Stalinizm

Po śmierci Lenina w 1924 roku władzę w ZSRR przejął Stalin. ZSRR od 1922 roku był państwem federacyjnym złożonym z republik, w którym dominującym czynnikiem była Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia bolszewików. Władza wykonawcza spoczywać maiła w rękach Rady Komisarzy Ludowych. Powstało totalitarne państwo, z gospodarką planową. W 1927 roku Stalin doszedł do wniosku, że ZSRR udało się w znacznej mierze odbudować przemysł ciężki i należy przystąpić do jego zdecydowanej rozbudowy. W tym celu opracowano 5-letni plan industrializacji. Zakładano, że gwałtowny rozwój przemysłu nastąpi w okresie kolejnych trzech centralnych planów 5-letnich, w latach 1928-1932, 1933-1937, 1938-1942. W wyniku realizacji planu 5-letniego powstało 1500 zakładów przemysłowych oraz rozbudowano linię kolejową. Dwukrotnie wzrosła liczba osób zatrudnionych w gospodarce narodowej. Realizowano plan elektryfikacji, podwoiła się produkcja przemysłowa i energii elektrycznej, wzrósł poziom wytopu stali i żelaza, zbudowano kanał Białomorski oraz kanał Moskwa-Wołga. Rozwinięto ruch stachanowców czyli współzawodnictwo pracy. W dziedzinie rolnictwa forsowano przymusową kolektywizację, w trakcie, której zginęło 14,5 miliona ludzi. Życie w państwie było poddane całkowitej i bezwzględnej kontroli, zlikwidowano opozycję, przeprowadzono czystki w armii, kulturę zaprzęgnięto w służbę systemu. Zaczęto budować kult Stalina.

W 1936 roku wprowadzono nową konstytucję, która gwarantowała prawa obywatelskie, prawo republik do wystąpienia z federacji, a władzę w państwie przekazywała w ręce Rady Najwyższej. Jej postanowień oczywiście nie respektowano.

W dziedzinie polityki zagranicznej z izolacji ZSRR wyszedł dzięki zawarciu z Niemcami układu w Rapallo w 1922 roku. W latach trzydziestych ZSRR przyjęto do Ligi Narodów, zawarł też traktaty o granicach i dobrych stosunkach z sąsiadami, np. z Polską. Pakt Ribbentrop-Mołotow oznaczał podział wpływów w Europie w wyniku mającego nastąpić konfliktu.

W wyniku II wojny światowej zginęło 20-25 milionów mieszkańców ZSRR. Zniszczeniu uległa gospodarka radziecka. W obliczu wojny propaganda propagowała zjednoczenie wokół partii komunistycznej oraz wodza i ojca narodu - Stalina. W partii wymieniono kadry, nadal utrzymano jej biurokratyczny charakter. Stalin odsuwał od wpływów jednych - marszałka Żukowa, Mołotowa, Woroszyłowa a umacniał pozycje innych jak Andrieja Żdanowa odpowiedzialnego za kwestie ideologii czy zajmującego się procesami planowania gospodarki Nikołaja Wozniesenskiego. Skonfliktowani z nimi Beria i Malenkow odsunięci zostali na boczny tor życia politycznego.

Osoby repatriowane po wojnie z terenów, które znalazły się poza granicami ZSRR jak i z terenów przyłączonych do ZSRR oraz jeńcy wojenni trafiały z reguły do więzień i lagrów jako skażone zachodnią ideologią burżuazyjnego kapitalizmu. Dziesięć milionów więźniów wykorzystywano do zakrojonych na szeroką skalę przedsięwzięć gospodarczych.

Ze względu na to, że gospodarka była całkowicie zrujnowana przystąpiono do jej odbudowy. Po zakończeniu działań wojennych przestawiono ją na produkcję pokojową. Główny nacisk położono na rozwój przemysłu ciężkiego kosztem innych gałęzi gospodarki oraz potrzeb konsumpcyjnych społeczeństwa. W dalszym ciągu kładziono nacisk i przeznaczano olbrzymie nakłady na przemysł zbrojeniowy. Ogromne sumy przeznaczano na badania nad bronią atomową. Obronność motywowała przeprowadzanie okupionych ogromną ilością ofiar ludzkich przedsięwzięć takich jako kolej nad Kołymą czy kanał Wołga-Don. Koncentracja środków na przemyśle spowodowała zaniedbanie i niedoinwestowanie rolnictwa, tak, że susza spowodowała klęskę głodu.

W 1946 roku Andriej Żdanow rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę akcję usuwania z kultury wszelkich elementów zachodnich i umacniania ideologii, była to tzw. żdanowszczyzna. Forsowano socrealizm, usuwano wszelkie elementy wolnej i niezależnej myśli. Represjom poddano Zoszczenkę, Achmatową, Prokofiewa, Szostakowicza.

Stalin najwartościowszym narodem spośród zamieszkujących ZSRR oznaczył Rosjan. Szczególnym represjom poddano narody zamieszkujące tereny okupowane w czasie II wojny światowej przez Niemców. W republikach napiętnowano elementy narodowe, nawet władze partyjne obsadzano aparatczykami z Moskwy. Formalnie republiki jak Ukraina czy Białoruś zyskały w połowie lat czterdziestych szereg swobód politycznych, których jednak nigdy nie realizowano. Co prawda przyjęto Ukrainę i Białoruś do ONZ, ale było to pociągnięcie czysto propagandowe. Od 1944 roku rozpoczęto akcję antysemicką. Osoby pochodzenia żydowskiego oskarżano o szpiegostwo na rzecz USA bądź Niemiec. Z czasem akcja antyżydowska kierowana przez Żdanowa i Malenkowa zaczęła przybierać coraz skrajniejsze formy z zabójstwami włącznie. Dzięki względnie łagodnemu traktowaniu przez system cerkiew prawosławna poszła na współpracę z komunistami i propagowała rusyfikację oraz zwalczanie odrębności narodowych. Na włączonych w skład państwa terytoriach ZSRR wprowadził swoją administrację, kolektywizację rolnictwa. Na Litwie i zachodniej Ukrainie utrzymywała się antyradziecka partyzantka. Celowym działaniem było stworzenie mocnej liczebnie mniejszości rosyjskiej na Ukrainie, Białorusi, w Mołdawii i republikach nadbałtyckich. Byli to przede wszystkim rosyjscy technicy, specjaliści, działacze partyjni. Okres stalinowski zakończył się w ZSRR wraz ze śmiercią Stalina 5 marca 1953 roku.

Nazizm

W Niemczech po klęsce wojennej zaprowadzono rządy republikańskie. Była to tzw. "republika weimarska", na czele której stał prezydent. Pierwszym z nich był Friedrich Ebert, kolejnym Paul Hindenburg. Kraj był w fatalnym stanie, przeżywał załamanie gospodarcze, panowała hiperinflacja i olbrzymie bezrobocie. W rozgoryczonym klęską społeczeństwie żywe były nastroje odwetowe, pojawiły się także hasła komunistyczne i rewolucyjne, których próbą realizacji był tzw. bunt spartakusowców. Dla wyjaśnienia klęski poniesionej w I wojnie światowej Niemcy powołały nawet specjalną komisję parlamentarną. Ludendorff i Hindenburg, że niezwyciężonej na obcych frontach armii niemieckiej zdano cios w plecy w kraju, a dokonać tego mieli bolszewicy i Żydzi. Założona w 1919 roku Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP) szybko rosła w siłę, ponieważ o ile w 1964 roku miała zaledwie 64 członków, to w 1930 - 125 tys., a w 1934 - 2,5 mil. Do NSDAP należeli przede wszystkim ludzie niezadowoleni z przegranej w wojnie, z postanowień traktatu wersalskiego, z panującej sytuacji politycznej i ekonomicznej, upokorzeni, o nastrojach odwetowych. NSDAP powołała do życia oddziały szturmowe - SA, czyli tzw. "brunatne koszule" oraz specjalne oddziały zapewniające bezpieczeństwo władzom Partii - SS, dowodzone przez Heinricha Himmlera. NSDAP żądała wzmocnienia i równouprawnienia pozycji Niemiec na arenie międzynarodowej, przyłączenia Austrii, odzyskania kolonii, reformy rolnej, nacjonalizacji zakładów przemysłowych oraz zabezpieczeń socjalnych, Partia propagowała również antysemityzm.

W 1923 roku stojący na czele NSDAP Adolf Hitler na drodze puczu monachijskiego próbował przejąć władzę. Próba się nie powiodła, a Hitler trafił do więzienia, gdzie napisał słynne "Mein Kampf". Zawarł w tej książce swój program, w którym oprócz żądania przywrócenia należnej Niemcom pozycji, domagał się zjednoczenia wszystkich Niemców w jednym państwie, poszerzenia ich przestrzeni życiowej, usunięcia ras niższych Cyganów, Żydów, Słowian oraz walkę z komunizmem.

W 1925 roku w Locarno zawarto układ, w którym Niemcy potwierdzały demilitaryzację Nadrenii oraz dawały gwarancję nienaruszalności granic Francji i Belgii, ale nie Polsce, co odczytywane był jednoznacznie jako pozostawienie otwartej furtki dla roszczeń zmiany niemieckiej granicy wschodniej.

Pochód nazistów do władzy rozpoczął się w 1932 roku, gdy NSDAP popierana przez burżuazję, robotników, zdemilitaryzowanych wojskowych, chłopów zdobyła w wyborach parlamentarnych 37% głosów, zaś prezydent Hindenburg w tym samym roku powierzył stanowisko kanclerza Hitlerowi. By pozbyć się komunistów z instytucji i urzędów niemieckich Hitler posłużył się w 1933 roku prowokacją podpalając Reichstag i obarczając odpowiedzialnością za to kręgi komunistyczne. Kolejnym krokiem była delegalizacja wszystkich istniejących partii politycznych oprócz NSDAP, która stała się jedynym legalnie działającym ugrupowaniem politycznym w Niemczech. Przywódców innych partii politycznych aresztowano, a ich mandaty parlamentarne zostały przejęte przez członków NSDAP.

Jedyną przeszkodą dla przejęcia pełni władzy przez Hitlera były partyjne oddziały SA, na czele z Röhmem. Problem ten rozstrzygnięto w 1934 roku w czasie tzw. "nocy długich noży", kiedy to oddziały SS wymordowały całe kierownictwo SA. Po śmierci prezydenta Hindenburga Hitler przejął i ten urząd. W ten sposób Hitler i jego ekipa objęła wszystkie najważniejsze stanowiska w kraju. W planach Hitlera było także stworzenie podporządkowanego ideologii nazistowskiej narodowego kościoła niemieckiego. Nie udało się do tego pomysłu nakłonić kościoła katolickiego, który od 1933 roku stanowił zdecydowaną opozycję wobec nazizmu, stąd zabroniono wstępowania w szeregi NSDAP, a członkom odmawiano sakramentów świętych, potępiono rasizm. Z tego względu rozwiązano wszystkie katolickie organizacje młodzieżowe, a opornych duchownych aresztowano, zamykano w obozach koncentracyjnych lub więzieniach. Mimo tych represji opór kościoła wciąż trwał.

Naziści przystąpili też do budowania zunifikowanego społeczeństwa. Stworzono nazistowskie organizacje dziecięce i młodzieżowe (Hitlerjugend). Po ukończeniu 18 lat odbywano tzw. Służbę Pracy i służbę wojskową. Osoby pracujące należały do tzw. Niemieckiego Frontu Pracy. Na usługi NSDAP przeszło radio i prasa, które oczywiście ocenzurowano. Zaczęto publicznie palić książki uznane za sprzeczne z nazizmem, rozpoczęto budowę kultu Hitlera.

Tzw. "ustawy norymberskie" wprowadziły rozróżnienie na ludność aryjską i niearyjską i pod groźbą kar zakazano zawierania małżeństw z Żydami. Później Żydom zakazano też wykonywania zawodu prawnika i lekarza, dopuszczano się ich aresztowania pod błahymi pretekstami. W 1938 roku zorganizowano tzw. "kryształową noc" , czyli pogrom ludności żydowskiej. Niemcy opuścili w tym czasie wybitni przedstawiciele nauki i kultury - Thomas Mann, Albert Einstein, Willi Brandt.

W 1933 roku Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów, a w 1935 roku wygrały plebiscyt w Zagłębiu Saary. W tym samym roku Hitler łamiąc ustalenia międzynarodowe wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej. Na nic zdały się słabe protesty Anglii i Francji. Ta ostatnia zawarła jednak w odpowiedzi sojusz z ZSRR i Czechosłowacją. Z kolei Anglia postanowiła się zbliżyć do Niemiec i zawarła z nimi układ morski umożliwiający im budowę floty wojennej.

Faszystowskie Włochy coraz bardziej skłaniały się do myśli o współpracy z nazistowskimi Niemcami. Swoją politykę podboju kolonii rozpoczęły od Cesarstwa Abisynii. Mała i słaba armia abisyńska została brutalnie pokonana przez nowoczesną armię włoską a kraj zamieniono w kolonię. Przy okazji Włosi zniszczyli szwedzką misję Czerwonego Krzyża. Władzę w Etiopii przejął Wiktor Emanuel III. Odpowiedzią Ligi Narodów na skargę Abisynii było nałożenie na Włochy zupełnie nieskutecznych sankcji ekonomicznych.

Kolejnym ofensywnym krokiem Niemiec było złamanie postanowień wersalskich w postaci remilitaryzacji Nadrenii dokonanej w 1936 roku. Anglia propagowała w tej sytuacji rokowania z Niemcami, Francja również, ale pod warunkiem wycofania się Niemiec z Nadrenii. ZSRR zdecydowanie protestowała przeciw poczynaniom Niemiec i żądała reakcji ze strony Zachodu. Ostatecznie Francja i Belgia uzyskały przewidziane traktatem lokarneńskim gwarancje Wielkiej Brytanii na wypadek agresji ze strony Niemiec.

Zawarty w 1936 roku układ niemiecko-włoski zapoczątkował istnienie tzw. osi Rzym-Berlin. Przewidywała on rozgraniczenie strefy wpływów miedzy obydwoma reżimami w Europie Południowo-Wschodniej, uznanie podboju Abisynii, oraz wspierania generała Franco w Hiszpanii. Z Japonią Niemcy zawarły zwrócony przeciwko ZSRR Pakt Antykominternowski, do którego w 1937 roku dołączyły Włochy, a następnie kolejne państwa.

Pierwszym obiektem na liście podbojów Niemiec była Austria. Jej gwarantem bezpieczeństwa były Włochy, które przystały na plan Hitlera z wdzięczności za pomoc przy podboju Abisynii oraz za pozostawienie im Południowego Tyrolu. Mała, słaba Austria nie była w stanie odeprzeć hitlerowskiego naporu. Najpierw kanclerz austriacki zgodził się na powołanie hitlerowców do rządu, a następnie jego urząd przejął hitlerowiec Inquart. Zwrócił się on do Hitlera z prośbą o przysłanie oddziałów niemieckich dla zapewnienia spokoju w Austrii. Gdy w marcu 1938 roku Hitler przybył do Wiednia tłumy Austriaków witały go owacyjnie, ogłosił wtedy tzw. Anschluss, czyli przyłączenie Austrii do Niemiec.

Kolejną pozycją na liście podbojów Hitlera była Czechosłowacja, a pretekstu dla podjęcia działań była mieszkająca tam 3,5-milionowa mniejszość niemiecka. Działająca pośród niej partia hitlerowska zaczęła rozbijanie państwa od wewnątrz. Po licznych manifestacjach i wrogich akcjach Niemcy zażądali utworzenia na terenie Sudetów niemieckiego okręgu autonomicznego, co doprowadziłoby do jawnego rozpadu państwa. Żądania Niemców czechosłowackich wspierano z Niemiec, na ich rzecz działała hitlerowska propaganda.

Na tak ewidentne zagrożenie suwerenności Czechosłowacji w jej obronie postanowiła stanąć Francja. Zmieniła jednak swoje stanowisko, gdy okazało się, że Wielka Brytania nie udzieli jej wsparcia na wypadek agresji niemieckiej na Czechosłowację. Podobnie zareagowały USA, które zagroziły nawet zerwaniem kontraktu na dostawy amerykańskich samolotów dla Francji. W tej sytuacji Francja zmuszona była wycofać się ze swych obietnic pomocy i zaczęła nakłaniać Czechosłowację do ustępstw wobec Hitlera. Cóż jednak było Czechosłowacji po ustępstwach skoro co rusz pojawiały się nowe żądania, których już nijak nie można było akceptować. We wrześniu 1938 roku na mocy postanowień konferencji w Monachium, która dotyczyła bezpośrednio Czechosłowacji, a do której przedstawicieli władz czechosłowackich nie dopuszczono Sudety wraz z całym tamtejszym majątkiem narodowym i fortyfikacjami wojskowymi przyłączono do Niemiec. W ten sposób za wiedzą i zgodą przedstawicieli Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch dokonano formalnego rozbioru suwerennego państwa europejskiego. Równocześnie z konferencją monachijską storna polska wysunęła pod adresem Czechosłowacji żądania dotyczące Śląska Cieszyńskiego. Nie mając wyjścia rząd czechosłowacki przystał na to żądanie, chociaż trzeba przyznać, że strona polska wybrała wyjątkowo niefortunny moment dla swej akcji.

Po Czechosłowacji kolej przyszła na Polskę. W październiku 1938 roku Hitler wysunął pierwsze żądania wobec Gdańska wysuwając pomysł budowy eksterytorialnej autostrady przez "korytarz". W marcu 1939 roku Hitler powrócił do Czechosłowacji i odrywając Słowację uczynił z niej marionetkowe państwo, zaś z reszty państwa powstał protektorat Czech i Moraw.

W sierpniu 1939 roku podpisano słynny pakt Ribbentrop-Mołotow formalnie będący niemiecko-radzieckim paktem o nieagresji, który zakazywał obydwu stronom wchodzenia we wrogie sojusze, wspierania ewentualnego agresora oraz rozwiązywania konfliktów na drodze zbrojnej. Tajny protokół dzielił łupy w Europie Środkowo-Wschodniej po rozstrzygnięciu mającej nastąpić wojny. Polska miała zostać podzielona wzdłuż linii Sanu Wisły, Narwi i Pisy, łaskawie nie rozstrzygnięto definitywnie o całkowitej likwidacji państwa polskiego.

Cechą wspólną obydwu systemów totalitarnych jakim był nazizm i komunizm była osoba dyktatora posiadającego pełnię władzy w państwie, w ZSRR był to Józef Stalin a w Niemczech Adolf Hitler. W obydwu systemach panowała zasada monopartyjności - władza partii bolszewickiej i NSDAP, a parlament był jedynie dekoracją. Nie istniała opozycja, w ZSRR unicestwiano ją fizycznie, w Niemczech zabroniono działania partii opozycyjnych. Cenzura umacniała ideologię i totalitarne państwo, służyć miał im też ściśle kontrolowany i zideologizowany ruch młodzieżowy. Pod całkowitym nadzorem i na służbie partii znajdowała się armia zarówno w ZSRR jak i w hitlerowskich Niemczech, jednocześnie stworzono elitarne oddziały wojskowe. W służbę partii i totalitarnego państwa wprzęgnięto kulturę, I ZSRR i Niemcy były państwem stanu wyjątkowego, w którym likwidowano opozycję, ludność zmuszano do katorżniczej pracy, umieszczano w obozach koncentracyjnych. W ZSRR umożliwiono dostęp do szkół średnich i uczelni wyższych szerokim kręgom społeczeństwa, zwłaszcza zaś dzieciom i młodzieży pochodzącym ze środowisk robotniczych. Ze względu jednak na masowość kształcenia, stało ono na bardzo niskim poziomie. W Niemczech hitlerowskich dostęp do edukacji nie był aż tak powszechny jak w ZSRR, ale łatwiejszy niż w innych demokratycznych krajach zachodnich. W celu pozyskania poparcia młodzieży dla nazizmu państwo finansowało kształcenie, upowszechniało książkę czy kino wykorzystując je jednocześnie jako doskonałe narzędzie propagandy. Różna była ideologia obydwu totalitaryzmów. Komunizm propagował walkę klas, rewolucję proletariacką, równość mającą zapewnić to samo minimum środków do życia dla całego społeczeństwa. Gospodarka miała być upaństwowiona, bez prywatnej własności środków produkcji czy ziemi, centralnie planowana, z dominującą własnością państwową lub spółdzielczą w postaci kołchozów czy sowchozów. Nazizm propagował elitaryzm, to na elicie miała opierać się silna władza państwowa. Dążono do odbudowy imperium rzymskiego, stąd dążenia imperialne. Propagowano walkę ras i twierdzenie o wyższości rasy aryjskiej, dla której należało poszerzać przestrzeń życiową, tzw. Lebensraum. Gospodarka w Niemczech miała charakter wolnorynkowy, ale istniał duży interwencjonizm państwowy, zwłaszcza na rzecz rozwoju przemysłu zbrojeniowego. Istniała własność prywatna w rękach elity finansowej, ale była aktywnie przejmowana przez faszystów. Bezrobocia i skutków wielkiego kryzysu ekonomicznego unikano poprzez organizacje robót publicznych oraz intensywny rozwój przemysłu zbrojeniowego. W ZSRR formalnie nie było bezrobocia i każdy posiadał zatrudnienie, faktycznie istniało tzw. bezrobocie ukryte. Ze względu na małą wydajność pracy i poziom życia była bardzo niski. W Niemczech społeczeństwo żyło na średnim poziomie, natomiast na wysokiej stopie żyła elita faszystowska.