1 września 1939 r. wybuchła II wojna światowa. Wojska hitlerowskie przekroczyły granicę z Polską, rozpoczynając działania militarne. Szesnaście dni później – 17 września 1939 r., od wschodniej strony zaatakował Polskę jej drugi sąsiad Związek Radziecki. W tej sytuacji, przy braku pomocy ze strony państw alianckich, pomimo wcześniejszego zapewnienia o niej w umowach międzynarodowych, Polska została skazana na klęskę. Agresorzy dokonali „podziału łupu”, zgodnie z zawartym jeszcze przez rozpoczęciem wojny paktem Ribbentrop – Mołotow z 23 VIII 1939 roku, a w szczególności Tajnym protokołem o podziale ziem polskich. Na mocy tego dokumentu Pomorze Gdańskie z Wolnym Miastem Gdańskiem, Wielkopolska, część Mazowsza, okręg łódzki, Górny Śląsk i część województw kieleckiego i krakowskiego wcielono do III Rzeszy. Ziemie białoruskie i ukraińskie przejął Związek Radziecki. Z pozostałych ziem polskich utworzono Generalne Gubernatorstwo ze stolicą w Krakowie. Rządy w nim objął Generalny Gubernator – Hans Frank. W ten sposób wymazano z mapy Europy II Rzeczypospolitą.
- Kultura polska pod okupacją niemiecką.
Władze niemieckie wydały zakaz istnienia i organizowania życia kulturalnego pod okupacją. Na terenie ziem wcielonych do Rzeszy, zamierzano zlikwidować polską kulturę i naukę. Ten obszar miał się stać tzw. Nową Rzeszą. Wstępem były systematyczne wysiedlenia ludności polskiej bądź to do Generalnego Gubernatorstwa, bądź w głąb Rzeszy.
Zamknięte zostały polskie szkoły wyższe i średnie, zmniejszono liczbę szkół elementarnych. Zakazano nauczania historii, geografii i języka polskiego. Niszczono podręczniki do tych przedmiotów. Usuwano wszelkie „emblematy” polskości, a więc pomniki czy tablice przypominające doniosłe momenty w dziejach naszego kraju. W Krakowie zburzone zostały pomnik Adama Mickiewicza i pomnik Grunwaldzki, w Warszawie pomnik Kilińskiego i Fryderyka Chopina. Represje dotknęły środowiska naukowców i twórców kultury. Najgłośniejsza hitlerowska akcja została przeprowadzona w Krakowie 6 listopada 1939 r. – Sonderaktion Krakau. Tego dnia pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej wezwano do gmachu Collegium Novum. Na spotkanie przybył sam Generalny Gubernator Frank. Profesorowie nie spodziewając się niczego złego, stawili się w auli. Tu na rozkaz gubernatora zostali aresztowani i wywiezieni do obozów koncentracyjnych, głównie do Sachsenhausen. Większość z nich tam właśnie zginęła.
Polacy nie pozostawali bierni wobec niemieckiego okupanta. Już w pierwszych miesiącach wojny zorganizowano tajne nauczanie, którym objęto większość ówczesnej młodzieży. W konspiracji działały także szkoły wyższe. Na terenie ziem wcielonych do III Rzeszy, po zamknięciu Uniwersytetu Poznańskiego powstał Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich. Naukę pobierało na nim w czasie wojny ponad 2 tys. studentów. Podobnie działały Uniwersytety Warszawski, Wileński czy Jagielloński. Każdą z tych uczelni co roku opuszczała rzesza absolwentów.
Do podziemi zszedł teatr i życie muzyczne. Spektakle i próby odbywały się w domach osób prywatnych. W Krakowie działały teatry amatorskie. Podobnie w Warszawie istniały 4 grupy eksperymentalne i 20 teatrów poezji. Najbardziej znanym ówczesnym teatrem był założony w Krakowie Teatr Rapsodyczny Mieczysława Kotlarczyka. Także uczeni kontynuowali swoje prace badawcze, które przerwał wybuch wojny. Powstawały nowe książki, wydawane w tzw. drugim obiegu. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku prasy. Ponieważ prasa polska była mocno kontrolowana przez hitlerowskiego okupanta społeczeństwo polskie bojkotowało ją, natomiast czytano prasę drugiego obiegu, bowiem większość tytułów ukazywała się w konspiracji,
Kultura polska pod okupacją radziecką
W październiku 1939 r. na terenie ziem wcielonych do ZSRR zostały przeprowadzone wybory do Zgromadzeń Ludowych. Wynik głosowania (sfałszowany) wskazywał na zgodę Polaków na włączenie tych ziem do Związku Radzieckiego. Mieszkańcom ziem wcielonych nadano radzieckie obywatelstwo, tych którzy się uchylali wywieziono do obozów pracy. Władze radzieckie uderzyły przede wszystkim w polska inteligencję, w ziemiaństwo, ale także w osoby związane z polskim państwem, a więc w wojskowych, polityków. Chłopów polskich zastraszano, zmuszając ich do przyjęcia radzieckiego obywatelstwa i rusyfikując, poprzez szkołę czy prasę. Oficjalnymi językami były języki ukraiński i białoruski, zakazano używania polskiego. W rzeczywistości jednak dominował na ziemiach przyłączonych do ZSRR język rosyjski.
Zamknięto polskie kościoły, klasztory i kaplice. Zniszczeniu uległy krzyże i przedmioty kultu. Władze radzieckie nakazały zmianę nazw ulic i miast. Rabowano polskie zbiory muzealne i dzieła sztuki, niszczono archiwa. Książki w języku polskim stały się rzadkością. Ocenzurowano prasę. Z programów szkolnych znikły treści mówiące o państwie polskim. Zastąpiono je propagandą, mówiąc na lekcjach historii o wielkości Związku Radzieckiego, sławiąc jego osiągnięcia. Szerzono treści antykapitalistyczne i antypolskie. Tylko część lewicowo nastawionej polskiej inteligencji mogła nadal legalnie działać. Zezwolono jej na działalność kulturalną, ale poddaną ścisłej kontroli władz.
Kultura polska w ciągu sześciu lat II wojny światowej borykała się z ogromnymi problemami. Mimo trudnej sytuacji w jakiej znalazł się naród polski, dzięki dobrej organizacji i samozaparciu wielu Polaków, udało się mu przetrwać. Działania, które zostały podjęte by ratować kulturę i naukę, pomogły utrzymać narodową tożsamość. Sprzyjała Polsce także międzynarodowa sytuacja polityczna, a mianowicie konflikt pomiędzy dwoma agresorami i okupantami. Gdyby nie doszło w 1941 r. do wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, przypuszczalnie wojna trwałaby znacznie dłużej. W tej sytuacji obu okupantom udałoby się prawdopodobnie zrealizować swoje zamierzenia wobec Polaków i zniszczyć wszystko co polskie wraz z polską kulturą. Nie otrzymawszy żadnej pomocy z zewnątrz nasz naród byłby skazany na zagładę.
Uratowała nas zmiana w układzie sił konfliktu światowego. Związek Radziecki po napaści Hitlera przyłączył się do bloku państw alianckich, którego celem było zniszczenie III Rzeszy. Paradoksalnie niedawni okupanci stali się sprzymierzeńcami Polski. To była jednak tylko wersja oficjalna, bowiem mimo zmiany układu sił Polacy nadal byli narażeni na zmagania się z władzą ZSRR. Nasz naród czekały jeszcze cztery lata wojny, a po jej zakończeniu, prawie pięćdziesiąt lat koszmaru pod radziecką dominacją w okresie istnienia Polski Ludowej.
