli wstępować ochotnicy spośród polskich emigrantów z Francji, Belgii, Stanów Zjednoczonych, Kanady i Brazylii.

Komitet Narodowy Polski. Dnia 15 sierpnia 1917 r. został utworzony w Paryżu Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowski na czele. KNP reprezentowało interesy polskie wobec mocarstw zachodnich, a także objęło kierownictwo nad powstającymi na ziemi francuskiej oddziałami polskimi. 20 września 1917 r. Komitet został uznany za oficjalne przedstawicielstwo polskie przez rząd Francji, w październiku zaś przez rządy Anglii i Włoch. Ponadto w grudniu 1917 r. swoje uznanie wyraziły także Stany Zjednoczone.

Kryzys przysięgowy. Po ogłoszeniu aktu 5 listopada władze niemieckie zgodziły się na utworzenie Polskiej Siły Zbrojnej, w której kluczową rolę odgrywali niemieccy oficerowie. W celu wywarcia na państwach centralnych nacisku w sprawie podjęcia konkretnych decyzji co do przyszłych losów ziem polskich, pod koniec maja 1917 r. Koło Polskie w Wiedniu domagało się pełnej niepodległości Polski. W tej sytuacji Piłsudski odszedł z Komisji Wojskowej TRS i ponownie rozpoczął rozbudowę konspiracyjnego POW. Następnie zażądał od władz niemieckich przekazania ważnych funkcji w Polskiej Sile Zbrojnej oddanym mu ludziom z POW. Na co nie uzyskał jednak zgody. Wobec tego w lipcu 1917 r. Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność cesarzom Niemiec i Austro - Węgrom. Przysięgi tej nie złożyła także znaczna część żołnierzy z I i II Brygady Legionów. Nieposłusznych zatem legionistów rozbrojono i internowano w obozach w Szczypiornie i Beniaminowie. Przywódcy polscy zostali aresztowani 14 lipca 1917 r., Piłsudskiego i Sosnkowskiego osadzono w twierdzy w Magdeburgu. Wkrótce po tym, 26 sierpnia 1917 r., rozwiązana została Tymczasowa Rada Stanu.

Część żołnierzy, którzy złożyli przysięgę i podporządkowali się władzom państw centralnych, pozostali w Polskiej Sile Zbrojnej lub zostali włączeni na powrót do Polskiego Korpusu Posiłkowego.

Rada Regencyjna. Dnia 12 września 1917 r. na mocy rozporządzenia wydanego przez cesarzy Niemiec i Austro - Węgier powstała w Warszawie Rada Regencyjna. Stanowić ona miała najwyższą władzę państwową w Królestwie Polskim do momentu objęcia tronu przez króla bądź regenta. W skład Rady wchodzili: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, Zdzisław Lubomirski i Józef Ostrowski. Ci dwaj ostatni byli arystokratami. Na premiera rządu Rady Regencyjnej powołano Jana Kucharzewskiego. Rada reprezentowała głównie interesy kół zachowawczych, toteż nie znalazła szerszego poparcia w społeczeństwie polskim. Ponadto zakres jej władzy był znacznie ograniczony przez władze okupacyjne.

Deklaracja Praw Narodów Rosji. W listopadzie 1917 r. obalony został Rząd Tymczasowy w Piotrogrodzie, a władzę w Rosji objęli bolszewicy. Stanowisko nowych władz wobec sprawy polskiej wyrażone zostało w ogłoszonej 15 listopada 1917 r. Deklaracji Praw Narodów Rosji, w której wszystkie nierosyjskie narody podbite przez rządy carskie otrzymywały prawo do samostanowienia i oderwania się od państwa rosyjskiego. Dokument ten przyznawał zatem i Polsce prawo do odbudowania swojej niepodległości.

Oświadczenie Lloyda George'a i orędzie Wilsona. Dnia 5 stycznia 1918 r. niechętnie nastawiony dotychczas wobec Polski premier brytyjski David Lloyd George wyraził dla niej swoje poparcie, oświadczając, że Polska powinna odzyskać niepodległość w celu zapewnienia stabilizacji w Europie Zachodniej. Z kolei 8 stycznia 1918 r. prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson wygłosił do Senatu orędzie składające się z 14 punktów. 13 punkt tego orędzia dotyczył Polski. Była w nim mowa o stworzeniu niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza.

Traktat brzeski. 20 listopada 1917 r. w Kijowie ogłoszono powstanie Ludowej Republiki Ukraińskiej. Z kolei w Charkowie 30 grudnia 1917 r. proklamowano Ukraińską Socjalistyczną Republikę Radziecką, która uzyskała pełne poparcie Rosji Radzieckiej. Na Ukrainie wybuchła wojna domowa. Fakt powstania Ludowej Republiki Ukraińskiej wykorzystały państwa centralne, które zawarły 9 lutego 1918 r. w Brześciu nad Bugiem z jej Centralną Radą z Kijowa traktat pokojowy. Na jego mocy w zamian za dostawy żywności dla swoich wojsk Austro - Węgry i Niemcy oddawały bezprawnie Ukraińcom polską Chełmszczyznę, część Podlasia i Galicję Wschodnią. Natomiast 3 marca 1918 r. w Brześciu państwa centralne podpisały tym razem traktat pokojowy z Rosją Radziecką (oficjalnie Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką). Rząd rosyjski musiał zgodzić się na utworzenie państwa ukraińskiego oraz wyrzec się roszczeń do ziem polskich. Porażką dla sprawy polskiej było przede wszystkim potwierdzenie przynależności Chełmszczyzny do Ukrainy. W tej sytuacji, na znak protestu, Rada Regencyjna wydała 7 marca 1918 r. specjalne orędzie, w którym traktat brzeski nazwała rozbiorem Polski. A premier Jan Kucharzewski podał się do dymisji.

W odpowiedzi na warunki traktatu brzeskiego Polski Korpus Posiłkowy pod dowództwem gen. Józefa Hallera odmówił posłuszeństwa Austrii i po stoczonej z jej oddziałami bitwie pod Rarańczą przedarł się przez front, a następnie połączył się z II Korpusem Polskim (wyłoniony z armii rosyjskiej). Połączone siły polskie wzięły udział w bitwie pod Kaniowem (11 maj 1918 r.), w której zostały pokonane przez oddziały niemieckie. II Brygada i II Korpus Polski zostały przez Niemców rozbrojone i internowane. W tym samym czasie rozwiązany został I Korpus Polski, stacjonujący w Bobrujsku (Białoruś). W czerwcu Austriacy rozbroili z kolei III Korpus Polski.

3. Sytuacja na ziemiach polskich pod koniec wojny

Manifest Rady Regencyjnej i rząd Świeżyńskiego. 7 października 1918 r. Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego, w którym zapowiadała odbudowę niepodległej Polski na zasadzie 13 punktu Wilsona i powołanie nowego rządu, opartego na szerokiej podstawie politycznej.

23 października 1918 r. Rada Regencyjna powołała nowy rząd, którego premierem został Józef Świeżyński (ND). W skład jego gabinetu wchodzili m.in.: Stanisław Głąbiński, Władysław Grabski, Antoni Ponikowski i Andrzej Wierzbicki. Teka spraw wojskowych miała przypaść Józefowi Piłsudskiemu, po jego uwolnieniu. 27 października 1918 r. rząd Świeżyńskiego wydał dekret o powołaniu armii regularnej i ogłosił pobór rekruta. Kolejnym krokiem było zwrócenie się przez rząd Świeżyńskiego do Komitetu Narodowego Polskiego, aby ten reprezentował go na zewnątrz.

Sytuacja w zaborze pruskim. W lutym 1918 r. utworzona została POW zaboru pruskiego. W lipcu powstał Centralny Komitet Obywatelski działający w porozumieniu z Komitetem Narodowym Polski w Paryżu. Z kolei z CKO 10 listopada 1918 r. wyłoniła się Naczelna Rada Ludowa, która objęła władzę w Wielkopolsce.

Sytuacja w zaborze austriackim. 19 października 1918 r. na Śląsku Cieszyńskim powołano Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, na której czele stanął ks. Józef Londzin. Rada ta zawarła z czeskim Narodnim Vyborem porozumienie w sprawie tymczasowej linii demarkacyjnej w tym rejonie.

28 października 1918 r. w Krakowie utworzono z kolei Polską Komisję Likwidacyjną, w której skład weszli: Ignacy Daszyński z PPSD, Aleksander Skarbek z endecji i Wincenty Witos z PSL "Piast". PKL ogłosiła się tymczasowym rządem dzielnicowym. Jej przewodniczącym został Wincenty Witos. Pod koniec października POW rozpoczęła likwidowanie w Krakowie oraz innych miastach galicyjskich austriackich garnizonów wojskowych.

Próba utworzenia Rządu Narodowego. Rada Regencyjna powoli traciła władzę w Królestwie Polskim. 3 listopada 1918 r. rząd Świeżyńskiego ogłosił orędzie, w którym nawoływał do utworzenia Rządu Narodowego. W tym celu Świeżyński podjął próby porozumienia się z Polską Komisją Likwidacyjną w Krakowie, której trzon stanowiły stronnictwa reprezentujące masy ludowe i robotnicze. Negocjacje te zakończyły się jednakże niepowodzeniem. W tej sytuacji rząd Świeżyńskiego podał się do dymisji, a nowy gabinet utworzył Władysław Wróblewski.

Ruch rewolucyjny na ziemiach polskich. Pod koniec października 1918 r. na ziemiach polskich wśród chłopstwa i robotników wystąpiła radykalizacja nastrojów. Wpływ na to miała trudna sytuacja aprowizacyjna i bezrobocie. Zaczęły wówczas powstawać pierwsze Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Najpierw w Lublinie, następnie w Dąbrowie Górniczej, a niebawem i w innych miastach polskich. Dnia 6 listopada na terenie powiatów: tarnobrzeskiego, niskiego, kolbuszowskiego i mieleckiego tutejsi działacze chłopscy utworzyli Republikę Tarnobrzeską, na której czele stanęli ks. Eugeniusz Okoń i Tomasz Dąbala.

Tymczasowy Rząd Ludowy w Lublinie. W nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z socjalistą Ignacym Daszyńskim na czele. W rządzie tym znalazły się takie ugrupowania polityczne jak: PPS, PPSD, PSL "Wyzwolenie" i PSL "Piast". Dnia 7 listopada 1918 r. rząd lubelski wydał "Manifest do ludu polskiego", w którym oznajmił, że przejmuje całą władzę w kraju do momentu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Manifest zapowiadał ponadto przeprowadzenie wielu reform, m.in. reformę rolną, upaństwowienie głównych gałęzi gospodarki, które miały zostać zatwierdzone przez przyszły Sejm.

II. ODBUDOWA PAŃSTWA POLSKIEGO (1918 - 1921)

1. Utworzenie władz centralnych

Powrót Piłsudskiego do Warszawy. 10 listopada 1918 r. z Magdeburga powrócił do Warszawy Józef Piłsudski. Rada Regencyjna natychmiast podporządkowała się Piłsudskiemu, a następnego dnia przekazała mu naczelne dowództwo nad wojskiem polskim. Z kolei 14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się i całość władzy oddała w ręce Piłsudskiego, którą miał sprawować do momentu zwołania Rządu Narodowego.

Powstanie rządu Moraczewskiego. Piłsudski nakłonił Ignacego Daszyńskiego do rozwiązania rządu lubelskiego i utworzenia nowego gabinetu w Warszawie. Wobec jednak sprzeciwu ze strony endecji wobec kandydatury Daszyńskiego, na stanowisko premiera Piłsudski powołał również socjalistę Jędrzeja Moraczewskiego. W skład rządu Moraczewskiego weszło 6 socjalistów, 2 członków PSL "Wyzwolenie" i tyleż samo z PSL "Piast", dalej 1 przedstawiciel Zjednoczenia Ludowego oraz czterech bezpartyjnych, wśród których znalazł się Piłsudski jako minister spraw wojskowych. Dnia 22 listopada 1918 r. nowy rząd wydał dekret stwierdzający, że Polska jest republiką. Ponadto przyznawał on Piłsudskiemu jako Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa najwyższą władzę w państwie. Stan ten miał utrzymywać się do momentu zwołania Sejmu Ustawodawczego.

Program polityczny rządu Moraczewskiego. 21 listopada 1918 r. rząd Moraczewskiego w ogłoszonym przez siebie manifeście do narodu polskiego zawarł swój program polityczny. Cele nowego gabinetu przypominały te, które stawiał wcześniej przed sobą rząd lubelski. Zapowiadano zatem ponownie przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, pozostawiając ich realizację Sejmowi Ustawodawczemu, który miał zostać niebawem zwołany. Rząd wydał także dekrety nie wymagające potwierdzenia sejmu. Wprowadzały one m.in. 8 - godzinny dzień pracy i ubezpieczenia chorobowe.

Zasady ordynacji wyborczej. 28 listopada 1918 r. rząd ogłosił zasady ordynacji wyborczej, opierającej się na powszechnym, równym, tajnym, bezpośrednim i proporcjonalnym prawie wyborczym. Prawo to dotyczyło obywateli polskich powyżej 21 lat, zarówno mężczyzn jak i kobiety. Wybory do Sejmu Ustawodawczego przewidziano na 26 stycznia 1919 r.

Powołanie rządu Paderewskiego. W celu porozumienia się z prawicą 16 stycznia 1919 r. Piłsudski powierzył utworzenie rządu koalicyjnego Ignacemu Paderewskiemu, który objął także stanowisko ministra spraw zagranicznych. W nowym gabinecie dominowały sympatie prawicowe. Rząd Paderewskiego został uznany prze Komitet Narodowy Polski, a także Francję, Anglię, USA oraz pozostałe kraje należące do zwycięskiej Ententy.

Wybory do Sejmu Ustawodawczego. Dnia 26 stycznia 1919 r. na terenie Królestwa Polskiego i Galicji Zachodniej odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. W lutym 1919 r. wybory przeprowadzono jeszcze na Suwalszczyźnie. Następnie w marcu 1919 r. ze Śląska Cieszyńskiego delegowanych zostało do sejmu 6 posłów, a w czerwcu z Wielkopolski - 42 posłów, a ponadto 11 posłów z dwóch wyzwolonych okręgów: białostockiego i bielskiego. Z Galicji Wschodniej uznano za posłów 28 deputowanych zasiadających w dawnym parlamencie austriackim. W połowie 1919 r. w polskim Sejmie Ustawodawczym znalazło się w sumie 394 posłów. Układ sił uplasował się mniej więcej po równo: prawica, centrum i lewica otrzymały po około 30% mandatów.

Inauguracji Sejmu Ustawodawczego dokonał 10 lutego 1919 r. Józef Piłsudski. 14 lutego 1919 r. marszałkiem sejmu został Wojciech Trąpczyński z Narodowej Demokracji.

Uchwalenie Małej Konstytucji. Dnia 20 lutego 1919 r. Sejm Ustawodawczy podjął uchwałę regulującą wzajemny stosunek władz w okresie przejściowym. Była to tzw. Mała Konstytucja. Zgodnie z jej treścią władzę ustawodawczą pełnił sejm. Natomiast Naczelnik Państwa, którym był Piłsudski, miał być przedstawicielem sejmu na zewnątrz i wykonawcą jego uchwał.

3. Walka o granice

Powstanie Wielkopolskie. 26 października 1918 r. kiedy do Poznania przybył Ignacy Paderewski, niemieccy żołnierze zrywali polskie i alianckie flagi i rzucali obelgi na Polaków. Nazajutrz wybuchło Powstanie Wielkopolskie. Armia Wielkopolska, którą dowodził generał Józef Dowbór - Muśnicki, stoczyła ciężkie walki w Chodzieży, Inowrocławiu i Nakle. 8 stycznia 1919 r. Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu, utworzona na początku grudnia 1918 r. jako reprezentacja Polaków zaboru pruskiego, objęła władzę na wyzwolonych terenach. W lutym 1919 r. za pośrednictwem francuskim zawarto rozejm w Trewirze.

Walki o Lwów. Na przełomie 1918 i 1919 r. wybuchł zbrojny konflikt polsko - ukraiński w Galicji Wschodniej. Najbardziej dramatyczne walki prowadzone były we Lwowie, który ostatecznie zdobyli Polacy. Od połowy maja do lipca 1919 r. wojska polskie zdołały opanować całą Galicję Wschodnią, usuwając oddziały zachodnioukraińskie za rzekę Zbrucz, czyli za wschodnią granicę Galicji na tereny Ukraińskiej Republiki Ludowej. W styczniu 1919 r. Piłsudski podpisał z kolei z atamanem Semenem Petlurą, stojącym na czele oddziałów dyrektoriatu URL, umowę o współdziałaniu przeciwko Armii Czerwonej.

Najazd czeski na Śląsk Cieszyński. 23 stycznia 1919 wojska czeskie niespodziewanie uderzyły na Śląsk Cieszyński, łamiąc w ten sposób układ zawarty między czeską Narodni Vibor a polską Radą Narodową, w sprawie linii demarkacyjnej. Obrona polska zahamowała atak Czechów. Sprawą południowej granicy zajęła się Rada Ambasadorów, która w lipcu 1920 r. przyznała Czechosłowacji większą część Śląska Cieszyńskiego, czyli Zaolzie, oraz Spisz i Orawę. Poza granicami Polski znalazło się około 120 tysięcy ludności polskiej.

Granice polskie w Wersalu. Interesy Polski na konferencji w Paryżu reprezentowali Roman Dmowski i Ignacy Paderewski. Rada Najwyższa Konferencji powołała specjalną Komisję do Spraw Polskich. W połowie marca 1919 r. Komisja ta przedstawiła swój projekt przebiegu granicy polsko - niemieckiej, zgodnie z którym Polska miała otrzymać cały Górny Śląsk, Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie wraz z Gdańskiem, natomiast w Prusach Wschodnich miał być przeprowadzony plebiscyt. Wobec projektu swój protest zgłosiła strona niemiecka. W tej sytuacji Polsce przyznano jedynie Wielkopolskę i Pomorze Wschodnie bez Gdańska, który miał być przekształcony w wolne miasto. Z kolei o przynależności Prus Wschodnich i Górnego Śląska miały zadecydować plebiscyty.

28 czerwca 1919 r. delegacja polska podpisała ostatecznie traktat pokojowy z Niemcami w Wersalu, a ponadto traktat o ochronie mniejszości narodowych. Ten ostatni zwany małym traktatem wersalskim ograniczał suwerenność Polski, gdyż spory państwa polskiego z przedstawicielami mniejszości niemieckiej miały być rozstrzygane na forum Ligi Narodów, co nie dotyczyło przeciwnej strony.

Powstania na Śląsku i plebiscyt. Ludność polska niezadowolona z decyzji traktatu wersalskiego zdecydowała się na zbrojny protest. W nocy z 16 na 17 stycznia 1919 r. wybuchło pierwsze Powstanie Śląskie, które trwało zaledwie tydzień z powodu znacznej przewagi wojsk niemieckich. W styczniu i w lutym 1920 r. na Śląsk przybyła międzynarodowa komisja wraz z oddziałami państwa Ententy, która rozpoczęła przygotowania do plebiscytu.

W lecie 1920 r. Niemcy, wykorzystując niepowodzenia Polski w toczącej się wówczas wojnie z Rosją Radziecka, wystąpiły przeciwko ludności polskiej. W tej sytuacji 19 sierpnia 1920 r. wybuchło drugie Powstanie Śląskie. W wyniku walk powstańcy polscy zajęli znaczną część obszaru plebiscytowego i domagali się od międzynarodowej komisji skuteczniejszej ochrony Polaków. Powołano zatem polsko - niemiecką policję, a rząd polski wyznaczył swojego Komisarza Plebiscytowego w osobie Wojciecha Korfantego.

20 marca 1921 r. przeprowadzony został na Górnym Śląsku plebiscyt. W plebiscycie mogli wziąć udział ludzie urodzeni na Śląsku. Nie miało przy tym znaczenia ich aktualne miejsce zamieszkania. Niemcy zdołali sprowadzić około 200 tysięcy swoich obywateli, zamieszkałych w różnych regionach Rzeszy, Polska jedynie około 10 tysięcy. W ten sposób za włączeniem Śląska do Niemiec opowiedziało się około 700 tysięcy osób, a do Polski około 480 tysięcy. Niepomyślny wynik głosowania spowodował, ze ludność polska ponownie chwyciła za broń. W nocy z 2 na 3 maja 1921 r. wybuchło trzecie Powstanie Śląskie, którym kierował Wojciech Korfanty. Powstańcom polskim udało się opanować niemal cały Górny Śląsk. W wyniku mediacji państw Ententy z początkiem sierpnia 1921 r. strony walczące podpisały rozejm. Polsce przypadła ostatecznie mniejsza część Górnego Śląska (29% plebiscytowego terenu), a mianowicie Katowice, Chorzów i Tarnowskie Góry.

Plebiscyt na Warmii i Mazurach. Plebiscyt na Warmii i Mazurach odbył się 11 lipca 1920 r. Był to moment kiedy Polska toczyła zacięte walki z bolszewikami. W wyniku plebiscytu w granicach państwa polskiego pozostawało kilka gmin na Mazurach i nad Wisłą. W sierpniu 1920 r. Rada Ambasadorów potwierdziła podział Warmii i Mazur.

4. Poglądy na sprawę wschodniej granicy Polski

Odmienne poglądy na temat wschodniej granicy Polski wyrażali dwaj politycy: Józef Piłsudski i Roman Dmowski. Pierwszy z nich był zwolennikiem idei federacyjnej, zgodnie z którą Litwa, Białoruś i Ukraina miały tworzyć niepodległe państwa połączone z Polską związkiem federacyjnym. Z kolei Dmowski i obóz narodowy głosili program inkorporacyjny. Według niego do Polski powinny zostać włączone te ziemie litewskie, białoruskie i ukraińskie, na których odsetek ludności polskiej był znaczniejszy.

5. Wojna polsko - radziecka

Rosja bolszewicka dążyła do rozszerzenia idei rewolucyjnych na Zachód. Odradzająca się wówczas Polska budziła niezadowolenie wśród bolszewików, którzy interesy socjalizmu stawiali ponad niepodległościowymi aspiracjami narodów. Rada Komisarzy Ludowych unieważniła traktat brzeski, a Armia Czerwona w połowie listopada 1918 r. podjęła swój marsz na zachód Europy, powołując do władzy na zajętych terenach władze bolszewickie.

W tej sytuacji Piłsudski podjął w kwietniu 1919 r. działania wojenne przeciwko Armii Czerwonej w celu oswobodzenia ziem wschodnich spod władzy bolszewickiej. W tym czasie wojska polskie zajęły Wilno wraz z Wileńszczyzną, a w sierpniu 1919 r. Mińsk. W kwietniu 1920 r. Piłsudski podpisał sojusz z atamanem Semenem Petlurą, który stał na czele Ukraińskiej Republiki Ludowej. Następnie wojsko polskie i oddziały Petlury rozpoczęły ofensywę w kierunku Kijowa, który zdobyto 7 maja 1920 r. W wyzwolonym Kijowie powołano ukraiński rząd Izaaka Mazepy. W końcu maja 1920 r. w rejonie Kijowa rozpoczęła się ofensywa I Armii Konnej Siemiona Budionnego. Wobec braku łączności i zaopatrzenia 10 czerwca 1920 r. oddziały polskie dowodzone przez gen Edwarda Rydza - Śmigłego opuściły Kijów i skierowały się na zachód. Tymczasem Armia Czerwona zbliżała się już do Warszawy. W lipcu 1920 r. na północnym odcinku frontu oddziały Armii Czerwonej dowodzonej przez Michaiła Tuchaczewskiego podjęły kolejną ofensywę, w wyniku której bolszewicy zajęli Mińsk, Wilno, Grodno i Pińsk.

Linia Curzona. Wobec groźby klęski wojsk polskich władze brytyjskie zaproponowały swoje pośrednictwo w rokowaniach pokojowych z bolszewikami w zamian za uznanie przez stronę polską tzw. Linii Curzona, opracowanej przez ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, lorda George'a Curzona. Linia Curzona odpowiadała w przybliżeniu wschodniej granicy Królestwa Polskiego, opierając się na linii Bug - Kuźnica - Puńsk. W tej sytuacji premier Władysław Grabski podczas konferencji w Spa w lipcu 1920 r. zgodził się na proponowaną mu Linię Curzona.

Rada Obrony Państwa i Rząd Obrony Narodowej. 1 lipca 1920 r. sejm powołał Radę Obrony Państwa z Naczelnikiem Państwa, Józefem Piłsudskim na czele. Z kolei 24 lipca powstał nowy rząd koalicyjny, nazwany Rządem Obrony Narodowej, którego premierem został Wincenty Witos.

Bitwa warszawska. Do decydującego starcia wojsk polsko - bolszewickich doszło na przedpolach Warszawy w dniach od 12 do 15 sierpnia 1920 r. Była to tzw. bitwa warszawska. Uderzenie 16 sierpnia oddziałów polskich pod dowództwem Józefa Piłsudskiego znad Wieprza zadecydowały o pokonaniu wojsk radzieckich, na których czele stał gen. Michaił Tuchaczewski. W tej sytuacji oddziały Armii Czerwonej zmuszone zostały do odwrotu (tzw. "cud nad Wisłą").

Pokój ryski. Dnia 18 marca 1921 r. podpisany został traktat pokojowy w Rydze, który kończył wojnę polsko - bolszewicką. Stanowił on, że granica między Polską a Rosją Radziecką i Ukrainą będzie się opierać na linii Dzisna - Dokszyce - Słucz - Ostróg - Zbrucz. Ponadto strona radziecka zobowiązała się zwrócić Polsce zagrabione w okresie zaborów dobra kulturalne, m.in. archiwa, dzieła sztuki i zasoby biblioteczne.

Konflikt polsko - litewski. W lutym 1918 r., jeszcze w czasie okupacji niemieckiej, proklamowana została niepodległość Litwy. W kwietniu 1919 r. litewską niepodległość uratował przed bolszewikami Józef Piłsudski. Jednakże zaproponowany przez niego związek polsko - litewski, nawiązujący do tradycji unii Polski z Wielkim Księstwem Litewskim, został odrzucony przez stronę litewską. W lipcu 1920 r. do Wilna wkroczyli ponownie bolszewicy, przekazując je Litwinom. Po wyparciu Armii Czerwonej z Litwy zostało narzucone przez Ligę Narodów tymczasowa linia demarkacyjna. Tym czasem Piłsudski polecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu pod pozorem buntu, zająć Wilno, co nastąpiło 9 października 1920 r. Żeligowski ogłosił następnie utworzenie na terenie Wileńszczyzny Litwy Środkowej. W 1922 r. w wyniku decyzji sejmu Litwy Środkowej, Wileńszczyzna wraz z Wilnem weszły w skład państwa polskiego.