Ingerencja państw ościennych w sprawy polskie w XVIII w

Wiek XVIII był jednym z najtrudniejszych wieków w historii Polski. Był to czas licznych wojen, niepokojów wewnętrznych i stopniowego upadku Polski. W tym okresie Rzeczpospolita nie miała żadnego wpływu na politykę międzynarodową. Natomiast duży wpływ na sprawy wewnętrzne kraju posiadali sąsiedzi Polski - Austria, Prusy, a przede wszystkim Rosja. Za daty graniczne tej pracy przyjmę początek wojny północnej (czyli rok 1700) i datę trzeciego rozbioru Polski (1795 r.).

W roku 1700 doszło do wybuchu tzw. wojny północnej. Po jednej stronie stała koalicja grupująca państwa ligi północnej (Danię, Saksonię, Polskę, Rosję, Prusy i Hanower); natomiast po drugiej stronie stała Szwecja. Przyczyną wybuchu konfliktu były dążenia Szwecji do utrwalenia hegemonii w rejonie Morza Bałtyckiego. Kraj ten dążył także do narzucenia Rosji i Polsce trwałych ograniczeń w rozwoju handlu. Natomiast państwa skupione w lidze miały na celu odzyskanie ziem utraconych na rzecz Szwecji w XVII wieku. Początkowo Polska nie brała udziału w wojnie, zaangażowany w nią był jednak jej władca, król August II (jako elektor saski). Próbował on zająć Rygę, wciągając tym samym Polskę do wojny. Na ziemie polskie wkroczył młody król szwedzki Karol XII. Odrzucił on propozycję mediacji, wysunięta przez polskich senatorów, którzy próbowali mu wytłumaczyć, że Polska jest krajem neutralnym. Wojska szwedzkie opanowały niemal cały kraj. Część szlachty polskiej zawarła w roku 1704 generalną konfederację warszawską, na której ogłosiła bezkrólewie, a za nowego króla uznała Stanisława Leszczyńskiego. Jednak większość szlachty polskiej opowiedziała się po stronie Augusta II (w jego obronie zawiązała się konfederacja generalna sandomierska). W 1704 r. zawarty został w Narwie polsko - rosyjski traktat sojuszniczy. Jesienią 1706 r., po wkroczeniu do Saksonii, Karol XII zmusił Augusta II do zrzeczenia się korony polskiej i odstąpienia od sojuszu z Rosją. W lipcu 1709 r. do bitwy pod Połtawą, w wyniku której wojska cara Piotra Wielkiego całkowicie pokonały Szwedów. Oznaczało to znaczny wzrost potęgi Rosji, której wojska okupowały niemal całe terytorium Rzeczypospolitej. Na tron powrócił August II, który ogłosił swą abdykację za nieważną. Mimo, że Polska należała do zwycięskiej koalicji, nie uzyskała z niej żadnych korzyści. Skutkiem długotrwałej wojny były ogromne zniszczenia gospodarcze. August II pragnął przekształcić Polskę w dziedzicznie rządzone absolutne państwo Wettinów. Jego reform nie poparła szlachta, która obawiała się wzmocnienia władzy królewskiej i wprowadzenia rządów absolutnych. Nie spodobało się jej przede wszystkim sprowadzenie wojsk saskich do Polski. Doprowadziło do wojny domowej, w której zakończeniu pośredniczyć miała Rosja. 1 lutego 1717 r. odbył się tzw. Sejm Niemy (nazwa pochodzi od tego, że nie dopuszczono na nim nikogo do głosu). Sejm ten trwał tylko jeden dzień i odbył się pod presją wojsk rosyjskich. Odtąd król mógł trzymać w Polsce bardzo ograniczoną ilość saskich żołnierzy i urzędników. Dyplomatom saskim nie wolno było reprezentować Polski w stosunkach międzynarodowych, a królowi rozpoczynać wojny, ani aresztować szlachcica bez wyroku sądowego. Wprowadzono podatki na utrzymanie wojska (obciążona nimi została także szlachta). Ograniczono kompetencje sejmików. Sejm Niemy uznaje się za początek rosyjskie j protekcji nad Polską. 13 grudnia 1732 r. Rosja, Austria i Prusy zawarły układ nazwany traktatem "trzech czarnych orłów". Traktat dotyczył polityki tych państw wobec Polski i wspólnego postępowania trzech mocarstw na wypadek elekcji po śmierci Augusta II. Zadecydowano nie popierać ani Stanisława Leszczyńskiego, ani syna Augusta II. Kandydatem popieranym przez mocarstwa był portugalski infant Dom Emanuel. Traktat przewidywał interwencję zbrojną na wypadek sprzeciwu Polaków. Traktat "trzech czarnych orłów" to przykład bezprawnej ingerencji państw ościennych w wewnętrzne sprawy Polski. W roku 1733 zmarł August II. W wrześniu tego roku do Warszawy przyjechał Stanisław Leszczyński, gdzie został entuzjastycznie powitany i wybrany na nowego króla. Leszczyński cieszył się poparciem Francji, co zagrażało utracie przez Rosję i Austrię wpływów w Polsce. W wyniku interwencji wojsk rosyjskich w Krakowie na króla Polski został koronowany syn Augusta II - elektor saski Fryderyk August II (król Polski jako August III). W latach 1733 - 1735 trwała tzw. polska wojna sukcesyjna, tocząca się między Francją a Austrią. Stanisław Leszczyński musiał się ratować ucieczką. Zawiązana w jego obronie konfederacja dzikowska nie miała żadnych szans wobec przewagi wojsk rosyjskich i saskich. Ostatecznie Stanisław Leszczyński abdykował. Polityka nowego polskiego króla, Augusta III, opierała się na współpracy z Rosją. W okresie wojny siedmioletniej (1756 - 1763) Polska stała się obszarem przemarszów wojsk rosyjskich i pruskich, a nawet austriackich. Choć Rzeczypospolita nie brała udziału w wojnie, jej suwerenność była ustawicznie naruszana, a ziemie plądrowane przez obce wojska. Po śmierci Augusta II na nowego króla Polski został wybrany Stanisław August Poniatowski. Nie udałoby się to bez czynnego wsparcia ze strony Rosji. Pierwsze lata panowania króla Stanisława Augusta upłynęły pod znakiem sporego uzależnienia od Rosji. Jednak z czasem reformatorskie zapędy Poniatowskiego doprowadziły do zadrażnień natury politycznej z caryca Katarzyną II. W Petersburgu pojawiły się poważne obawy, że Rzeczpospolita całkowicie uwolni się od wpływów rosyjskich. Chęć uzyskania samodzielności i większego wpływu na wydarzenia polityczne w kraju doprowadziła Stanisława Augusta do konfliktu z wpływowym rodem Czartoryskich. Za pretekst do interwencji w sprawy wewnętrzne Polski posłużyła Katarzynie II sprawa dysydentów (czyli innowierców). Na terytorium polski wkroczyły wojska rosyjskie, a pod ich osłoną zawiązały się dwie konfederacje dysydentów - w Toruniu i Słucku. Jednak były one za słabe, by coś zdziałać. Wobec tego rosyjski poseł Mikołaj Repnin doprowadził do zawiązania w 1767 r. przez opozycję magnacką konfederacji w Radomiu. W 1768 r. został zwołany Sejm, na którym zagwarantowano prawa innowierców i ustalono tzw. prawa kardynalne. Gwarantem ustaw była caryca Katarzyna II, był to wyraz utraty samodzielności politycznej przez Polskę. Sejm roku 1768 zahamował rozpoczęty przez króla proces reform. Jednak część szlachty przeciwna była ingerencji Rosji w sprawy Polski i w roku 1768 zawiązała konfederację barską. Rozpoczęła się czteroletnia wojna domowa. Wydarzenia w Polsce stały się dla Rosji, Prus i Austrii wygodnym pretekstem do dokonania w 1772 r. rozbioru. Stanisław August starał się możliwie opóźnić zwołanie sejmu, mającego usankcjonować nową sytuację w kraju. Sejm trwał rozpoczął się w 1772 r. i obradował z przerwami do 1775 r. Król stosował taktykę opóźniania i biernego oporu, jednak ostatecznie musiał uznać utratę części ziem polskich i kontrolę rosyjskiego ambasadora. Władzę wykonawczą w kraju przejęła Rada Nieustająca, która miała sprawować kontrolę nad królem i wyręczać go w rządach. Jednak królowi udało się podporządkować sobie tę radę. Wiosną 1787 r. Stanisław August spotkał się w Kaniowie z carycą Katarzyną II. Zaproponował jej sojusz w wojnie z Turcją (dzięki czemu Polska mogłaby zwiększyć liczebność armii), wspominał o reformach sejmu, władz skarbowych i wymiaru sprawiedliwości. Jednak rozmowy przyniosły królowi jedynie rozczarowanie. W październiku 1788 r. swoje obrady rozpoczął w Warszawie Sejm Czteroletni, zwany też Wielkim. Sytuacja międzynarodowa była korzystna dla Polski, gdyż Rosja i Austria były zaangażowane w wojnę z Turcją. Prusy deklarowały poparcie dla reform w Polsce, co miało na celu skłócenie jej z Rosją. Uchwalenie Konstytucji 3 Maja (1791) wywołało protest części magnaterii, która w kwietniu 1792 r. podpisała w Targowicy akt konfederacji, ogłaszający tę konstytucję za nieważną. Na terytorium Rzeczpospolitej wkroczyły rosyjskie wojska. W styczniu 1793 r. umowę rozbiorową zawarły Rosja i Prusy (Austria nie brała udziału w drugim rozbiorze Polski - była w tym czasie zajęta wojną z Francją). Ostatni sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej został zwołany w czerwcu 1793 r. w Grodnie. Jego celem było zatwierdzenie drugiego rozbioru. W marcu 1794 r. wybuchło powstanie narodowe pod wodzą Tadeusza Kościuszki. 4 kwietnia 1794 r. rozegrała się bitwa pod Racławicami, która okazała się zwycięska dla polskich wojsk powstańczych. Mimo początkowych sukcesów, powstanie zakończyło się klęską. 10 października 1794 r. w bitwie pod Maciejowicami powstańcy zostali pokonani przez wojska rosyjskie, a sam Kościuszko dostał się do niewoli. Po przegranej bitwie pod Radoszycami wojska polskie uległy rozproszeniu, a powstanie kościuszkowskie zakończyło się ostatecznie fiaskiem. Po upadku powstania w roku 1795 Austria, Prusy i Rosja dokonały trzeciego rozbioru Polski, w wyniku którego państwo polskie zostało wymazane z mapy Europy (24 października 1795 r.). na mocy traktatu rozbiorowego Rosja otrzymała obszar o powierzchni ok. 120 tys. km² (m. in. większa część Żmudzi i województwa trockiego, część ziemi chełmskiej). Prusy zgarnęły ok. 48 tys. km² (m. in. większość Mazowsza z Warszawą,część Podlasia). Austrii przypadło w udziale terytorium o powierzchni około 47 tys. km² (część Małopolski, Mazowsza i Podlasia).

W tak tragiczny sposób kończył się dla Polski wiek osiemnasty. Wiek, w którym kraj ten nękały ustawiczne wojny (w tym także domowe), w którym obce wojska bezkarnie wkraczały na tereny Rzeczpospolitej, a na politykę wewnętrzną największy wpływ mieli władcy państw sąsiednich. To oni decydowali o tym, kto zasiądzie na polskim tronie, to oni uniemożliwiali przeprowadzanie reform. Polska staczała się po równi pochyłej ku nieuchronnemu końcowi.