Wiek XVIII słusznie nazywany był „wiekiem rozumu”. To wtedy żyli i działali Isaac Newton i francuscy encyklopedyści. Wtedy też powołano „Collegium Nobilium” i Komisję Edukacji Narodowej. Przede wszystkim jednak wiek XVIII był „wiekiem filozofii” i epoką Oświecenia.
Oświecenie było okresem w dziejach kultury europejskiej (od końca XVII wieku od początków wieku XIX). Jego filozofia ukształtowała się pod wpływem idei racjonalizmu, empiryzmu i antydogmatyzmu, a także nauk ścisłych. Oświecenie było przepełnionym ideą postępu wiekiem rozumu, traktowanego jako narzędzie poznania świata i krytyki tradycyjnej wiedzy. W oświeceniowej myśli społeczno - politycznej ważną funkcję pełniły: liberalna koncepcja jednostki, pojęcie umowy społecznej, konstytucji, podziału władz oraz rządów prawa. Dużo uwagi poświęcano też definicji i kształtowi państwa.
Państwo jest suwerenną organizacją polityczną społeczeństwa zamieszkującego terytorium o określonych granicach. Jego głównym składnikiem jest hierarchiczna władza publiczna, dysponująca wobec obywateli aparatem przymusu. Z pojęciem państwa nierozerwalnie związane jest pojęcie jego „ustroju”, czyli metody sprawowania rządów i ogólnej (szerszej) „koncepcji państwa”. Opracowaniem tej właśnie „koncepcji” zajmowało się wielu oświeceniowych filozofów i myślicieli.
John Locke (1632 – 1704), filozof angielski był prekursorem utylitaryzmu - uważał, że człowiek powinien zabiegać o realizację własnych interesów i kierować się rozumem, opowiadał się za tolerancją religijną i stwierdzał, że wiara jest przedmiotem sumienia jednostki i nie może być narzucana przez władzę. Swoją koncepcję państwa wywodził z umowy społecznej. Był zwolennikiem podziału władzy oraz rządu działającego w określonych prawem granicach. Uważał, że władza, która przekracza swoje uprawnienia, prowokuje słuszny opór obywateli i rewolucję. Opracował więc koncepcję państwa liberalnego, nie krępującego inicjatywy gospodarczej obywateli i opartego na zasadach tolerancji i poszanowania własności. Postulował rozdzielenie państwa od kościoła i uczynienie go całkowicie neutralnym wobec religii.
Jednym z głównych przedstawicieli epoki był w świeceniu Monteskiusz. Baron Charles Louis de Montesquieu, (1689 – 1755), francuski prawnik, myśliciel i pisarz polityczny w dziele „O duchu praw” przedstawił bowiem teorię dotyczącą istoty i powstania państwa i prawa oraz koncepcję organizacji państwa praworządnego. Uważał, że państwo powstało na mocy umowy społecznej zawartej przez ludzi, w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności. Powinno więc działać tylko, gdy powyższe wartości są zagrożone. Podkreślał polityczną wolność obywateli, polegającą na tym, aby „móc czynić to, czego się powinno chcieć”. Postulował wolność myśli, sumienia, słowa i druku oraz jasny i trwały trójpodział władz (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą). Był zwolennikiem ustroju republikańskiego i monarchii konstytucyjnych.
W podobnym duchu wypowiadał się angielski prawnik, filozof i ekonomista Jeremy Bentham (1748 – 1832). Był on inicjatorem reformy prawa karnego i jednym z głównych przedstawicieli liberalizmu i utylitaryzmu. Głosił tezę o równości ludzi i podobieństwie ich natury, a także przekonanie, że dążenie do osobistego szczęścia przyczynia się do szczęścia ogółu. Sformułował tezę, w myśl której postępowanie ludzkie jest moralne, gdy dąży do jak „największego szczęścia jak największej liczby ludzi”.
Włoski markiz Cesare Beccaria (1738 – 1794) wzbogacił poglądy na państwo o humanitarne spojrzenie na prawo karne. W dziele „O przestępstwach i karach” domagał się m.in.: zniesienia procesu inkwizycyjnego, tortur i kary śmierci.
Ekonomista brytyjski Adam Smith (1723 – 1790), zwolennik liberalizmu i „porządku naturalnego” sformułował podstawy funkcjonowania mechanizmu rynkowego i postulował wolność rynku od interwencji ze strony rządu.
Wolność szczególnie silnie akcentował Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778), pisarz i filozof francuski, który zakładał naturalną dobroć człowieka i przyjmował tezę o jego powolnej degradacji moralnej w społeczeństwie wskutek oddziaływania własności prywatnej, i przemocy silniejszych. Jego traktat polityczny „Umowa społeczna” ogłosił najbardziej demokratyczną (spośród wszystkich oświeceniowych) teorię państwa i prawa. J. J. Rousseau postulował w niej równość społeczną, podporządkowanie się woli zbiorowej i szacunek dla wspólnego dobra. Tezy te były niebezpieczne dla absolutyzmu i ściągnęły na J. J. Rousseau prześladowania.
Znaczenie ówczesnych prądów filozoficznych dla kształtowania się nowożytnych państw europejskich było bardzo duże. Niemniej jednak, znaczny wpływ miały również inne czynniki, takie jak uwarunkowania społeczne, międzynarodowa sytuacja polityczna, tradycje narodu, czy predyspozycje władcy. Oświeceniowe prądy filozoficzne wykreowały ideał państwa „oświeconego” – „rozumnej” monarchii, która opierałaby się na nowoczesnych doktrynach politycznych. I to właśnie stało się genezą oświeconego absolutyzmu.
Natomiast Wolter (François Marie Arouet) (1694 – 1778), filozof, historyk, wolnomyśliciel i pisarz francuski, łączył sympatię dla liberalizmu angielskiego z aprobatą dla oświeconego absolutyzmu. Krytykował społeczeństwo szlacheckie, a intelektualistom za cel stawiał walkę z niesprawiedliwością, nietolerancją i fanatyzmem.
Absolutyzm oświecony rozwinął się w Europie w drugiej połowie XVIII wieku. U jego podłoża legły przemiany społeczne wywołane aspiracjami politycznymi burżuazji i jej siłą ekonomiczną oraz upowszechnieniem się myśli filozoficznej zakładającej konieczność zmodyfikowania systemu rządzenia. Absolutyzm oświecony rozwinął się w krajach, w których mieszczaństwo stanowiło znaczną siłę i z poparciem tronu dążyło do zajęcia pozycji równej szlachcie - w Prusach (za czasów Fryderyka II), w Austrii (za panowania Józefa II), w państwach skandynawskich (czasy Gustawa III Szwedzkiego) oraz (częściowo) w Hiszpanii, Portugalii i Rosji (za rządów carycy Katarzyny II).
Jego podstawy ideowe oparte były głównie na koncepcjach C. Beccariego, Ch. Wolffa, Adama Smitha oraz Woltera. W oświeconym absolutyzmie zasadniczej zmianie uległa pozycja samego monarchy absolutnego, który odtąd stawał się „pierwszym sługą państwa” lub jego „pierwszym urzędnikiem”. Monarcha miał poddanym zapewniać sprawiedliwe prawa, opiekę i bezpieczeństwo. (Stąd reformy dokonane w Prusach, Austrii i częściowo w Rosji, które w dziedzinie politycznej: wzmacniały centralizm i rozbudowywały armię z fachowym korpusem oficerskim; w dziedzinie gospodarki: stwarzały warunki odpowiednie do rozwoju przemysłu, handlu i rolnictwa; a w kwestii społecznej: sekularyzowały i rozbudowywały szkolnictwo, wprowadzały powszechny obowiązek nauczania oraz prowadziły do humanitaryzacji systemu prawnego – znosiły tortury i zakazywały procesów o czary. Niekiedy miały wydźwięk antykościelny – na przykład w Austrii, gdzie posunięto się do kasaty klasztorów i majątków zakonnych, cenzurowania kazań, kontrolowania nauczania w seminariach duchownych i ingerencji w dziedzinę kultu religijnego). Absolutyzm oświecony ograniczał przywileje stanowe, był jednak raczej próbą modernizacji starego porządku społecznego, niż radykalnej jego zmiany, czy budowy nowego. Najistotniejszym jego celem było utrzymanie silnej, niepodzielnej i absolutnej władzy monarchy, „oświeconego” w kwestiach społecznych, kulturalnych, religijnych i naukowych. Absolutyzm oświecony charakteryzuje więc silna, scentralizowana i sprawowana przez wykształconego monarchę władza. Nieograniczony w swej władzy, suwerenny monarcha mógł nadać państwu nowy kształt i wytyczyć kierunek jego polityki, bowiem wspólnym dla zwolenników monarchii absolutnych przekonaniem, było, że „od rządów nieudolnych i słabych lepszy jest nawet despotyzm”.
Przykład państwa, w którym rozwinął się absolutyzm oświecony były Prusy. W Królestwie Pruskim już za panowania Fryderyka Wilhelma I (przez jego zamiłowanie do wojska nazywanego „królem – sierżantem”, lub „królem żołnierzy”) trwał proces militaryzacji państwa. Okres rządów jego oświeconego następcy - Fryderyka II Hohenzollerna zwanego „Wielkim” (1712 – 1786) - upłynął więc pod znakiem (zakończonych sukcesem) prób zorganizowania sprawnego aparatu państwowego. Król pruski miał nieograniczoną władzę. Rozbudował administrację, osobiście mianując wszystkich urzędników (piastujących swe funkcje dożywotnio), którzy z czasem stworzyli odrębny stan. Biurokracja Fryderyka II z racji swej sprawności stanowiła wzór dla innych państw. Podstawą silnej władzy była (nadal rozbudowywana) armia, oparta na szlachcie i kantonalnym systemie rekrutacji. Terytorium kraju podzielono na departamenty i powiaty. Organy centralne (Generalne Dyrektorium, Ministerstwo Gabinetowe i Ministerstwo Sprawiedliwości.) miały charakter kolegialny i doradczy. Za panowania Fryderyka II w Prusach opracowano i wprowadzono w życie nowy kodeks prawny, (który gwarantował uprzywilejowaną pozycję szlachty – przyznając im wyłączne prawo posiadania majątków ziemskich, zwolnienie od podatków, akcyzy i obowiązku wojskowego). Do jego dokonań należy też unowocześnienie skarbowości i sądownictwa, rozwój przemysłu i wprowadzenie szkolnego dla wszystkich mężczyzn. Reformy i podboje terytorialne prowadzone przez Fryderyka II uczyniły Prusy jednym z głównych mocarstw europejskich.
Innym przykładem oświeconego absolutyzmu była Monarchia Habsburska za panowania cesarzowej Marii Teresy (1717 – 1780) i jej syna Józefa II (1741 – 1790). Ich rządy przyniosły Austrii: reformy administracji i sądownictwa, modernizację wojska, nowy kodeks karny z roku 1768, poprawę stanu finansów państwa, system szkół ludowych, sekularyzację dóbr klasztornych i ścisłą kontrolę państwa nad austriackim Kościołem katolickim, wprowadzenie samorządu, podniesienie poziomu gospodarczego kraju, zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, reformę prawa karnego i zwiększanie obciążenia podatkowego klas dotąd uprzywilejowanych. Z czasów Józefa II pochodzi też patent tolerancyjny, wyrównujący prawa protestantów i katolików oraz podział państwa na gubernie i cyrkuły.
Krajem pretendującym do miana monarchii oświeconej była też Rosja za panowania cesarzowej Katarzyny II (1729 – 1796). Jednak absolutyzm oświecony w wydaniu rosyjskim pozostał absolutyzmem siejącym tylko propagandę swojego oświecenia. Katarzyna II uznawana za nowoczesną i oświeconą wolnomyślicielkę, korespondująca z encyklopedystami francuskimi i nazywana przez nich „Semiramidą Północy”, we własnym kraju popierała interesy szlachty (przyznała jej samorząd stanowy, rozszerzyła przywileje i zwiększyła władzę nad chłopami, m.in. zakazując chłopom wnoszenia skarg na swych panów i potwierdzając prawa szlachty do zsyłania swych poddanych bez sądu na katorgę), mieszczaństwo zorganizowała na zasadzie stanowej (i podzieliła na 6 kategorii o zróżnicowanych prawach i obowiązkach), wprowadziła podział terytorialny na gubernie i powiaty, zniosła samorząd i autonomię Kozaków, zlikwidowała Sicz Zaporoską i bezwzględnie prześladowała nieposłusznych intelektualistów.
Władcy doby oświeconego absolutyzmu z rad współczesnych sobie wybitnych filozofów korzystali więc raczej w ograniczonym zakresie. Wszyscy monarchowie absolutni przedkładali interes dynastyczny nad dobro poddanych. Jedyną realną ich zasługą była więc kodyfikacja praw i częściowa racjonalizacja metod sprawowania władzy. Ogromne znaczenie dla wszystkich monarchów oświeconego absolutyzmu miała natomiast propaganda, bo to właśnie cele propagandowe, kazały im otaczać się najwybitniejszymi uczonymi i artystami epoki.
