Sanacja to nazwa obozu politycznego, który sprawował rządy w Polsce począwszy od przewrotu majowego ( 12 - 15 maja 1926 roku) do 1939roku. Obóz ten tworzyła grupa dawnych legionistów oraz członków Polskiej Organizacji Wojskowej, który działał przed rokiem 1926 w zgrupowaniach kombatantów i o charakterze paramilitarnym ( np. Związek Legionistów, Związek Strzelecki), a także w ugrupowaniach socjalistycznych oraz ludowych. W ramach sanacji znajdowały się także nieliczne koła skupiające inteligencję ( Partia Pracy, Związek Naprawy Rzeczypospolitej), kręgi konserwatywne ,secesjonistów z ugrupowań chłopskich oraz robotniczych , przedstawiciele świata przemysłu oraz handlu.

Obóz sanacyjny miał postać inteligencko-urzędniczą, jego zaplecze stanowiła biurokracja państwowa oraz samorządowa, zarówno o charakterze cywilnym jak też wojskowym. Wojsko było gwarantem nietykalności władzy Józefa Piłsudskiego, chociaż nie pozwalał on na ingerencję w życie polityki. Pośród sanacyjnej elity władzy przewagę mieli reprezentanci formacji legionowo-powiackiej. Jej dowódcy grupowali się z armii, a część z nich należało do kadry kierowniczej, złożonej z kilku osób, która koncentrowała się na osobie Józefa Piłsudskiego, decydującego o najważniejszych sprawach w państwie.

Główna organizacja polityczna ( nie ugrupowanie) ruchu sanacyjnego utworzona została w 1928 roku i nosiła nazwę Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR).Był on konglomeratem stowarzyszeń o przeróżnych korzeniach oraz programach politycznych. Wspólną ich cechą była postawa podporządkowania się autorytetowi Marszałka Piłsudskiego oraz przekonanie o supremacji państwa w budowaniu zasad życia społecznego, a także : udzielenie poparcia dla mocnej władzy państwowej (głównie poprzez zwiększenie prerogatyw prezydenta), nie respektowanie nacjonalizmu, zdobycie przez państwo polskie samodzielnej pozycji na scenie międzynarodowej. Polityka zagraniczna po wydarzeniach z maja 1926 roku, ukształtowała się w wyniku teorii o dwóch wrogach (Niemcow oraz Związku Radzieckiego), jednak podług antyrosyjskiej tradycji tegoż obozu grupa piłsudczyków podkreślała, że poważniejsze niebezpieczeństwo zagraża Polakom ze strony sąsiada na wschodzie.

Na czele obozu sanacyjnego stał bezsprzecznie Józef Piłsudski; który od 1926 roku sprawował funkcje dyktatorskie, nie czerpał on w całości ze swych faktycznych przywilejów. W obrębie utworzonego przez siebie modelu sprawowania rządów Marszałek posiadał wyłączne prawo podejmowania decyzji w kwestii polityki zagranicznej i obronnej, o zagadnieniach politycznych (stosunek do parlamentu oraz sił opozycyjnych) współdecydował razem z najbliższymi współpracownikami - tzw. "grupą pułkowników", zaś problemy z zakresu gospodarki i administracji pozostawały w gestii rady ministrów.Począwszy od 1931 roku, osobiste zaangażowanie Piłsudskiego w sprawy polityki malało, na rzecz "grupę pułkowników"; cieszących się coraz większymi uprawnieniami. Tworzący ją ludzie, którzy bezpośrednio po wydarzeniach majowych zajmowali co prawda ważne miejsce , ale zakulisowe w kręgach władzy, od 1929 roku zaczęli zajmować najważniejsze stanowiska w państwie (premiera, ministrów), kreując siebie na jedynych uprawnionych do interpretowania i wypełniania woli Józefa Piłsudskiego. Polityczne wpływy utracił z kolei Kazimierz Bartel,w latach 1926-30pełniący funkcję (pięciokrotnie) premiera rządu. Bez względu na stale pogarszający się stan zdrowia, Marszałek aż do końca swoich dni utrzymał pozycję głównego sędziego, decydującego o kształcie personalnym grupy sprawującej władzę w jego imieniu.

W latach 1926-30 ruch sanacyjny skupiał się na rozbudowaniu własnych struktur organizacyjnych oraz na osłabieniu pozycji ugrupowań należących do opozycji; przede wszystkim atak propagandy sanacyjnej skupił się na instytucjach przedstawicielskich, ale trzeba podkreślić, że Józef Piłsudski nie zamierzał zlikwidować rządów parlamentarnych, ale do ich znacznej modyfikacji poprzez pozbawienie partii politycznych oddziaływania na funkcjonowanie sejmu oraz senatu; takim celom służyła dobra (do 1929 roku) sytuacja w gospodarce i wyczekiwanie opinii publicznej na stabilną sytuację polityczną w Polsce.

W 1930 roku , na skutek uaktywnienia się opozycji ( Centrolew ),obóz sanacyjny dokonał mobilizacji wszystkich swoich organizacji., posługując się także metodami spoza prawa ( np. "wybory brzeskie") wgrała batalię; od tego czasu sanacja uzyskała bezapelacyjną przewagę w ramach parlamentu i bez problemu mogła "przepchnąć " swoje projekty ustawodawcze; przyjęte w latach 1932-33 ustawy (o zgromadzeniach, stowarzyszeniach, samorządzie terytorialnym i szkolnictwie) stanowiły odzwierciedlenie autorytarnych poglądów piłsudczyków, którzy dążyli do powiększenia funkcji kontrolnych państwa nad światem polityki i społeczeństwa. W owym czasie doszło także z inspiracji "grupy pułkowników" (przy niemałym wpływie A. Skwarczyńskiego, B. Podoskiego i W. Rostworowskiego) do próby skonkretyzowania ideologii sanacyjnej; Najlepszym tego oddźwiękiem było powstanie projektu nowej konstytucji (konstytucja kwietniowa z 1935 roku),będącej kwintesencją zasad państwowych, solidarystycznej oraz antyegalitarnej filozofii politycznej środowiska piłsudczykowskiego oraz ich poglądów o wybitnych zasługach i będących tego następstwem - szczególnych uprawnieniach własnych kręgów. Nowa ordynacja wyborcza praktycznie pozbawiła ugrupowania polityczne możliwości zgłaszania własnych kandydatów, doprowadzając do bojkotu wyborów do parlamentu w roku 1935 i 1938 przez znaczny procent obywateli dysponujących głosem wyborczym

Dążeniem obozu sanacyjnego było też rozbudowanie swoich oddziaływań na ruch związkowy (utworzenie w roku 1931 Związku Związków Zawodowych), młodzieżowy (za pomocą Związku Pomocy dla Państwa utworzono Legion Młodych, Związek Harcerstwa Polskiego), kombatancki i inne.

Wzamcnianiu się rządów obozu sanacyjnego na arenie polityczno-prawnej towarzyszyło zjawisko wewnętrznego rozkładu w obozie; bezradna postawa następnych rad ministrów wobec pogłębiającego się załamania w gospodarce (w latach 1929-35) wywołała dysputy na temat reguł panujących w polityce ekonomicznej., w których zderzyły się m.in. poglądy popierających jak i potępiających interwencjonizm państwowy; wynikiem tej wymiany zdań była ewidentna polaryzacja w obrębie BBWR; obniżenie się stopy życiowej oraz zjawisko korupcji w kręgach rządzących spowodowały narastający krytycyzm rzeszy legionowej wobec "grupy pułkowników", której zarzucano zdradę haseł "rewolucji majowej". Zarazem część przedstawicieli tej organizacji (m.in. A. Prystor) utracili ,w latach 1931-34, względy u Józefa Piłsudskiego, na skutek czego nie określił on w sposób jednoznaczny, kto9 zostanie jego następcą w przypadku swojej śmierci. Marszałek Piłsudski nie przyjął też niektórych pomysłów ustrojowych, których autorami byli "pułkownicy", m.in. opracowany przez Walerego Sławka projekt stworzenia tzw. Legionu Zasłużonych (stanowiło to próbę sformalizowania reguł powoływania grupy rządzących przy kierowaniu się nieprecyzyjnym kryterium "zasług w pracy dla kraju").Wraz ze śmiercią Józefa Piłsudskiego (12 maja 1935 roku) wywiązała się walka o władzę, która wywołała tzw. dekompozycję obozu sanacyjnego; postawa roszczeniowa "grupy pułkowników" (zwłaszcza stojącego na czele Walerego Sławka) do "przejęcia pałeczki" po Józefie Piłsudskim została zanegowana przez prezydenta Ignacego Mościckiego oraz Edwarda Rydza-Śmigłego, który został nowym Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. Ignacy Mościcki wykorzystał przeciw Waleremu Sławkowi (obecnemu Prezesowi Rady Ministrów) niechlubne dla obozu sanacyjnego rozstrzygnięcia wyborów do parlamentu z października 1935 roku, niedostateczne zajęcie się przez rząd sprawami społeczno-gospodarczymi oraz błędna strategia premiera, a przede wszystkim przedterminowe rozwiązanie BBWR (w październiku 1935 roku); na jesieni tego samego roku nastąpił rozpad "grupy pułkowników", Walery Sławek stracił wpływy polityczne, a Ignacy Mościcki utworzył podległy swojej osobie rząd z M. Zyndramem-Kościałkowskim na czele. Kolejne miesiące pokazały jednak, że ta taktyczna zagrywka ze strony prezydenta nie posiada solidnych fundamentów; głowa państwa nie przedstawiła wiarygodnego programu naprawy organizacyjnej obozu, a wspierany przez niego skład rządu okazał się ewidentnie niekompetentny; atak rozpoczął z kolei Edward Rydz-Śmigły, który sprytnie posługując się hasłami o konieczności zjednoczenia społeczności polskiej wokół wojska, skupił przy sobie istotny procent dawnej grupy legionistów oraz peowiaków, wymuszając na Ignacym Mościckim zawarcie na przełomie 1935 i 1936 roku porozumienia mówiącego o rozdziale strefy wpływów. W wyniku tego określony na mocy konstytucji kwietniowej system rządów prezydenckich ustąpił miejsca rządom duumwiratu Mościcki-Śmigły. W jego obrębie głowa państwa miała zagwarantowany wpływ na gospodarkę, z kolei Edward Rydz-Śmigły (noszący w okólniku premiera Felicjana Sławoja-Składkowskiego z 13 lipca 1936 roku nazwę "drugiej po prezydencie osoby w państwie"); dysponował decydującym głosem w sprawie polityki wewnętrznej oraz obronnej; taki podział ról przyczynił się do pogłębienia dezintegracji obozu piłsudczyków, brak skoordynowanych działań aparatu państwowego, a dodatkowo - wzrostu znaczenia wojskowych (generalicji)w życiu politycznym Polski (zwłaszcza w kwestii działań podjętych wobec mniejszości narodowych). Na przełomie 1936 i 1937 roku Edward Rydz-Śmigły podjął próby stworzenia takiej organizacji o charakterze politycznym, która mogłaby zastąpić BBWR; podczas prac początkowych przeprowadzono rozmowy z pewnymi odłamami Narodowej Demokracji, na skutek czego w powołanym w marcu 1937 roku Obozie Zjednoczenia Narodowego (OZN) znaleźli się przedstawiciele ugrupowań rozłamowych ze Stronnictwa Narodowego (np. aktywiści Obozu Narodowo-Radykalnego "Falanga"). OZN wyeksponował znaczenie wojska w życiu politycznym, wyrażał też konieczność jedności narodowej. Poddawał krytyce inne ugrupowania polityczne (oskarżając je o przybieranie destrukcyjnej postawy w stosunku do państwa), rzucał hasła skierowane przeciwko mniejszościom narodowym (pojawiły się postulaty migracji ludności żydowskiej, a także polonizacji Ukraińców i Białorusinów); w swej strukturze przypominał ruch faszystowski (paramilitarna charakter organizacji, kult wodza itp.);praktycznie jego działania nie były skuteczne i mniej radykalne od zdań głoszonych przez slogany; jednoczył on poddaną państwu warstwę urzędników aparatu administracyjnego; owa grupa dążyła do zachowania swojej pozycji społeczno-ekonomicznej, z kolei dalekie jej były hasła nacjonalistycznego ducha oraz społecznego radykalizmu. Podejmowana przez ówczesnego Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych próba zjednoczenia obozu sanacyjnego na polu umiarkowanego nacjonalizmu oraz totalitaryzmu, spotkała się z głosami niechęci ze strony niektórych członków obozu. W OZN-nie nie znaleźli się starzy piłsudczycy z byłej "grupy pułkowników", oskarżając Rydza-Śmigłego o odejście od linii politycznej, którą wyznaczył Józef Piłsudski. Z kolei w kręgu lewicującej inteligencji piłsudczyków poczęły się tworzyć od jesieni 1937 roku tzw. kluby demokratyczne, które w 1938 roku przemianowano na Stronnictwo Demokratyczne.

Niezgoda wewnątrz sanacji ustąpiła na skutek wzrastającego, od października 1938 roku, zagrożenia państwa na zewnątrz; początek II wojny światowej stanowił o końcu obozu sanacyjnego jako znaczącej siły politycznej, chociaż niektórzy jego reprezentanci aktywnie uczestniczyli w działaniach na emigracji oraz w konspiracyjnym podziemiu polskim.

---------------------------------------

GOSPODARKA

Na rozwój gospodarki polskiej w międzywojniu, duże znaczenie miało państwo. To ono potrafiło przygotować warunki, w jakich trzy odmienne organizmy gospodarcze, które należały wcześniej do zaborców, mogły scalić się w jedno. Przez całe dwudziestolecie międzywojenne udział państwa w życiu gospodarczym miał kluczowe znaczenie. W 1939 roku pod jego nadzorem znalazło się 25% ogólnego potencjału gospodarczego naszego kraju.

Elity gospodarcze i polityczne II Rzeczypospolitej (tak jak w dzisiejszych realiach) reprezentowały liberalne poglądy odnośnie funkcji państwa w sektorze gospodarczym. Specyficzne okoliczności historyczne doprowadziły do tego, iż praktycznie, w ramach polityki jaką realizowały kolejne gabinety, dochodziło do poważnych odchyleń od wskazówek ekonomii liberalnej w klasycznym wydaniu.

Nowopowstała Polska, od swoich początków stanęła przed koniecznością poradzenia sobie z falą olbrzymich problemów z zakresu gospodarki. Utworzenie jednego organizmu gospodarczego ziem, które przed 1914 rokiem wchodziły w skład trzech odmiennych krajów, rekonstrukcja zniszczonej działaniami wojennymi gospodarki , potrzeba budowy jednorodnej infrastruktury komunikacyjnej, drogowej oraz transportowej - to zaledwie część z nich. Dwuletnia (lata 1919-1920) wojna z bolszewikami oraz wynikające z niej potrzeby (związane z przestawieniem gospodarki na potrzeby wojny, rozdzielanie artykułów pierwszej potrzeby etc.) wymuszała na państwie podejmowanie nadzwyczaj trudnych decyzji. W kolejnych latach, przesłanki dla interwencjonizmu państwowego stworzyła niedostateczna ilość kapitału o charakterze prywatnym, który był niezastąpiony do tego, aby uruchomić wyniszczony przemysł.

Po przeprowadzeniu reformy walutowej w 1924 roku, kiedy sytuacja gospodarcza powoli stabilizowała się, w polityce gospodarczej kraju rosła dominacja nurtu liberalnego. Niemniej Wielki Kryzys z lat 1929-1934 oraz lata kolejne stały pod znakiem zbliżającego się konfliktu zbrojnego, co spowodowało tym samym zwiększoną aktywność państwa w sferze gospodarczej.

Ingerencja państwa w gospodarkę , w sposób bezpośredni latach 1919-1939 uwidoczniła się w dokonywanych inwestycjach w obrębie infrastruktury (rozbudowa oraz utrzymanie dróg, kolei, portów),tworzeniu i prowadzeniu przez państwo przedsiębiorstw o charakterze przemysłowym(na ogół z zakresu zbrojenia), placówek ubezpieczeniowych, kredytowych itp.

Znaczęcy był udział państwa w części gałęzi wytwórczości oraz usług. W 1937 roku wyglądało to w następujący sposób: wyroby spirytusowe - 100%, radio - 100%, koleje żelazne 93%,, komunikacja lotnicza - 100%, przemysł samochodowy - 100% hutnictwo - 55%, górnictwo węgla - 19%, lasy - 47%, eksport zboża - 32%, eksport drewna -39%, banki - 35%.

Firmy należące do sektora państwowego wydzielano z administracji państwowej. Dysponowały osobowością prawną i obowiązywały je prawidła gospodarki rynkowej. W części dziedzin państwo posiadało wyłączne prawo, aby prowadzić działalność gospodarczą. Istniały więc monopole: spirytusowy, tytoniowy, solny, zapałczany, loteryjny. Pełniły one istotną rolę w uzupełnianiu kasy państwa. Stwarzało to kolejnym rządom doskonałe warunki do tego ,aby odgrywać czynną rolę tam, gdzie kapitał prywatny nie istniał albo też nie było dostatecznie dużego zainteresowania z jego strony.

Zakładanie przedsiębiorstw państwowych odbywało się w oparcie o specjalne ustawy, na mocy rozporządzenia prezydenta z 1927 roku mówiącym o wydzieleniu z administracji państwa przedsiębiorstw oraz spółek akcyjnych lub spółek z o.o. w oparciu o przepisy prawa handlowego. Na podstawie oddzielnych ustaw funkcjonowały np.: Bank Gospodarstwa Krajowego, Państwowy Bank Rolny, Pocztowa Kasa Oszczędności, Polskie Koleje Państwowe, Polska Poczta, Telegraf i Telefon. W roku 1937 funkcjonowało siedemnaście przedsiębiorstw o takim charakterze. Poza tym istniało wtedy blisko pięćdziesiąt dużych przedsiębiorstw działających w formie spółek akcyjnych lub spółek z o.o., w których państwo posiadało ponad sześćdziesiąt procent akcji albo udziałów. Wiele prywatnych spółek miało też państwo za ważnych udziałowców.

Pojawiają się oceny, iż w przeddzień wojny blisko dwadzieścia pięć procent gospodarki stanowiło własność państwa lub znajdowało w sferze jego znacznych oddziaływań.

Wpływ państwa na gospodarkę krajową znacznie się wzmógł, kiedy do władzy doszła sanacja ( tj. po 1926 roku) m.in. przy pośrednictwie samorządu gospodarczego (Izby Przemysłowo-Handlowe i Rzemieślnicze). Władze zdołały uzyskać decydujący głos w funkcjonowaniu tych izb, które stanowiły obligatoryjną formę reprezentacji interesów zespołowych w kolejnych sektorach. W latach 30-tych samorząd spełniał w państwowej administracji gospodarczej coraz większe funkcje.

Najbardziej eksponowany przykład interwencjonistycznej polityki państwa stanowi: budowa portu w Gdyni (ówcześnie drugi pod względem wielkości przeładunków po Kopenhadze port w obrębie Morza Bałtyckiego), a także budowa COP (Centralnego Okręgu Przemysłowego) . Główne zadanie stworzonego COP-u polegało na wzmocnieniu siły obronnej Polski, ale też, w szerszej perspektywie, eliminacja pogłębiających się trudności społecznych takich jak: przeludnienie wsi, bezrobocie, aktywizacja mniej rozwiniętych regionów Polski. Główne źródło finansowania tych przedsięwzięć stanowił skarb państwa.

------------------------------

Marszałek Józef Piłsudski umarł. Obóz sanacyjny traci swoją stabilną pozycję. Piłsudczycy dążą do przeprowadzenia zmian, co w konsekwencji wywołuje kryzys. W tym czasie do głosu dochodzą powoli koła opozycyjne - Narodowa Demokracja - żywiła nadzieje, że to jej uda się przejąć władzę w państwie. Grupa komunistów ( lata 1918 - 1938) wykorzystuje zaistniały kryzys i reaktywuje swoją działalność przy dużym udziale Berlina i Moskwy (wsparcie finansowe). Obóz sanacyjny stanął przed pytaniem - kto obejmie władzę po Marszałku? Niemałe były szanse Walerego Sławka, przewodniczącego Żołnierzy Legionowych oraz przywódcy BBWR-u. Był bliskim współpracownikiem Piłsudskiego, a i po jego zgonie powiedział, iż Marszałek miał obiecać mu funkcję głowy państwa. O to zaszczytne stanowisko ubiegali się też Ignacy Mościcki oraz gen. Edward Rydz - Śmigły (cieszący się popularnością, poza tym: inteligentny i wykształcony). Naczelny wódz wygrał w sposób zdecydowany. Walery Sławek opowiadał się za rozpisaniem nowych wyborów i złożeniem Ignacemu Mościckiemu władzy. Mościcki wyraża zgodę na wybory, ale władzy nie złożył. Wie, że w tym momencie może zrobić wielką polityczną karierę - odwołuje się do testamentu pozostawionego przez Piłsudskiego.

Wybory

Na jesieni dochodzi do wyborów. BBWR nie uczestniczy w głosowaniu wyborczym. Następuje wyłonienie Sejmu. Ignacy Mościcki nie rezygnuje z obowiązków prezydenta. Walery Sławek manifestując brak poparcia dla takiej sytuacji, dokonuje rozwiązania BBWR - był to jego najpoważniejszy błąd, gdyż w tym momencie skazał się na polityczny niebyt. Związek Żołnierzy Legionowych odwraca się od Sławka,a przewodniczącym obwołano generała Rydza - Śmigłego.

Rozłam w obozie sanacyjnym - walki pomiędzy obozami

Zwolennicy skupiający się wokół osoby prezydenta -byli określani mianem grupy zamkowej. Z kolei popierający Gównego Inspektora Sił Zbrojnych - nazywana była grupą Gisz. Oba te obozy wzajemnie się zwalczały. Ostatecznie wyklarował się polityczny kompromis - Mościcki składa obietnicę, że w 1940 roku wskaże generała Rydza -Śmigłego jako prezydenta. Tylko jeden człowiek nie opowiedział się po żadnej ze stron konfliktu -był nim minister spraw zagranicznych - Józef Beck.

Nowy rząd

Wybrane zostały nowe władze Polski. Stanowisko premiera objął Zyndram Kościałkowski, ale na krótko. W 1936 roku powołano gabinet Felicjana Sławoja - Składowskiego, który istniał aż do wybuchu wojny - dlaczego był tak długotrwały? - ponieważ bezwzględnie poddawał się woli prezydenta Ignacego Mościckiego. Rząd ten jest też autorem dokumentu, w którym padło stwierdzenie, iż generał Edward Rydz - Śmigły jest drugą osobą w państwie -pełni funkcję swoistego wiceprezydenta. Śmigły otrzymuje - na wzór Józefa Piłsudskiego- tytuł marszałka.