Mianem ruchu oporu określa się walkę społeczeństwa znajdującego się pod okupacją lub społeczeństwa w państwie totalitarnym przeciwko władzom okupacyjnym i ich administracji lub przeciwko reżimowi totalitarnemu. Walka tego rodzaju miała miejsce w czasie II wojny światowej. Nazwa ta narodziła się we Francji (w jęz. franc. resistance) i stała się powszechnie używana we wszystkich krajach przez publicystów i historyków. Ruch oporu powstał przede wszystkim na terytorium krajów, które w czasie wojny znalazły się pod obcą okupacją. Na terenie Europy najsilniejsze ogniska ruchu oporu znajdowały się w Polsce, Francji, Jugosławii, Grecji oraz w Danii, Norwegii, Belgii i Holandii. W Afryce ośrodkiem ruchu oporu stała się Etiopia. W Azji miejscami silnego ruchu oporu były Holenderskie Indie Wschodnie, Malaje, Indochiny, Filipiny i Chiny. Z państw należących do osi należy natomiast wymienić Włochy, Bułgarię i Słowację.

Opór wobec okupanta lub wobec reżimu totalitarnego przybierał bardzo różne formy, a jego uczestnicy stosowali różne metody działania. Przez pierwsze lata wojny ruch oporu przybrał charakter tzw. biernego oporu. W jego ramach podejmowano cały szereg różnych działań. Starano się sabotować decyzje i zarządzenia władz, organizowano strajki i manifestacje, nie przestrzegano dyscypliny i porządku w pracy, w dziedzinie gospodarki broniono się przez tworzenie tzw. czarnego rynku, organizowano tajne szkolnictwo, udzielano pomocy jeńcom wojennym, a często pomagano w ucieczce z więzień i obozów, organizowano fałszywe dokumenty dla osób, którym groziły represje, podejmowano działania propagandowe, w tym wydawanie ulotek i czasopism. Oprócz tych działań podejmowano również działania zbrojne, takie jak sabotaż oraz dywersja. Niszczono zatem linie komunikacyjne (polski ruch oporu przeprowadził m. in. akcję o kryptonimie "Wachlarz"; niszczono szczególnie szyny kolejowe), dewastowano urządzenia przemysłowe, gromadzono i produkowano broń, prowadzono działalność wywiadowczą, przeprowadzano akcje odwetowe na urzędnikach i funkcjonariuszach okupacyjnej administracji (np. zamach na Kutscherę). Działacze ruchu oporu prowadzili poza tym działania zbrojne, walki o charakterze partyzanckim, wywoływali powstania powszechne i lokalne. Powstania takie miały miejsce w 1944 r. w Warszawie, na Słowacji oraz w Paryżu.

Ruch oporu nie był jednolity pod względem ideologicznym. Dzielił się na dwie grupy, które w swej walce z okupacją kierowały się innymi koncepcjami politycznymi i inną ideologią. Część ruchu oporu podporządkowana była emigracyjnym władzom danego kraju. Jego działacze byli przeciwni zbyt wczesnym zbrojnym wystąpieniom przeciw okupantowi, ponieważ nie chcieli doprowadzić do zbytniego wykrwawienia się swoich narodów. Druga część ruchu oporu związana była z ideologią komunistyczną. Ten komunistyczny ruch oporu narodził się po roku 1941 r., ponieważ wówczas wybuchła wojna pomiędzy ZSRR a III Rzeszą. Komuniści inaczej podchodzili do walki z okupantem. Ich celem było wywołanie powszechnego powstania, a okoliczności i szanse powstania nie miały dla nich znaczenia. Liczyli oni, że kiedy wyzwolą kraj spod okupacji władza przejdzie w ich ręce.

Istnienie ruchu oporu było ważne z punktu widzenia aliantów i ich działań wojennych. Państwa koalicji antyhitlerowskiej wspierały społeczeństwa walczące z okupantem w krajach okupowanych. W celu pomocy takim inicjatywom władze Wielkiej Brytanii powołały w 1940 r. do życia SOE, czyli Kierownictwo Akcji Specjalnych. Jego zadaniem było prowadzenie akcji sabotażowych i dywersyjnych w wielu znajdujących się pod okupacją krajach. Doraźna pomoc SOE polegała na przekazywaniu ruchom oporu środków finansowych i materialnych oraz prowadzeniu szkoleń wojskowych. Podobną działalność jak SOE podjął w 1942 r. DSS, czyli amerykański Zarząd Służb Strategicznych. W 1943 r. SOE połączył się DSS i obie jednostki podjęły wspólne działania w Europie. Największe wsparcie ze strony aliantów ruch oporu otrzymał w 1944 r., w którym doszło do lądowania alianckich wojsk na obszarach, które miały stanowić teren planowanych operacji wojennych. Działania ruchu oporu miały bardziej lub mniej spektakularny charakter. Do tych spektakularnych należała akcja przeprowadzona przeciw fabryce Norsk Hydro, znajdującej się w Norwegii. 28.II.1943 r. oddział żołnierzy norweskich został zrzucony z brytyjskich samolotów na spadochronach i dokonał tam sabotażu. Uszkodzono bardzo poważnie siłownie tej fabryki. Była ona ważna, z tego powodu, iż odbywała się w niej produkcja ciężkiej wody, którą Niemcy wykorzystywali do badań naukowych nad bronią nuklearną. Inna akcja norweskiego ruchu oporu wymierzona była w transport ciężkiej wody do niemieckiego laboratorium z zakładów hydroelektrycznych znajdujących się w Ryukan. 20.II.1944 r. norweski oddział zaatakował prom, który przewoził ładunek owej wody; prom został zatopiony. Polski ruch oporu (oddziały AK) wsławił się przede wszystkim przechwyceniem prototypu rakiety V1 i V2, który wysłano do Anglii.

W całej Europie w ruch oporu zaangażowanych było około kilka mln ludzi. Do najlepiej rozwiniętych należał ruch oporu w okupowanej Polsce. Na ziemiach polskich powstało prawdziwe podziemne państwo, które miało swe władze i administrację oraz rozwinęło wszystkie sfery społecznego życia. Pozostawało ono w stałym związku z polskim rządem na emigracji. Wyrazem tej łączności był fakt, iż delegat polskiego rządu w kraju był jednocześnie członkiem rządu emigracyjnego. W państwie podziemnym funkcjonowały przedwojenne ugrupowania polityczne. Zakończenie II wojny światowej nie przyniosło wszystkim krajom wolności i pokoju. W wielu z nich wybuchły wojny domowe. Komunistyczny ruch oporu dążył bowiem do przejęcia władzy, tak jak na Filipinach, Indochinach, czy w Grecji. Ruch oporu nie zakończył się w tych krajach, do których wkroczyła Armia Czerwona. Część działaczy ruchu nie wyszła z podziemia, lecz zaczęła zwalczać instalujący się reżim komunistyczny.