Monarchie absolutne w europejskich mocarstwach doby Oświecenia.

,,Czyż kontynent europejski nie jest podzielony na dwa typy rządów? Pierwszy jest monarchiczny i istnieje we Francji, Austrii, Hiszpanii, Prusach i Rosji, a drugi republikański jak Anglia..." w ten sposób pisze w jednym spośród swoich traktatów Stanisław Leszczyński. Taka klasyfikacja rzadko była stosowana przez ówczesnych historyków, a przez współczesnych jest odrzucona, jednakże stanowi dogodne oddzielenie dwóch zasadniczych kategorii ustrojów. Monarchie z niezależną władzą królewską i ze scentralizowaną koncepcją polityczną, a nie republiki ze swobodami obywatelskimi będą podmiotem tej pracy. W XVIII stuleciu można zauważyć formowanie się nowej metody rządzenia królestwem. Absolutyzm jest sposobem rządzenia polegającym na nieograniczonych uprawnieniach monarchy, którego postanowienia w kwestiach publicznych nie podlegają żadnej kontroli. Panujący jest najważniejszym i jedynym twórcą prawa, ograniczonym w postanowieniach jedynie przez prawa natury i przykazania boskie. W niniejszej pracy przedstawione zostaną cztery królestwa ,,starego ładu" i porównania osiągnięć władców panujących w czasach oświecenia.

Monarchia austriacka za czasów Marii Teresy oraz Józefa II

Luźna konglomeracja habsburskich posiadłości została w okresie wojny o austriacką sukcesję poddana krytycznemu sprawdzianowi. Stany czeskie chętnie i łatwo uznały za swojego władcę elektora bawarskiego. Równocześnie Maria Teresa zdobyła skuteczne wsparcie ze strony szlachty węgierskiej w zamian za rozszerzenie swobód stanowych potężnych rodów. Dzięki pomocy Węgrów państwo austriackie odzyskało Morawy i Czechy. Wymusiło to wdrożenie reform wojskowych, administracyjnych i skarbowych. Odeszli konserwatywni politycy, a cesarzowa powołała ekipę zdolnych reformatorów, pośród których znaleźli się dwaj wybitni mężowie stanu Kaunitz i Haugwitz.

Zmianie nie uległ status Lombardii i Belgii, którymi nadal zarządzali gubernatorzy i regionalne kancelarie. Co prawda Maria Teresa nie dotrzymywała obietnic wobec Węgrów z roku 1741, ale zdołała ich sobie pozyskać poprzez powoływanie na wysokie stanowiska i przyłączenie do korony terenów pogranicznych: Serbii i Banatu. Śladowa ilość dochodów podatkowych z obszaru Węgier, królestwo rekompensowało sobie wysokimi opłatami celnymi na artykuły wywożone za granice. Cesarzowa zachowała jednak państwową odrębność Węgier razem z ich specyficzną kompozycją stanową. W państwie czeskim zastosowano represje przeciwko niedawnym sojusznikom Karola III (elektora bawarskiego) i w bezwzględny sposób zniesiono stanowe władze. W roku 1749 zniesione zostały kancelarie nadworne (czeska i austriacka), w ich miejsce utworzono, wspólne dla obydwu krajów, urzędy centralne. Rozdzielając kompetencje sądownicze i administracyjne, Haugwitz powołał Najwyższą Izbę Sprawiedliwości. Wszelkie sprawy skarbowe i administracyjne zostały podporządkowane ogromnej centrali biurokratycznej o nazwie "Directorium in publicis et cameralibus". Reformy z roku 1749 objęły także sprawy wojskowe. Przy Nadwornej Radzie Wojennej powołano Generalny Komisariat Wojny i wprowadzono zmienione zasady poboru do armii. Odebranie ciałom stanowym spraw podatkowych i nałożenie na szlachtę podatków wymagało rozbudowy terenowej administracji. Podjęte zostały prace nad skodyfikowaniem prawa sądowniczego. Administracja potrzebowała ogromnej rzeszy dobrze wykwalifikowanych pracowników, a za ich kształcenie odpowiadały uniwersytety, które również zostały zreformowane i upaństwowione.

Zanim te reformatorskie poczynania mogły doprowadzić do planowanych wyników, Austria ponownie znalazła się w obliczu przewlekłej i ciężkiej wojny. W okresie wojny siedmioletniej zawodziła nowa administracja, stany krajowe ponownie zaczęły się podburzać. W roku 1761 kanclerz Kaunitz zrealizował drugą w okresie rządów Marii Teresy przebudowę władz. Postanowił utrzymać scentralizowaną administracje austriacko-czeskich krajów, ale jej struktura stała się bardziej elastyczną. Dla ogólnego nadzoru i kierownictwa powołana została Rada Państwa, złożona z kanclerza, trzech ministrów oraz sześciu radców. Instytucja ta, będąc ciałem doradczym przy cesarzu, zastąpiła dawną Tajną Konferencję. Utworzono jednocześnie nowe instytucje mające zajmować się sprawami skarbowymi i administracyjnymi. W roku 1762 upaństwowiony został Bank Wiedeński, gdzie zaczęto emitować papierowe pieniądze. Z wcześniejszych instytucji pozostały: Nadworna Rada Wojenna, Najwyższa Izba Sprawiedliwości i zajmująca się sprawami zagranicznymi Tajna Kancelaria Stanu. W sprawach prowincjonalnej administracji nastąpiły niewielkie ustępstwa wobec ciał stanowych i lokalnych tradycji, rozbudowano jednakże administrację gubernialną podlegającą Zjednoczonej Kancelarii.

Pilne potrzeby militarne i fiskalne skłoniły cesarzową do podjęcia drogi szerszych reform. Władze zdecydowały się opodatkować szlachtę i duchowieństwo. Od roku 1763 w Radzie Państwa zasiadał następca tronu, zwolennik radykalnych reform, arcyksiążę Józef. W roku 1765 został po śmierci swojego ojca współregentem, a po śmierci matki osobiście objął władzę w państwie. Natychmiast próbuje znieść samorządy w Belgii, na Węgrzech, oraz w Lombardii, po czym unifikuje te obszary z resztą kraju. Reorganizuje najważniejsze organy zarządzania w duchu radykalnego centralizmu, rozbudowuje prowincjonalną administrację, która przejęła uprawnienia stanów krajowych. Wzmacnia korpusy urzędników, oszacowuje dokładny spis obywateli, tworzy prowincjonalne zarządy policji, reformuje kodeksy. Od teraz związek małżeński staje się umową cywilną, prawa spadkowe zostają ujednolicone, a kara śmierci zniesiona. Nowy władca wyraźnie rozdziela sądownictwo i administrację. Znosi najważniejsze ograniczenia dotykające ludność żydowską, wydaje edykt mówiący o tolerancji wobec prawosławnych i protestantów. Józef II, w okresie swoich rządów, dążył do zreformowania niemal wszystkich dziedzin życia. Wiedział, że nie prędko pojawi się monarcha, który zapragnie kontynuować jego dzieło. Zmierzał do zapewnienia optymalnych warunków życia poprzez zapewnienie opieki społecznej i prawnej.

Francja za czasów Ludwika XIV i Ludwika XV

Na stanowisku pierwszego ministra Francji znalazł się kardynał Richelieu, który zapoczątkował wdrażanie nowego sposobu realizowania dążeń państwowych. Był on wierny zasadzie absolutnej władzy. W okresie jego kierowania państwem wzrastały podatki, ponieważ był zwolennikiem merkantylizmu, walczył z importem, popierał i chronił rodzimą gospodarkę, dzięki czemu zdobywał nadwyżki budżetowe. Duży nacisk kładł na sprawy handlu i morza. Rozpoczął budowę marynarki wojennej, powołał kompanie do prowadzenia handlu z Ameryką, Indiami i Rosją. Stworzył też profesjonalną służbę trudniącą się dyplomacją. Po jego śmierci obowiązki kierowania krajem spadły na barki innego kardynała Juliusza Mazariniego. Jego rządy splatają się z okresem buntów bogatego mieszczaństwa i arystokracji. Kardynał poradził sobie z arystokratyczną opozycją i usprawnił poczynania królewskiej administracji. Mazarini zmierzał do ugruntowania władzy absolutnej oraz do zagwarantowania Francji przewagi na kontynencie europejskim. W latach, kiedy Ludwik XIV nie był pełnoletni oficjalną regencję sprawowała jego matka, ale decydujące zdanie zawsze należało do kardynała Mazariniego. Osobiste rządy młodego Ludwika rozpoczęły się tuż po śmierci kardynała.

Francja w dobie Ludwika XIV przekształciła się w modelowe państwo o ustroju absolutystycznym, które opierało się na paru zasadach. Po pierwsze król dzierżył władzę: ustawodawczą, był jedynym źródłem prawa, wykonawczą, był głównodowodzącym armii oraz administracji, a także sądowniczą, wszystkie wyroki zasądzano w imieniu monarchy. Królewska władza kończyła się prawem własności. W dobie Ludwika XIV szlachta i arystokracja zostały w praktyce odsunięte od rzeczywistego wpływu na decyzje polityczne. Stanowiska urzędowe w służbie monarszej zarówno terenowe jak i centralne obejmowali mieszczanie. Absolutna monarchia to przede wszystkim: dwór królewski, administracja, wydatki na wojsko, stabilny system podatkowy, prowadzenie agresywnej polityki militarnej. Pragnąc powiększyć dochody z podatków państwo zaprowadziło celowy system polityki gospodarczej zwany merkantylizmem. Chodziło przede wszystkim o ochronę własności źródła wytwarzania oraz popieranie eksportu swoich towarów, przy jednoczesnym nie dopuszczeniu do zewnętrznej konkurencji poprzez właściwie stosowaną politykę celną.

Na lata panowania Ludwika XV, następnego z królów Francji przypada czas dobrobytu. Przytrafiały się wprawdzie okresy głodów i nieurodzajów powodujące bunty chłopów, ale najczęściej zbiory były pomyślne, a produkcja rolna znacznie wzrosła. Szybko rozwijał się również handel i przemysł. Wielkim osiągnięciem okazało się przeprowadzenie rozbudowy sieci dróg. Wojny stanowiły bodziec dla przemysłu, a jednocześnie były źródłem wielkich dochodów dostawców wojskowych pochodzących z kręgów zamożnej finansjery. W coraz bogatszej Francji stan skarbca królewskiego znalazł się w trudnej sytuacji, a wydatki na wojsko prowadziły do powstania coraz bardziej krytycznej sytuacji.

Ludwik obłaskawił francuskich arystokratów, biorąc ich na żołd i szczodrze rozdzielając pomiędzy nich dworskie pensje i kościelne beneficja. W taki sposób nakłonił możnych do uległości względem rządów absolutnych. Wprawdzie wzrastały dochody z podatków, lecz ów wzrost nie zaspakajał rosnących wydatków. Nie zarzucono pomysłu wydzierżawiania poboru podatków prywatnym inwestorom. Nie miały już poważniejszego znaczenia zgromadzenia prowincjonalne szlachty, natomiast silniejszą pozycje uzyskały parlamenty i duchowieństwo. Wszystkie edykty i ordonanse wchodziły w życie dopiero po wpisaniu ich w kartotekach trzynastu najwyższych parlamentów, czyli trybunałów. Parlamenty miały się troszczyć o poprawność prawnych sformułowań i mogły proponować swoje zastrzeżenia i komentarze. Jeżeli pomimo tych zastrzeżeń monarcha domagał się zatwierdzenia edyktu w postaci niezmienionej, to parlamenty musiały się zgodzić. Parlamenty występowały w obronie szlacheckich przywilejów, atakowały natomiast kościelne immunitety. W roku 1762 paryski parlament wydał dekret likwidujący zakon jezuitów na terenie państwa francuskiego i nakładający na ich majątki sekwestr. Król tę decyzje zatwierdził.

Pośród tych konfliktów Ludwik XV nie zdobył się na przeprowadzenie reformy skarbowej, przez co stawiał w coraz trudniejszej sytuacji szefów resortu finansów, którzy domagali się coraz większy funduszy. W państwie francuskim za Ludwika XV łatwo dostrzec groteskowe kontrasty. Najbogatsze europejski kraj bezustannie borykał się z finansowymi trudnościami. Państwo, które było największym ogniskiem Oświecenia, było najdalej od podjęcia drogi reform. Można zatem stwierdzić, iż Francja była monarchią absolutną, ale nie oświeconą.

Prusy za Wilhelma I oraz Fryderyka II

Dzięki przekształceniom wewnętrznym państwo pruskie, pomimo niewielkiego zaludnienia i obszaru, w niedługim czasie doszło do mocarstwowej pozycji. Wojskowe i polityczne zwycięstwa Fryderyka II okazały się możliwe dzięki osiągnięciom jego ojca, Fryderyka Wilhelma I. Do zasług Wilhelma należą przede wszystkim; rozbudowa stałej armii do 83 tys. oraz jej skoszarowanie na terenie miast, rekrutowanie i uzupełnianie regimentów z utrwalonych okręgów, reforma kantonowa, żołnierz po wypełnieniu służby rekruckiej jest wysyłany do domu i rokrocznie powoływany na manewry, niemal powszechny obowiązek służby wojskowej, nowatorski system taktyczny, utworzenie ze szlacheckiej młodzieży korpusu kadetów, narodziny ducha kasty oficerskiej. Zmilitaryzował biurokrację poprzez powoływanie zasłużonych podoficerów na urzędnicze stanowiska, doprowadził do trzykrotnego wzrostu dochodów państwowych, a skarb państwa wyposażył w znaczną nadwyżkę finansową. Jego zasługą jest też wydanie uchwały o tolerancji religijnej, która zachęcała różnowierców do osiedlania się w Prusach. Dokonania Fryderyka I okazały się przełomowe i wzbudziły wielki podziw wobec jego osoby.

Z początku swojego panowania Fryderyk II poczynił sporo gestów, które umożliwiały ujrzenie w nim wielkiego reformatora. Jednakże było to tylko pozorne. W rzeczywistości Fryderyk okazał się człowiekiem czynu, zaborcą i wojownikiem. Jeżeli coś przekształcał w odziedziczonej od ojca strukturze administracyjnej, były to przeważnie posunięcia doraźne, które miały na celu możliwie jak najściślej podporządkować wszystko osobistemu kierownictwu króla. Uważał on, iż centralne organ kolegialny jest zbyt ociężały, a w dodatku nie ufał i lekceważył swoich ministrów. Kontaktował się z nimi wprost poza kolegium, a ponadto tworzył nowe, autonomiczne od wpływów Dyrektoriatu ministerstwa, chociażby: manufaktur i handlu, ds. Śląska, lasów i górnictwa. Po zakończeniu wojny siedmioletniej zaangażował zespoły urzędników francuskich, którym powierzył nadzór nad pocztą oraz pobór podatków. Jedyną osobą znającą wszystkie sprawy i koordynującą najróżniejsze płaszczyzny administracji był monarcha, który przyjmował raporty i redagował szczegółowe instrukcje. Jednocześnie z uszczupleniem uprawnień kolegialnych ciał ministerialnych wzrósł prestiż dyrektorów regionalnych urzędów kameralnych, albowiem w ich rękach zbiegały się najrozmaitsze gałęzie administracji w szczeblu prowincjonalnym. Dyrektorzy byli również bezpośrednio nadzorowani przez władcę.

Fryderyk II odziedziczył po ojcu dobrze działającą administrację i sądownictwo i dlatego w tych obszarach nie przeprowadził poważniejszych zmian. W kwestiach gospodarczych wyznawał reguły merkantylizmu głoszące, iż celem handlu ma być przyciąganie kapitału z zagranicy, natomiast celem manufaktur zachowanie pieniędzy w granicach państwa. W słabo dotychczas uprzemysłowionym kraju zwiększono różne dziedziny produkcji, szczególnie jedwabnictwo oraz manufaktury działające dla wojska. Istotne znaczenie miały akcje kolonizacyjne i inicjatywa rządu na obszarze rolnictwa, a także duża troska o zarządzanie lasami. Prowadzono zmasowane prace publiczne w dziale komunikacji lądowej i wodnej, osuszanie mokradeł, fortyfikacji i budowania składów zbożowych dla wojska. Za panowania Fryderyka dochody królestwa podwoiły się. Monarcha dbał po gospodarsku o chłopów będących producentami i dostarczycielami rekruta. Ograniczył lub zniósł osobiste poddaństwo w dobrach królewskich i przywoływał szlachtę do respektowania umów dzierżawczych z chłopami. W szlachcie widział podporę korony i jedynie spośród niej powoływał kadrę urzędniczą i oficerską. Sztywna struktura stanowa w Prusach nie dość, że pozostała nienaruszona, to jeszcze umocniła się równolegle z rozwojem militaryzmu. Po zakończeniu wojny siedmioletniej Fryderyk z wrodzoną sobie energią zajął się kwestiami szkolnymi.

Bilans długotrwałego panowania najwymowniej określają następujące liczby. Na początku Fryderyk II posiadał 120 tys. km², 2,5 mln poddanych oraz 83 tys. żołnierzy, a na końcu 200 tys. km², 6 mln poddanych oraz 186 tys. żołnierzy.

Rosja za czasów Piotra I oraz Katarzyny II

Władcą rosyjskiego państwa w okresie 1682-1725 był Piotr Wielki, który przyjął godność Imperatora Wszechrosji. On właśnie zaprowadził w państwie kalendarz juliański i przeniósł na dzień 1 stycznia prawosławny początek roku tradycyjnie dotąd przypadający na 1 września. Stanowiło to pogwałcenie religijnych tradycji Rosji i oznaczało radykalną przemianę dotychczasowego tętna życia, wyznaczanego w cerkiewnych obrządkach, świątyniach i ławrach. Zlikwidował urząd moskiewskiego patriarchy, a także jego zwierzchnictwo nad rosyjskim prawosławiem. Utworzył na modłę kościołów protestanckich Najświętszy Synod, składający się z mianowanych przez imperatora biskupów oraz świeckiego oberprokuratora, od tej chwili cesarz był rzeczywistą głową Cerkwi. Zaordynował przy tym zakaz apostazji, a zatem odstępowania od ustalonej linii wiary. W kwestii władzy, Piotr skasował Dumę Bojarską, a w jej miejsce powołał Senat Rządzący, mający pełnić funkcje nadzorcze nad sadownictwem i administracją, oraz dziesięcioosobowe kolegium resortowe. Zcentralizował miejską administrację, z tym, że Główny Magistrat mieścił się w nowej stolicy, Petersburgu i od niego zależały magistraty prowincjonalnych miast. Petersburg był miastem, które sam założył i tam przeniósł stolicę z Moskwy.

Podzielił państwo na 8, a następnie na 19 ogromnych guberni, a stojący na ich czele zwierzchnicy mieli bardzo szerokie uprawnienia. Zniósł różnice pomiędzy dworiaństwem i bojarami, zaprowadził tabelę rang w administracji, armii i flocie. Niezaprzeczalną zasługą, która niezmiernie przyczyniła się przy uzyskaniu dwukrotnego wzrostu przychodów państwa, było wdrożenie nowych podatków. Piotrowi przypisuje się także reorganizację armii i budowę pierwszej floty wojennej w Rosji.

Po śmierci imperatora na tronie pojawiali się panujący, którzy w rożnym sposób byli spokrewnieni z carem. Chaos panujący w administracji i gospodarce został opanowany dopiero przez cesarzową Katarzynę II, która zdobyła władzę w rosyjskim cesarstwie na drodze zamachu stanu dokonanego w 1762 r. Okazała się bardzo niezwykłą władczynią, której Rosja powinna zawdzięczać wiele korzystnych zmian. Przede wszystkim dokonała wzmocnienia osobistych rządów sprawowanych za pomocą doradców i faworytów, dodatkowo ściśle podporządkowała sobie centralne instytucje.

W kwestiach administracji wprowadziła przepis o powiatach i guberniach, skasowała samorząd, a także pewną niezależność Kozaków dońskich likwidując przy tym ich siedzibę - Sicz Zaporoską położoną nad dolnym Dnieprem i będącą prowincjonalnym ogniskiem powstań. Wolna dotąd ludność tych obszarów została przekształcona w chłopów pańszczyźnianych. Wydany w roku 1785 przywilej dla szlachty był zbiorem samorządowych uprawnień: prawo elekcji niektórych urzędników, uwolnienie od podatków, kar cielesnych i obowiązku rekruckiego, oraz wyłączność na posiadanie ziemi wraz z poddanymi, a także na działalność handlową i przemysłową. Dążyła jeszcze do ściślejszego uzależnienia od państwa hierarchii prawosławnej i do sekularyzacji dóbr cerkiewnych. Zamknęła przeszło połowę klasztorów. Katarzynie przypisuje się także utworzenie Komisji do spraw Zorganizowania Szkolnictwa.

Bazując na czterech opisach państw możemy dostrzec zarówno cechy wspólne, jak i elementy charakterystyczne dla konkretnego królestwa. Czas monarchii absolutnych był okresem nietypowych przemian i potężnych władców, którzy z niczym się nie liczyli i dążyli do zakładanych przez siebie ambitnych celów. Czterech władców, stanowczych i najczęściej bezlitosnych, lecz dzięki tym przymiotom państwa pod ich panowaniem przeżywały wyraźny rozkwit niemal we wszystkich aspektach życia. Austria, olbrzymi obszar habsburskich posiadłości, kraj energicznie się reformujący z władzą silnie scentralizowaną, która troszczy się o swych poddanych. Rosja, państwo zarządzane przez carów, stale poszerzające swe granice na wschód i obejmujące coraz więcej odległych krajów. Rządzony twardą ręką, która jednakże chroni swych poddanych. Prusy pomimo niewielkiej w zestawieniu z dwoma wcześniejszymi krajami powierzchni oraz znikomym zaludnieniu były potęgą mogącą się z nimi równać. Królowie wszystkich trzech państw starali się postępować zgodnie z zasadą oświeceniowego kraju: ,,Nic przez lud wszystko dla ludu". Nie można tego niestety powiedzieć o Francji, kraju niechętnym reformom, nie dbającym o ogół społeczeństwa z wyłączeniem szlachty i duchowieństwa. Państwo będące kolebką oświecenia różniło się zdecydowanie od pozostałych europejskich mocarstw. Konkludując można pokusić się o stwierdzenie, że wszystkie cztery wymienione kraje były znakomitymi przykładami absolutnych monarchii, lecz jedynie trzy spośród nich zachowały typowo oświeceniowy charakter.