Król Stanisław August Poniatowski ufundował w 1765 r. pismo zatytułowane "Monitor". Od 21 III czasopismo przez dwadzieścia kolejnych lat ukazywało się jako dwutygodnik. Spośród redaktorów "Monitora" możemy wyróżnić takie osobistości jak: A. K. Czartoryski, I. Krasicki, A. Naruszewicz, F. Bohomolec. Artykuły (pozbawione tytułów) odnosiły się do aktualnych wówczas kwestii, a autorzy wypowiadali się w formie felietonów, esejów, reportaży, diariuszy. Równie popularne były też powiastki filozoficzne i moralistyczne, listy do redakcji, odpowiedzi i portrety. "Monitor" był ważnym głosem w dyskusji z lat 1765 - 1767 na temat świeckiego szkolnictwa i tolerancji religijnej. Popularyzowano też koncepcje filozoficzne - przedstawiano myśli m. in. J. J. Rousseau, współautora Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. "Monitor" był silnie zaangażowany w ruch reform Stanisławowskich. Opierając się na statystykach ukazywano zacofanie Polski w porównaniu do innych krajów. Ważnym problemem tejże reformy była też kwestia mieszczaństwa i szlachectwa - konfrontowano obraz sarmaty ze wzorem europejskiego, nowożytnego szlachcica.

W latach 1770 - 1777 nieoficjalnym organem Obiadów Czwartkowych były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". To literackie pismo miało kształtować polską poezję, która w tym czasie zaczęła przejmować rzymskie i francuskie wzory łącząc je jednocześnie z renesansową tradycją troski o kulturę.. Popularyzowano literaturę zarówno starożytną (przekłady dzieł Horacego i Wergiliusza), jak i ówczesną - Molier'a, Wolter'a, Rousseau. Na łamach "Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych" zaczęło pojawiać się coraz więcej kierunków i stylów, co było zapowiedzią następnej epoki. Chętnie pisano poematy, nie mniej popularne były też epigramaty, ody i sielanki. W piśmie przewidziano też specjalne miejsce dla prozy, wzorowanej na stylu Cycerona. Poświęcano wiele uwagi nowym formom prozy biograficznej, istotnemu elementowi doby oświecenia. Jan Albertrandy, redaktor pisma, mógł szczycić się współpracą z najbardziej cenionymi polskimi pisarzami tamtych czasów.

W 1774 r. zaczęto publikację informacyjno - politycznej "Gazety Warszawskiej". Redaktorem tego zachowawczego i wrogo nastawionego do postępu dziennika był Stefan Łuskina, niechętny poglądom oświeceniowym. Przykładem przeciwnej orientacji był "Pamiętnik Historyczno - Polityczny", redagowany przez Piotra Świtkowskiego. Ten postępowy miesięcznik ukazywał się od 1782 r. i za odbiorców obrał sobie wąski krąg elit, zainteresowanych popularno - naukowymi publikacjami.

Moralno - literacki "Magazyn Warszawski" ukazywał się w latach 1784 - 1785. celem pisma było przybliżanie polskim czytelnikom dzieł Szekspira. Magazyn był prekursorem w popularyzowaniu kultury niemieckiej.

Teatr Narodowy, istniejący w Warszawie od 1763 r., powstał z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był to pierwszy zawodowy teatr stały, nazwany tak dla odróżnienia od wielu cudzoziemskich zespołów występujących w Polsce w XVIII w. Na deskach teatru występowały trzy zespoły: polski, włoski i francuski. W tym reprezentacyjnym, a jednocześnie publicznym teatrze spektakle odgrywano w języku polskim. Dzięki staraniom króla Poniatowskiego dla Teatru Narodowego zaczął pisać Franciszek Bohomolec, którego utwory znane były z jezuickiej sceny szkolnej. Komedie Bohomolca były ważnym elementem reform Stanisławowskich, w swoich dziełach autor wyśmiewał przesądy, zabobony i inne sarmackie przywary. Zwracał też uwagę na powierzchowne uleganie modzie zagranicznej i zachodnim wpływom, a dwaj negatywni bohaterowie komedii Bohomolca - Staruszkiewicz i Figlecki to przedstawiciele typowych wówczas sposobów myślenia. Teatr Narodowy swoje znaczenie osiągnął dzięki tradycji, nie mniej ważnym faktem jest, że podczas zaborów zawsze grano w języku polskim, starannie dobierając repertuar. Był silnym głosem w dyskusji na temat politycznych wydarzeń II połowy XVIII w. lecz w 1768 r. zawiesił swą działalność na 6 lat. W 1774 r. zaczęto wystawiać spektakle w Pałacu Radziwiłłowskim, gdzie Teatr Narodowy gościł do 1778 r. W latach 1779 - 1833 scena mieściła się w sali teatralnej gmachu przy placu Krasińskich. W latach 1783 - 1785, 1790 - 1794, 1799 - 1814 Narodowym kierował Wojciech Bogusławski (ur. 9 IV 1757, zm. 23 VII 1829), legenda polskiego teatru. Ten aktor, reżyser, dramatopisarz, a wreszcie dyrektor sceny narodowej w przełomowych momentach polskiej historii przedstawiał widzom największe sztuki teatralne, walcząc o ustalenie dla Narodowego szczególnego miejsca w polskiej kulturze. Był mistrzem dla aktorów, których uczył artystycznego rzemiosła w Szkole Dramatycznej, założonej w Warszawie w 1811 r. Tłumaczył libretta włoskich sztuk oraz popularyzował twórczość Moliera i Szekspira. Najważniejsze dzieło Bogusławskiego to "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale", którego premiera odbyła się w 1794 r. Teatr Narodowy, kierowany w latach 1814 - 1825 przez Ludwika Osińskiego, stawiał sobie za cel wychowanie społeczeństwa przez nawiązanie na scenie zarówno do historii, jak i życia codziennego i obyczajów.

Prekursorem oświeceniowego szkolnictwa był pijar Stanisław Konarski (1700 - 1773). Zreformował szkolnictwo pijarskie, a w 1740 r. założył Collegium Nobilium, gdzie duży nacisk położono na patriotyczne wychowanie szlacheckich synów. Konarski wprowadził do szkół przedmioty ścisłe, szczególnie podkreślając znaczenie przedmiotów przyrodniczych. Obowiązkową łacinę stopniowo zastępowano językiem narodowym, do programu nauczania weszły także inne języki nowożytne. Podstawowym elementem reformy była świadomość, że rozum jest podstawą przyswojenia wiedzy. Oświeceniowe szkolnictwo stawiało sobie za cel wychowanie młodych Polaków w duchu obywatelskiej odpowiedzialności.

Komisja Edukacji Narodowej powołana została decyzją Sejmu z 14 X 1773 r. Była instytucją w rodzaju ministerstwa oświaty - pierwszego w Polsce i jednego z niewielu w Europie. Pierwszym prezesem KEN został Ignacy Massalski, w 1776 r. zastąpił go Michał Jerzy Poniatowski. Najwybitniejszymi komisarzami Komisji byli: Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czartoryski, A. Zamoyski, Hugo Kołłątaj. Komisja Edukacji Narodowej była instytucją kontynuującą dokonania Stanisława Konarskiego. Zreformowano wszystkie szczeble nauczania: na szczycie hierarchii szkolnictwa znalazły się szkoły wyższe, nazywane głównymi. Były to Akademia Krakowska i Akademia Wileńska. Podlegały im bezpośrednio szkoły wydziałowe (czyli szkoły średnie wyższego typu). Szkoły podwydziałowe (średnie niższego typu) sprawowały kontrolę nad szkołami parafialnymi, kształcącymi na podstawowym poziomie.

Komisja Edukacji Narodowej zdecydowała się na radykalną zmianę programu nauczania, co często spotykało się ze sprzeciwem starej kadry nauczycielskiej. Jedną z kontrowersyjnych decyzji była rezygnacja z nadrzędnej roli łaciny na rzecz języka polskiego. Na dalszy plan odsunięto popularną dotychczas poetykę, wzbogacając ją o analizę i interpretację tekstów. W miejsce antycznych utworów wprowadzono literaturę polską. W szkołach średnich uczono niemieckiego i francuskiego. Obowiązywały takie przedmioty jak: matematyka, geografia, fizyka, historia, botanika i higiena. Do szkół parafialnych wprowadzono nawet zagadnienia z rolnictwa i ogrodnictwa. W szkołach rozwijano retorykę i duży nacisk położono na logikę, by uczniowie mogli rozumowo przyswajać wiedzę. Teoretyczne zagadnienia miały być rozpatrywane na zajęciach praktycznych, by problemy naukowe były dla wychowanków mniej abstrakcyjne. Tematy do ćwiczeń często czerpano z literatury współczesnej. Szkolnictwo doby oświecenia miało wychować świadomych obywateli i wykształcić w młodych Polakach patriotyczne postawy. Uczniowie poznawali swoje obowiązki wobec państwa. Kształcono też w zakresie etyki świeckiej. Komisja apelowała, by dzieci różnego pochodzenia stanowego były traktowane jednakowo, dlatego dzieci chłopskie uzyskały dostęp do szkół parafialnych. Działające przy KEN Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych było w latach 1775 - 1787 kierowane przez pedagoga ks. Grzegorza Piramowicza (1735 - 1801). Zajmowano się opracowywaniem podręczników i w ciągu kilkunastu lat wydano ich 27 typów do różnych przedmiotów. Niektóre z nich zostały uznane za najlepsze szkolne podręczniki ówczesnej Europy.

W 1766 r. z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego założono Szkołę Rycerską (nazywaną często Korpusem Kadetów), a jej pierwszym komendantem został ks. Adam Kazimierz Czartoryski. Szkoły utrzymywano z funduszy uzyskanych po zniesieniu zakonu jezuitów w 1773 r., ponadto uwolniono polskie szkolnictwo spod wpływów Kościoła. Po raz pierwszy w Europie oświatą zarządzała centralna władza świecka, a decyzje o działalności Komisji podejmowane były przez Sejm. Komisja powołała świeckie szkoły państwowe, nadała im nowy program nauczania oparty o przewagę języka polskiego, a nauczycielom zapewniła wysoki status społeczny. Działania KEN inspirowały publicystów, którzy na łamach czasopism prezentowali model człowieka oświeconego. Podobny temat podejmował w swej twórczości także Ignacy Krasicki.