Już od pierwszych dni okupacji niemieckiej i radzieckiej na ziemiach polskich rozwijał się ruch oporu. Kiedy w nocy z 17/18 września 1939 r., terytorium Rzeczypospolitej opuścił zarówno prezydent, jak i rząd oraz naczelne dowództwo Wojska Polskiego nie oznaczało to wcale końca istnienia państwa polskiego. Wprawdzie po przybyciu do Rumunii władze polskie zostały internowane, jednak polski prezydent (zgodnie z konstytucją kwietniową) mógł wyznaczyć swojego następcę, a tym samym zachować ciągłość władzy. Tymczasem w okupowanym kraju tworzyły się zalążki państwa podziemnego, które podejmie walkę z najeźdźcą.

Już w dniach 26 - 27 września 1939 r. w oblężonej przez Niemców Warszawie, powstała z inicjatywy gen. Michała Karaszewicza - Tokarzewskiego powstała Służba Zwycięstwu Polski (SZP)., czyli pierwsza konspiracyjna organizacja wojskowa o charakterze ogólnopolskim. Jej celem było wyzwolenie Polski poprzez walkę z hitlerowskim najeźdźcą. Gen. Karaszewicz - Tokarzewski był dowódcą i organizatorem SZP, a jego zastępcą i szefem sztabu został płk Stefan Rowecki. Przy dowództwie SZP powołana została Główna Rada Polityczna. W jej składzie znaleźli się przedstawiciele Stronnictwa Narodowego (SN), Stronnictwa Ludowego (SL) i Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Wkrótce po powstaniu Służba Zwycięstwu Polski zaczęła tworzyć organizacje terenowe (w grudniu 1939 r. jej komendy, czyli dowództwa istniały już w Krakowie, Kielcach, Lublinie, Łodzi i Warszawie). Na mocy instrukcji naczelnego wodza WP z dnia 4 grudnia 1939 r. (od 7 listopada 1939 r. wodzem naczelnym WP był gen. Władysław Sikorski) utworzono Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), a na przełomie 1939 i 1940 SZP przestała istnieć. ZWZ podlegał znajdującemu się na emigracji naczelnemu wodzowi Sikorskiemu i Rządowi Rzeczypospolitej (RP) na wychodźstwie. Była to organizacja o charakterze czysto militarnym. ZWZ stał się organizacją masową i w trakcie tzw. akcji scalania wchłonął większość krajowych organizacji wojskowych. Dowódcą Komendy Głównej w Kraju został gen. Rowecki "Grot'.

Począwszy od roku 1940 na ziemiach polskich istniała już zakonspirowana administracja i władza państwowa w postaci Delegatury Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj oraz podległych jej departamentów resortowych i delegatur terenowych. Natomiast na emigracji działał (od lutego 1940 r.) Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP) - polityczna reprezentacja partii i organizacji związanych z Rządem RP na wychodźstwie, w której skład wchodziło tzw. czwórprzymierze: SL, SN, Stronnictwo Pracy oraz PPS - Wolność, Równość, Niepodległość (w latach 1940 - 1941 i od 1943 r.), a w latach 1941 -1943 też Polscy Socjaliści. Pośród członków PKP znaleźli się m.in.: gen. Stefan Rowecki "Grot" (z ramienia ZWZ), Stefan Korboński (SL), Aleksander Dębski (SN) oraz Kazimierz Pużak (PPS - WRN). W 1943 r. PKP został przemianowany na Krajową Reprezentację Polityczną, a 9 stycznia 1944 r. ma Radę Jedności Narodowej (RJN). W jej skład wchodziło siedemnaście osób: po trzech przedstawicieli SN, SL, PPS - WRN i Stronnictwa Pracy (SP) oraz po jednym przedstawicielu z mniejszych organizacji. RJN stanowiła zalążek polskiego parlamentu i pełniła funkcję organu doradczego oraz opiniodawczego Delegata Rządu. Działała ona w oparciu o uchwaloną w marcu 1944 r. deklarację programową "O co walczy naród polski". Głównymi celami władz polskich była odbudowa silnej, suwerennej i bezpiecznej Rzeczypospolitej, w której panować będzie system demokracji parlamentarnej z silnym rządem. RJN za niezbędne uważała też osiągnięcie trwałego pokoju międzynarodowego i współpracy wszystkich narodów. Aby to osiągnąć koniecznym było pokonanie Niemiec, ich podział, rozbrojenie oraz ukaranie zbrodniarzy wojennych. 1 lipca 1945 r. RJN rozwiązała się i uchwaliła "Testament Polski Walczącej", w którym domagała się wycofania wojsk radzieckich z Polski, wprowadzenia ustroju demokratycznego i zakończenia prześladowań wobec żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego.

14 lutego 1942 r. ZWZ został przemianowany na Armię Krajową (AK), która podlegała Rządowi RP na wychodźstwie, ale nie podlegała Delegaturze Rządu na Kraj. Jej podstawowym zadaniem był udział w odbudowie państwa polskiego poprzez walkę zbrojną, zakończoną ogólnonarodowym powstaniem. Gen. Stefan "Rowecki "Grot" był dowódcą AK aż do swego aresztowania przez Niemców w 1943 r. Jego następcą został gen. Tadeusz Komorowski "Bór" (do października 1944 r.), a potem gen. Leopold Okulicki "Niedźwiadek (do rozwiązania AK, czyli 19 stycznia 1945 r.). Licząca w 1942 r. około 200 tysięcy żołnierzy AK była najliczniejszą armia podziemia podczas drugiej wojny światowej. Zgodnie z ogólnym planem działania przewidywano trzy etapy walki: walki konspiracyjnej (czyli walki bieżącej), walki zbrojnej podczas powstania narodowowyzwoleńczego (czyli jawna walka w trakcie zwycięskiej ofensywy aliantów zachodnich) i okres odtwarzania sił zbrojnych. Jednak, gdy okazało się, że na ziemie polskie jako pierwsza wkroczy od wschodu Armia Czerwona plany te trzeba było zmienić. Dlatego w listopadzie 1943 r. opracowano plan o kryptonimie "Burza". Zakładał on atakowanie wycofujących się z ziem polskich oddziałów niemieckich przed wkroczeniem na te tereny wojsk Armii Czerwonej. Terenowi dowódcy AK i przedstawiciele Delegatury Rządu na Kraj mieli ujawniać się przed wkraczającymi sowietami i obejmować władzę (cywilną i wojskową) na oswobodzonym obszarze. Decyzję o włączeniu Warszawy do działań "Burzy" podjęto w lipcu 1944 r. 1 sierpnia 1944 r. rozpoczęto akcję, której celem było opanowanie miasta i wyparcie z niego Niemców. Pozbawieni pomocy z zewnątrz powstańcy przez 63 dni stawiali bohaterski opór wrogowi. Powstanie warszawskie upadło 2 października 1944 r. Armia Krajowa posiadała świetnie rozbudowaną strukturę terytorialną.

Do podstawowych form walki konspiracyjnej należały:

  • działalność propagandowa i informacyjna, która miała umacniać patriotyzm społeczeństwa polskiego i mobilizować je do oporu przeciwko niemieckiemu okupantowi. Ważne było wydawanie czasopism, drukowanie ulotek i plakatów oraz wypisywanie haseł na murach;
  • wojna psychologiczna z Niemcami, czyli tzw. akcja "N" (szerzenie dywersji psychologicznej wśród Niemców). W tym celu wydawano i kolportowano pisma i ulotki w języku niemieckim;
  • wywiad wojskowy na rzecz antyhitlerowskiej koalicji (wywiad AK mógł się pochwalić sporymi sukcesami);
  • sabotaż przemysłowy i gospodarczy;
  • dywersja zbrojna;
  • walka partyzancka.

AK zdobywała i gromadziła broń, a potem także rozwinęła konspiracyjną produkcję sprzętu wojskowego i broni. Działalnością sabotażowo - dywersyjną zajmował Związek Odwetu (ZO) i powołany jesienią 1941 r. "Wachlarz". Z połączenia tych dwóch organizacji oraz Tajnej Organizacji Wojskowej (TOW) i grup Szturmowych Szarych Szeregów powołano na przełomie 1942 i 1943 r. Kierownictwo Dywersji, czyli Kedyw. Był to wydzielony pion AK, który zajmował się walka bieżącą z Niemcami. W zakres czynności Kedywu wchodziła dywersja techniczna (niszczenie linii kolejowych, komunikacyjnych, obiektów przemysłowych), terror wobec szczególnie okrutnych Niemców oraz wobec kolaborantów i folksdojczów, odwet (m. in. za łapanki i egzekucje) oraz samoobrona (uwalnianie więźniów, walka partyzancka). Ważną postacią był komendant Kedywu płk August Edward Fieldorf "Nil" (1942 - 1944). Do najsłynniejszych akcji sabotażowych AK w Warszawie należy akcja pod Arsenałem (23 marca 1943 r.), w trakcie której odbito 21 więźniów przewożonych przez Niemców z centrali gestapo przy alei Szucha na Pawiak. 1 lutego 1944 r. dokonano udanego zamachu na szefa SS i policji dystryktu warszawskiego gen. Franza Kutscherę.

Dowódcy AK bezpośrednio podlegało Biuro Informacji i Propagandy (BIP), które miało kierować polską propagandą i zarazem zwalczać propagandę niemiecką. Wydawał ulotki, prasę podziemną i wydawnictwa książkowe. Miesięczny nakład podziemnej prasy wynosił nawet 200 tys. egzemplarzy! Do najpoczytniejszych pism konspiracyjnych należał "Biuletyn Informacyjny". Oprócz akcji "N" realizowano też akcję o kryptonimie "K", czyli zwalczanie propagandy i wpływów komunistycznych.

Komenda Główna AK współpracowała z Delegaturą Rządu RP na Kraj, w wyniku czego w kwietniu 1942 r. powstało Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC) ze Stefanem Korbońskim na czele. Do zadań KWC należało koordynowanie działalności partii podziemnych oraz wszelkich organizacji społecznych i politycznych w okupowanym kraju. Miało także mobilizować społeczeństwo polskie do biernego oporu. KWC opublikowało "Kodeks Praw i Obowiązków Polaków". zajmowało się także sądzeniem i publicznym piętnowaniem zdrajców oraz rejestrowaniem zbrodni niemieckich. W lipcu 1943 r. KWC zostało połączone z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej, wskutek czego powstało Kierownictwo Walki Podziemnej (KWP).

Władzę państwową w okupowanym kraju sprawowało przedstawicielstwo Rządu Rzeczpospolitej Polskiej na wychodźstwie, czyli Delegatura RP na Kraj, która została powołana do życia na mocy postanowienia rządu z czerwca i maja 1940 r. Delegatura Rządu RP na Kraj zaczęła działać od czerwca 1940 r. Składała się ona z licznych departamentów, m.in.: spraw wewnętrznych, informacji i propagandy, oświaty i kultury, rolnictwa, robót publicznych i odbudowy, likwidacji skutków wojny, Ziem Zachodnich, pracy i opieki społecznej, przemysłu i handlu, skarbu, poczt i telegrafów. Poprzez sieć delegatur okręgowych (na szczeblu wojewódzkim) i powiatowych Delegaturą kierował delegat rządu (delegatury powstały w latach 1942 - 1943). Pierwszym Cyryl Ratajski (grudzień 1940 r. do września 1942 r.). Następnie delegatem był Jan Piekałkiewicz (wrzesień 1942 r. do lutego 1943 r.). Po jego aresztowaniu przez gestapo funkcję tę objął Jan Stanisław Jankowski (kwiecień 1943 r. do marca 1945 r.). Delegat był łącznikiem pomiędzy Rządem RP na wychodźstwie a krajem. Jego organem doradczym był Polityczny Komitet Porozumiewawczy. Departamenty Delegatury Rządu na Kraj stanowiły coś w rodzaju konspiracyjnych ministerstw Polskiego Państwa Podziemnego. Mimo trwającej okupacji funkcjonowały sądy, przed którymi sądzono kolaborantów i przestępców. Od 1940/41 przy Delegaturze Rządu RP na Kraj utworzono Departament Oświaty i Kultury (DoiK), czyli konspiracyjne ministerstwo oświaty. Organizowano tajne nauczanie, czyli edukację na szczeblu podstawowym, średnim, a nawet wyższym! Sposobem walki z okupantem i zarazem formą obrony przed grabieżą dóbr kulturalnych było ukrywanie dzieł sztuki i archiwaliów i zbiorów muzealnych. Organizowano też konspiracyjne żucie kulturalne (teatr, koncerty, czy obchody historycznych rocznic). Władze konspiracyjne zajmowały się także działalnością informacyjną i propagandową. W tajnych drukarniach wydawano prasę konspiracyjną i drukowano ulotki. Do najpoczytniejszych pism należały "Polska żyje" i "Biuletyn Informacyjny". Oprócz gazet informacyjnych, wydawano także prasę literacką i społeczno - kulturalną. Publikowano książki naukowe i beletrystykę (m. in. poezję). Wszystko to w imponujących, jak na warunki wojenne.

27 września 1942 r. został utworzony przy Delegaturze Rządu RP na Kraj tajny Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom o kryptonimie "Żegota". Od 4 grudnia 1942 - Rada Pomocy Żydom. Jej siedzibą była Warszawa, ale oddziały funkcjonowały tez w innych miastach (Kraków, Lwów). "Żegota" miała za zadanie pomagać Żydom, zarówno tym z gett, jak i tych, ukrywających się poza nimi. Mieszkańcom gett dostarczano żywność, odzież i środki higieniczne. Organizowano też ucieczki. Żydom spoza gett pomagano ukrywać się i dostarczano środków mających zapewnić im przetrwanie. Podejmowano też próby pomocy więźniom obozów koncentracyjnych. Oprócz tego prowadzono akcję informacyjną, która miała przekazywać aliantom informacje o eksterminacji narodu żydowskiego

Polskie Państwo Podziemne składało się z trzech członów: Delegatury Rządu RP na Kraj (władze administracyjne), Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej (Siły Zbrojne w Kraju) i Politycznego Komitetu Porozumiewawczego - Rady Jedności Narodowej (zalążek polskiego parlamentu). W kraju funkcjonował konspiracyjny system sądowniczy i szkolnictwo i to na wszystkich poziomach kształcenia. Mimo trwającej wojny, wydawano świadectwa maturalne i dyplomy, czy tez doktoraty. Polacy dysponowali największą armią podziemną, a cechą polskiej konspiracji z czasów drugiej wojny światowej był jej masowy charakter.

Uważam, że istnienie Państwa Podziemnego miało bardzo duże znaczenie dla funkcjonowania społeczeństwa polskiego w trakcie hitlerowskiej okupacji. Po pierwsze, tajne struktury administracyjne i wojskowe gwarantować miały ciągłość władzy w powojennej Polsce i utwierdzały społeczeństwo w przekonaniu o ciągłości polskiej państwowości. Ważne były działania dywersyjne i propagandowe, które umacniały postawy patriotyczne Polaków i zachęcały ich do walki z okupantem. Dzięki sprawnie działającemu sądownictwu można było karać zdrajców i dbać o morale społeczeństwa polskiego. Ponadto godne podkreślenia są zasługi konspiracji dla obrony dóbr kulturalnych Polski i jej dorobku intelektualnego. Poprzez tajne szkolnictwo oraz publikacje prasowe i książkowe dbano o zachowanie tożsamości narodowej. W ten sposób walczono z niemiecką polityką zmierzającą do wyniszczenia polskich elit intelektualnych.