Proces "Szesnastu"

Dnia 19 stycznia 1945 r. na rozkaz gen. Leopolda Okulickiego rozwiązana została Armia Krajowa. Wkrótce po tym rozpoczęła się stopniowa demobilizacja pozostałych oddziałów AK, z których część żołnierzy w obawie przed aresztowaniami NKWD wracała do konspiracji. W podziemiu nadal pozostawał Delegatura Rządu.

Na początku marca 1945 r. gen. Iwan Sierow (ps. "Iwanow", "Malinow") zaprosił władze Polski Podziemnej na rozmowy. Propozycja ta została przyjęta przez Delegata Rządu. 27 marca 1945 r. w Pruszkowie zjawili się: Jan Stanisław Jankowski - Delegat Rządu na Kraj, gen. Leopold Okulicki, Kazimierz Pużak - przewodniczący Rady Jedności Narodowej oraz przedstawiciele Krajowej Rady Ministrów i stronnictw politycznych. Do rozmów jednak nie doszło. Wszystkich przybyłych - łącznie szesnaście osób, radzieckie władze bezpieczeństwa od razu aresztowały. W dniach 18 - 21 czerwca 1945 r. przywódcy Polski Podziemnej zasiedli na ławach oskarżonych w Moskwie. Odbył się tzw. proces "Szesnastu". W stosunku do 13 osób zapadły wyroki skazujące, a trzech uniewinniono. Wśród skazanych byli m.in.:

- gen. Leopold Okulicki - skazany na 10 lat więzienia,

- Jan Stanisław Jankowski - na 8 lat,

- dwaj ministrowie: Adam Bień (SL) i Stanisław Jasiukowicz (SN) - na 5 lat,

- Kazimierz Pużak - na 1,5 roku,

- minister Antoni Pajdak (WRN) - na 5 lat więzienia i 5 lat zesłania na Syberię.

Proces "Szesnastu" nie spotkał się z żadnym oddźwiękiem ze strony mocarstw zachodnich.

Powstanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej

Po zakończeniu wojny jedyną oficjalną władza na ziemiach polskich był Rząd Tymczasowe, powołany przez Krajową Radę Narodową 31 grudnia 1944 r. Nie akceptowały go jednak mocarstwa zachodnie. Ponadto na wychodźstwie działał jeszcze jeden rząd polski. W tej sytuacji podczas konferencji jałtańskiej postanowiono powołać nowy polski rząd. W związku z tym w Moskwie, w czerwcu 1945 r. spotkali się przedstawiciele Rządu Tymczasowego z działaczami różnych ugrupowań politycznych z Polski i z zagranicy, w celu przedyskutowania składu nowego rządu. Skutkiem przeprowadzonych rozmów było powołanie 28 czerwca 1945 r. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Na jego czele stanął Edward Osóbka - Morawski (PPS) jako premier. Wicepremierami zostali Władysław Gomułka (PPR) i Stanisław Mikołajczyk (PSL). Kluczowe resorty znalazły się w rękach komunistów: ministerstwo obrony narodowej - gen. Michał Rola - Żymierski, bezpieczeństwa publicznego - Stanisław Radkiewicz (PPR), spraw zagranicznych - Wincenty Rzymowski (SD), przemysłu - Hilary Minc (PPR). Nowy rząd uznany został przez główne państwa koalicji antyhitlerowskiej: ZSRR, USA, Wielką Brytanię i Francję. Z kolei przeciwko powstaniu TRJN zaprotestował rząd RP w Londynie. Nie został on uznany także m.in. przez Watykan i Hiszpanie.

Rozwiązanie Rady Jedności Narodowej

Po powstaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej przedstawiciele tajnych stronnictw i ugrupowań związanych z rządem emigracyjnym, podjęły 1 lipca 1945 r. decyzję o rozwiązaniu Rady Jedności Narodowej, w której były skupione.

Odezwa Rady Jedności Narodowej do Narodu Polskiego z 1 lipca 1945 r.:

"Koniec wojny z Niemcami zastał Polskę w sytuacji niesłychanie trudnej, a nawet tragicznej. Gdy inne narody, zwłaszcza zachodnie, po zlikwidowaniu okupacji niemieckiej odzyskały rzeczywistą wolność i mogły przystąpić samodzielnie do urządzenia sobie życia. Polska w wyniku wojny, w której poniosła największe ofiary, znalazła się pod nową okupacją, z rządem narzuconym przez ościenne mocarstwa i bez wyraźnych widoków na pomoc swych sojuszników zachodnich.

W tym stanie rzeczy polityka nieustępliwości wobec uchwał krymskich prowadzona przez rząd polski w Londynie zaczęła się rozmijać z faktami dokonanymi, stworzonymi przez Rosję w kraju. Szczególnie konferencja w Moskwie i wynikły z niej kompromis między grupą Mikołajczyka i kilku polskimi działaczami demokratycznymi a Komitetem Lubelskim stworzyły warunki, z którymi Polska Walcząca musi się liczyć.

Z chwilą powstania nowego Rządu i uznania go przez mocarstwa zachodnie, kończy się dla nas możliwość legalnej walki konspiracyjnej, opartej o uznawany powszechnie Rząd w Londynie, a powstaje problem jawnej walki stronnictw demokratycznych w Polsce o cele narodu i o swe programy.

W tej jawnej walce Polska Podziemna nie chce stwarzać trudności ludziom dobrej woli, którzy znaleźli się w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej. Nie chce też ona krępować poszczególnych stronnictw w wyborze dróg i linii taktycznej, którą w tej walce pójść będą chciały czy musiały.

Na sesji w dn. 1 lipca br. Wszystkie stronnictwa demokratyczne Polski Podziemnej - reprezentowane w Radzie Jedności Narodowej, powzięły jednomyślnie uchwałę rozwiązania Rady i podania tego faktu do wiadomości kraju i zagranicy".

(Tekst cyt. za: Powstanie Warszawskie, Zeszyty Studium Nauki Społecznej Kościoła, z. specjalny, Warszawa 1984, s. 182 - 185).

Sprawa polska w Poczdamie

Sprawa przyszłej polskiej granicy zachodniej miała zostać rozstrzygnięta na konferencji w Poczdamie (17 lipca - 2 sierpnia 1945 r.). Jeszcze przed jej rozpoczęciem TRJN wysłał 10 lipca 1945 r. rządom Wielkiej Trójki swoje postulaty w tej kwestii.

Decyzją mocarstw zachodnich Polsce zostały przekazane tereny na wschód od linii Odra - Nysa Łużycka oraz Wolne Miasto Gdańsk i część Prus Wschodnich. Ostateczne zatwierdzenie tej granicy zostało odroczone do przyszłej konferencji pokojowej z Niemcami. Ponadto na konferencji podjęto decyzję o przesiedleniu do Niemiec ludności niemieckiej pozostającej jeszcze w Polsce.

Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość (WiN)

W sierpniu 1945 r. nowe władze ogłosiły amnestię dla działaczy Polskiego Podziemia, którzy pozostawali jeszcze w ukryciu. Miał to być tzw. akt "dobrej woli" TRJN. Ujawniło się około 45 tysięcy osób, wobec której natychmiast zastosowano ostre represje. Podobny los spotkał tych, którzy nie wyszli z podziemia.

Środowiska poakowskie, występujące przeciwko nowemu ustrojowi, utworzyły tzw. Delegaturę Sił Zbrojnych, która we wrześniu 1945 r. została przekształcona w zrzeszenie Wolność i Niezawisłość (WiN). Z początku organizacja ta miała prowadzić działalność o charakterze polityczno - propagandowym. W swoim programie "O wolność obywatela i niezawisłość państwa" WiN wysuwał następujące postulaty:

- nawiązanie bliższych kontaktów z państwami zachodnimi,

- rewizję granicy wschodniej,

- powrót polityków polskich z emigracji,

- jak najszybsze przeprowadzenie wyborów do parlamentu, których przebiegu miały pilnować mocarstwa anglosaskie.

Z czasem działacze z WiN przeszli do działalności zbrojnej, wymierzonej we władzę ludową. Zazwyczaj organizowali oni akcje mające na celu odbicie aresztowanych członków organizacji, atakowali posterunki milicji i placówki urzędów bezpieczeństwa, a także walczyli w samoobronie z wysyłanymi przeciwko nim formacjami MO, UB, Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), jednostkami WP oraz NKWD i Armii Czerwonej.

Na jesieni 1945 r. został aresztowany prezes Zarządu Głównego WiN, pułkownik Jan Rzepecki oraz inni główni przywódcy organizacji. WiN kontynuował jednak działalność nadal. Kierownictwo nad organizacją objął po Rzepeckim Franciszek Niepokólczycki.

Oprócz WiN w konspiracji pozostawały ciągle liczne siły niepodległościowe. W styczniu 1946 r. doszło do zawarcia porozumienia przedstawicieli WiN, SN, PPS - Wolność, Równość, Niepodległość (WRN) i innych mniejszych ugrupowań, którzy utworzyli Komitet Porozumiewawczy Organizacji Polski Podziemnej (KPOPP). Komitet ten stanowić miał podziemny parlament.

W kolejnych miesiącach 1946 r. władze rozbiły następne odziały partyzanckie, m.in. Józefa Kurasia (ps. "Ogień") oraz aresztowały prezesa WiN pułkownik Niepokólczeckiego (listopad 1946 r.). Zrzeszenie WiN i KPOPP działały jeszcze do stycznia 1947 r. kiedy to ostatecznie zostały zdławione przez władze bezpieczeństwa.

Prezesi (komendanci) Zarządu Głównego WiN:

- Józef Rzepecki (do XI 1945 r.),

- Franciszek Niepokólczycki (do X 1946 r.),

- Wincenty Kwieciński (do I 1947 r.),

- Łukasz Ciepliński (do XII 1947 r.).

Organy prasowe:

- "Honor i Ojczyzna",

- "Niepodległość",

- "Wolny Naród"

- "Orzeł Biały".

Referendum ludowe (1946 r.)

Pod koniec marca 1946 r. PPR zaproponowała przeprowadzenie referendum ludowego, w którym społeczeństwo polskie miało odpowiedzieć na trzy pytania:

1. czy jesteś za zniesieniem Senatu?

  1. Czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno - gospodarczych?

3. Czy chcesz utrwalenia granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej?

Celem PPR było wykazanie poprzez referendum pozornej jedności społeczeństwa i jego akceptację co do dalszych przemian ustrojowych. PPR wzywało zatem do głosowania "3 x tak".

Referendum przeprowadzono 30 czerwca 1946 r. Zgodnie z oficjalnymi danymi w głosowaniu wzięło udział 85% uprawnionych, spośród których znaczna większość miała odpowiedzieć twierdzącą na wszystkie trzy pytania. "Tak" na pierwsze pytanie miało odpowiedzieć 68%, na drugie - 77%, a na trzecie - 91%.

Blok Stronnictw Demokratycznych

26 września 1946 r. powstał blok wyborczy partii lewicowych: PPR, PPS, SL i SD, określany jako Blok Stronnictw Demokratycznych, dążących do utrwalenia ustroju socjalistycznego w Polsce. Poza Blokiem znalazło się Polskie Stronnictwo Ludowe kierowane przez Stanisława Mikołajczyka.

Wybory do Sejmu Ustawodawczego

19 stycznia 1947 r. odbyły się pierwsze po wojnie wybory do Sejmu Ustawodawczego. Udział w nich wzięło 89,9% uprawnionych. Zdecydowany sukces odniósł Blok Stronnictw Demokratycznych, na którego listę miało zagłosować 80% wyborców. Z kolei na listę PSL padło 10% głosów, a na pozostałe partie - 9% (SP - 5%, PSL "Nowe Wyzwolenie" - 4%.