Polacy w kampanii wrześniowej i początki Polskiego Państwa Podziemnego.

Położenie międzynarodowe Polski w latach poprzedzających wybuch II wojny światowej.

24 października 1938 roku minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop wysunął w rozmowie z polskim ambasadorem w Berlinie Józefem Lipskim, propozycję włączenia do Niemiec Gdańska wraz z eksterytorialna szosa i linia kolejową, przechodząca między niemieckim Pomorzem a Prusami Wschodnimi. W zamian proponowano stronie polskiej przedłużenie polsko-niemieckiego układu o nieagresji (którego zresztą III Rzesza i tak nie miała zamiaru respektować) oraz wejście Polski do Paktu Antykominternowskiego. Strona polska odmówiła, jednak wcześniejsza sytuacja Czech i ich pozycja nie wróżyły niczego dobrego. Kilka miesięcy przed owa rozmową, dokładnie dnia 15 marca 1938 roku wojska niemieckie zajęły Pragę. W konsekwencji A. Hitler zlikwidował Czechosłowację i utworzył Protektora Czech i Morwa, przy pozornie suwerennym państwie słowackim.  Z drugiej jednak strony, dnia 31 marca 1939 roku ambasador angielski w Warszawie Howard Kennard, wręczył szefowi polskiej dyplomacji brytyjskie gwarancje na wypadek niemieckiej agresji. Dwa tygodnie później analogiczne gwarancje przekazała stronie polskiej Francja. Jednak już pod koniec marca 1939 roku A. Hitler wydał rozkaz przygotowania do ataku na Polska pod kryptonimem „FALL WEISS”, czy „Biały Plan”. Polska w tym samym niemal czasie opracowała tzw. „Plan Z”, na wypadek niemieckiej agresji zbrojne. 28 kwietnia 1939 roku miała miejsce słynna mowa A. Hitlera w Reichstagu, podczas której obrońców systemu wersalskiego (nazywano ta postanowienia pokoju wersalskiego z 1918 roku, godzące  bezpośrednio w państwo niemieckie) „podżegaczami wojennymi” i wymówił polsko-niemiecki układ o nieagresji z 26 stycznia 1934 roku. Reakcja strony polskiej była niemal natychmiastowa. Dnia 5 maja 1939 roku odbyło się przemówienie sejmowe Józefa Becka (ministra spraw zagranicznych). Wtedy właśnie padły słynne słowa : „My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką ceną. Jest jednak rzecz tylko w życiu ludzi, narodów i  państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor.” Od tego przemówienia maiło miejsce masowe poparcie społeczne dla rządowej Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej oraz gorąca zbiórka pieniędzy na rzecz Funduszu Obrony Narodowej. 19 maja tegoż roku podpisano także polsko-francuski protokół, przewidujący w wypadku agresji niemieckiej na Polskę, działania wojenne Francji przeciwko Niemcom. Pomoc taka miała być udzielona przez lotnictwo natychmiastowo, a przez siły lądowe w 15 dniu wojny. 24 lipca 1939 roku podpisano z kolei w Moskwie trójstronny układ miedzy Wielka Brytania, Francja a ZSRR, na mocy którego zobowiązano się do wzajemnej pomocy w przypadku agresji na jedno z tych państw. Układ ten i dalsze działania ZSRR wskazywały na to, iż Józef Stalin nie zamierza respektować swych sojuszników. 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie, zawarto między Niemcami a ZSRR układ o nieagresji. Ze trony niemieckiej podpisał go minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop, ze strony radzieckiej ludowy komisarz spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow. Do owego układu dodano tajny protokół (odkryty dopiero po wojnie), który przewidywał, iż na wypadek terytorialno-politycznego przekształcenia terenów należących do państwa polskiego, sfery wpływów miedzy Niemcami z ZSRR będą rozgraniczone w przybliżeniu przez linię Narew-Wisła-San. W protokole tym ustalono także, iż Litwa wejdzie w skład sfery niemieckiej, a Finlandia, Estonia, Łotwa i rumuńska Besarabia w skład sfery radzieckiej.

Niemcy były gotowe do uderzenia na Polską już 26 sierpnia 1939 roku. Powstrzymywała je tylko niegotowość ich sojusznika – Włoch (strona niemiecka w porównaniu do polskiej posiadał 5 razy więcej czołgów oraz 6 razy więcej samolotów). 25 sierpnia tegoż roku Wielka Brytania podpisała z Polską w Londynie układ o wzajemnej pomocy. Podpisał je Edward Halifax i ambasador polski w Londynie Edward Raczyński.  29 sierpnia rząd polski podjął decyzje o mobilizacji. 31 sierpnia 1939 roku wydał rozkaz uderzenia na Polską nazajutrz 1 września rano. Wizyta tego samego dnia w niemieckim Ministrowie Spraw Zagranicznych III Rzeszy Jozefa Lipskiego nie przyniosła żadnych rezultatów.

Atak hitlerowskich Niemiec na Polskę.

1 września 1939 roku o godzinie 4.45 rano ku Westerplatte wystrzelono pociski w pancernika „Schleswig-Holstein”. Wcześniej grupa hitlerowskich działaczy upozorowała rzekomy atak powstańców śląskich na niemiecka radiostacje w Gliwicach (tzw. „prowokacja gliwicka”). Wojska polskie dzieliły się na kilka armii.  Armia „Pomorze” – dowództwo gen. Władysław Bortnowski; Armia „Poznań” – dowództwo gen. Tadeusz Kutrzeba; Armia „Modlin” – dowództwo gen. Emil Przedrzymirski-Krukowicz; Armia „Łódź” – dowództwo gen. Juliusz Rómmel; Armia „Kraków” – gen. Antoni Szyling;  Armia odwodowa Prusy – dowództwo gen. Stefan Dąb-Biernacki; Armia „Karpaty” – dowództwo gen. Kazimierz Fabrycy; Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” – dowództwo gen. Czesław Młot-Fijałkowki.

Atak stalinowskiej Rosji na Polskę.

Dnia 17 września 1939 roku nastąpiło na Polskę drugie, niespodziewane uderzenie. Jak stwierdzono oficjalnie przez ZSRR „Wobec bankructwa państwa polskiego rząd ZSRR nie może pozostać neutralny i nakazał Armii Czerwonej przekroczenie granicy z Polską, by wziąć w opiekę ludność białoruską i ukraińską”. ZSRR atakując ziemie polskie pogwałcił 4 wiążące go umowy międzynawowe:

1). Traktat ryski z 18 marca 1921 roku o granicy polsko-radzieckie.

2). Protokół Litwinowa z 9 lutego 1929 roku o wyrzeczeniu się wojny jako środka rozwiązywania sporów.

3). Pakt o nieagresji z Polską (podpisany 25 lipca 1932 roku na 3 lata i przedłużony 5 maja 1934 roku na 10 lat) – miał obowiązywać do dnia 31 grudnia 1934 roku).

4). Konwencja wojskowa o określeniu napastnika z 3 lipca 1933 roku.

Londyński „The Times” określił najazd Armii Czerwonej na ziemie polskie jako „pchnięcie Polski nożem w plecy”. 17 września Armia Czerwona przekraczając granice na całej długość z Polską, od Połocka do Kamieńca Podolskiego.

Początek tworzenia polskiego podziemia niepodległościowego – Służba Zwycięstwu Polski.

Inicjatywa utworzenie polskiego podziemia niepodległościowego (wojskowego i politycznego) pojawiła się już w czasie trwania kampanii wrześniowej. Głównym jej zwolennikiem, jak i organizatorem był generał Michała Tokarzewski-Karaszewicz – były minister spraw wojskowych i członek POW, czyli Polskiej Organizacji Wojskowej powiązanej niegdyś bezpośrednio z marszałkiem Józefem Piłsudskim. To właśnie w wyniku jego działań dnia 27 września 1939 roku powołano do życia organizację wojskowo-polityczną o nazwie Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Jej głównym celem była walka z okupantem niemieckim i radzieckim. Zastępcą gen. M. Tokarzewskiego-Karaszewicza oraz szefem sztabu nowej konspiracyjnej organizacji został płk Stefan Rowecki :Grot”. Kwestie polityczne SZP miała zająć się, powołana na początku X 1939 roku Rada Główna Obrony Narodowej. Na jej czele stanął początkowo Mieczysław Niedziałkowski z Polskiej Partii Socjalistyczne (PPS)j, zastąpiony wkrótce (w wyniku aresztowania) przez Kazimierza Pużaka, także z PPS. W skład RGON wchodzili przedstawiciel prawie wszystkich ówczesnych partii politycznych, takich jak: PPS, Stronnictwo Ludowe – SL (reprezentowane przez Macieja Rataj, a po jego aresztowaniu przez Stefana Korbońskiego), Stronnictwo Narodowe – SN (reprezentowane przez Leona Nowodworskiego) oraz Stronnictwo Demokratyczne – SD (reprezentowane przez Mieczysława Michałowicza).

Związek Walki Zbrojnej.

SZP jako konspiracyjna organizacja działająca w kraju została utworzona z mandatu marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, wbrew zadowoleniu gen. Władysława Sikorskiego. Sytuacja taka rozgrywała się na fali rozliczeń z ekipą sanacyjną (oskarżana o  faszyzację kraju i klęskę w kampanii wrześniowej), którą reprezentował marszałek E. Rydz-Śmigły, a którą zwalczała gen. W. Sikorski. Dlatego też już w styczniu 1940 roku gen. W. Sikorski, przebywający na emigracji, wysłał do kraju swego emisariusza, który rozwiązał SZP i powołał na jej miejsce teoretycznie nową organizację o nazwie Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Organizacja ta różniła się tym od swej poprzedniczki, iż powołana została przez środowisko ludzi nie związanych z reżimem sanacyjnym, jednak jej kadra i struktura został zaczerpnięta niemal całkowicie z SZP. Rozkaz w sprawie jej utworzenia gen. W. Sikorski wydał dnia 13 listopada 1939 roku. ZWZ w przeciwieństwie do SZP był organizacją o charakterze wojskowym (SZP była organizacja wojskowo-polityczną). Komendantem głównym ZWZ został, przebywający w Paryżu gen. Kazimierz Sosnkowski, którego w kraju reprezentowali tak naprawdę pułkownik Stefan Rowecki (komendant okupacji niemieckiej) oraz założyciel SZP gen. M. Tokarzewski-Karaszewicz (komendant okupacji sowieckiej, aresztowany w marcu 1940 roku przez NKWD, czyli Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR). ZWZ w świetle zamierzeń miał być organizacją ogólnonarodową, ponadpartyjną i ściśle wojskową.

Sprawy polityczne polskiego państwa podziemnego.

Sprawami politycznymi na emigracji miał zajmować się, powołany przez gen. W. Sikorskiego w Paryżu dnia 8 listopada 1939 roku Komitet Ministrów do Spraw Kraju, na czele którego stanął także gen. K. Sosnkowski (jak wiadomo późniejszy komendant ZWZ). Po aresztowaniu głównych przedstawicieli RGON, dnia 26 lutego 1940 roku powołano do życia Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP) z siedzibą w Warszawie, który miał działać przy ZWZ i zajmować się sprawami wyłącznie politycznymi. W jego skład wchodzili przedstawiciele różnych partii politycznych: Kazimierz Pużak z PPS – WRN (w czasie konspiracji PPS przyjęło dodatkowy człon nazwy Wolność, Równość, Niepodległość), Aleksander Dąbski ze Stronnictwa Narodowego (SN), Stefan Korboński ze Stronnictwa Ludowego (SL) oraz Franciszek Kwieciński ze Stronnictwa Pracy (SP)– tzw. „gruba czwórka”. Od listopada 1939 roku ukazywał się wydawany początkowo przez SZP, a następnie przez ZWZ „Biuletyn Informacyjny” (tygodnik).  W czerwcu 1940 roku Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP) został przekształcony w Główny Komitet Polityczny (GKP), który poza swą centralą w Warszawie działał także w innych większych miastach, takich jak: Poznaniu, Krakowie, Wilnie, czy Lwowie.

Kolejne reorganizacje.

Już na wiosnę 1940 roku doszło do reorganizacji władz podziemnych. 18 czerwca 1940 roku, zgodnie z rozkazem gen. K. Sosnkowksiego, gen. Stefan Grot-Rowecki został mianowany zastępcą komendanta głównego ZWZ z prawem decyzji w wypadku utraty łączność z rządem. Kilka dni później, dokładnie 30 czerwca 1940 roku w depeszy wysłanej z Anglii , ustanowiono Komendę Główna ZWZ w kraju, na czele której stanął właśnie gen. S. Rowecki. W tym samym niemal czasie GKP przejął funkcje Delegatury Rządu RP na Kraj. 3 grudnia tegoż roku gen. W. Sikorski na stanowisko Delegata Rządu RP na Generalne Gubernatorstwo mianował Cyryla Ratajskiego z SP. Nominacja ta oznaczała przystąpienie do budowy struktury administracyjnej państwa podziemnego. Delegatem Rządu RP na Ziemie Zachodnie (wcielone do Rzeszy) został Adolf Bniński. Delegat Rządu RP na Kraj miał być łącznikiem miedzy rządem na emigracji a siłami w kraju. Jego zadanie polegało także na ścisłej współpracy z różnymi środowiskami politycznymi. Cały aparat Delegatury wzorował się na przedwojennej strukturze rządu. Powstały zatem odpowiednie departamenty: oświaty, kultury, spraw wewnętrznych, informacji i prasy oraz opieki społecznej.

Poszczególne partie polityczne i ich oddziały zbrojne.

Oprócz wyżej wymienionych wspólnych akcji różnych środowisk w kraju, rodziły się także mniejsze przedsięwzięcia. Także każde stronnictwo polityczne organizowało, początkowo w ramach swej wewnętrznej działalności, własne organizacje wojskowe. Stronnictwo Ludowe, które od lutego 1940 roku wznowiło się swą działalność jako Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego „Roch”, już w sierpniu utworzyło Straż Chłopską, przemianowaną następnie w Bataliony Chłopskie (BCh). Na ich czele jako komendant stanął Franciszek Kwieciński. Stronnictwo Narodowe powołało do życia Narodową Organizację Wojskową (NOW). Stronnictwo Demokratyczne i Stronnictwo Pracy nie utworzyły własnych organizacji woskowych. Poza tym działaniami sabotażowo-dywersyjnymi kierował powołany w 1940 roku Związek Odwetu, a akcjami ośmieszającymi okupanta hitlerowskiego kierowała Organizacja Małego Sabotażu „Wawer”, utworzona w Szarych Szeregach pod dowództwem Aleksandra Kamińskiego. Już w 1939 roku powstał TON, czyli Tajny Ośrodek Nauczania, który organizował nauczanie gimnazjalne i akademickie w podziemiu.