STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI W WALCE O ZACHOWANIE JEDNOŚCI I SUWERENNOŚCI POLSKI

  Wstęp

Stanisław August Poniatowski - ostatnie król polski, budził kontrowersje już za życia. Nie inaczej było po jego śmierci, kiedy to przyszło Polakom zmagać się z losem pod zaborami.  Postać króla i sposób sprawowanie przez niego rządów są po dziś dzień jest tematem licznych polemik i sporów. Niektórzy badacze idą w tej ocenie dalej i wprost stawiają pytanie czy Stanisław August Poniatowski był patriotą czy zdrajcą? Czy miał jako władca  Rzeczpospolitej Polskiej realny wpływ na jej losy w tak trudnym jej okresie, w którym przyszło mu panować? Czy można było wtedy przeciwstawić się ekspansjonistycznym tendencjom Rosji, Prus i Austrii i uniknąć trzech rozbiorów Polski i – w efekcie – jej całkowitego  zniknięcia z mapy Europy? Czy osobowość króla i jego prywatne zdolności polityczne miały realny wpływ na losy kraju, którym kierował?

  Postać króla Stanisława Augusta Poniatowskiego

Stanisław Poniatowski imie August przyjął już po koronocji (szlachcic herbu „Ciołek”) urodził się w roku 1732. Był synem Konstancji z Czartoryskich i Stanisława Poniatowskiego. Na tron Polski wstąpił w roku 1764 pod naciskiem arystokracji i przy aprobacie ze strony carycy Katarzyny II. Początkowo dążył do wzmocnienia i unowocześnienia państwa polskiego i popierał reformy familii Czartoryskich. Założył Szkołę Rycerską, popierał zreformowane szkolnictwo pijarskie i był jednym z inicjatorów i protektorów Komisji Edukacji Narodowej. Był także zwolennikiem wprowadzenia w kraju Kodeksu Andrzeja Zamoyskiego i mecenasem literatury – zainicjował wydawanie „Monitora”, organizował tzw. obiady czwartkowe, popierał rozwój sztuki i teatru, przebudowę Zamku Królewskiego i budowę zespołu pałacowego „Łazienek”. Popierał także zakładanie manufaktur (np. kompanii Manufaktur Wełnianych, czy wytwórni broni w Kozienicach). Z jego inicjatywy w Warszawie zbudowano także mennicę, wytwórnię fajansu i ludwisarnię. Opiekował się również górnictwem (inicjując poszukiwania nowych złóż soli i powołując Komisję Kruszcową do zarządzania górnictwem).

Jednak już po pierwszym rozbiorze Polski (w roku 1772), wobec militarnej przewagi zaborców i szukającej w nich oparcia magnackiej opozycji krajowej, przystał na warunki carycy Katarzyną II i zgodził się na jej kontrolę wewnętrznych stosunków  w Rzeczypospolitej.

W czasie trwania obrad Sejmu Czteroletniego (lata: 1788 – 1792) związał się z grupą reformatorów i przyłączył się do ich emancypacyjnej (wobec dążeń  Rosji) polityki. Był także współinicjatorem najnowszych reform oraz jednym z głównych autorów Konstytucji 3 maja (z roku 1791). Wobec zbrojnej interwencji armii carycy Katarzyny II, szukał z nią kompromisu, a po niepowodzeniach w tej dziedzinie, w obawie przed kolejnym rozbiorem, zdecydował się na przystąpienie do konfederacji targowickiej, co zostało potępione przez dużą część opinii publicznej. Podczas powstania kościuszkowskiego (w roku 1794) został odsunięty od władzy i odtąd bezskutecznie starał się o uzyskanie wpływu na przebieg wypadków politycznych.

Po trzecim rozbiorze Polski, Stanisław August Poniatowski został przez Katarzynę II zmuszony do wyjazdu do Grodna, gdzie pod koniec listopada 1795 roku abdykował. Zmarł w Petersburgu.

Do dzisiaj jest uznawany za jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci w całej historii Polski. Przez wielu historyków obciążany był odpowiedzialnością za upadek państwa polskiego. Znajduje też jednak liczne grono obrońców, którzy podkreślają niezwykle trudne warunki polityczne, na czas których przypadły jego rządy i na narastającą od stulecia słabość  i rozprzężenie w Rzeczypospolitej, jak również na ogromną przewagę militarną państw ościennych. Niewątpliwie ogromne zasługi położył jednak król Stanisław August Poniatowski w dziedzinie modernizacji kraju i na polu rozwoju polskiej kultury.

  Opinie o królu

Pomimo, że brzmienie nazwy herbu ostatniego polskiego króla budzi z reguły skojarzenia negatywne, (zwłaszcza w dziedzinie intelektu), braku wykształcenia Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu zarzucić nikt nie może. O staranną jego edukację (pod surowym okiem prywatnych guwernerów i nauczycieli) zadbała bowiem jego matka. Ważnym etapem w edukacji przyszłego króla okazały się także liczne podróże po krajach Europy, które odbył w młodości i podczas których miał niepowtarzalną okazję, żeby zapoznać się między innymi ze sposobem funkcjonowania angielskiego systemu parlamentarnego, czy z samorządami  w miastach holenderskich. Tego rodzaju doświadczenia i zagraniczne obserwacje młody Stanisław August Poniatowski wykorzystywał potem na sejmikach, w których jako poseł (w latach pięćdziesiątych osiemnastego wieku) uczestniczył sześciokrotnie.

Polityczne orientacje skłaniały go zawsze w kierunku proreformatorskiej Familii, zmierzającej do przeprowadzenia w Polsce reform w oparciu o Rosję. Kolejnym krokiem w „politycznej edukacji” przyszłego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego był więc wyjazd do Petersburga w charakterze prywatnego sekretarza ambasadora Anglii. Podczas tego pobytu w Rosji, Stanisław August Poniatowski nawiązał też romans z samą carycą Katarzyną II, która tron Rosji objęła po zmarłym mężu.

W listopadzie roku 1764 Stanisław August Poniatowski został koronowany na króla Polski. Dokonało się to dzięki ewidentnemu poparciu Rosji, dla której był on kandydatem wprost idealnym - ze względu na brak powiązań dynastycznych, większego majątku i innego poparcia politycznego. Nowy król Rzeczpospolitej Polskiej stwarzał więc nadzieje na bycie całkiem poręcznym narzędziem rosyjskiej polityki, zwłaszcza, że nie cieszył się on nawet zaufaniem ze strony polskiej szlachty.

Pomimo oskarżeń o kolaborację z caratem, ciążących na Stanisławie Auguście Poniatowskim już od samego początku panowania, przystąpił on niezwłocznie do realizacji swoich planów reform. Za sprawę priorytetową młody król uznał ograniczenie państwowej anarchii i zbliżenie panujących w kraju stosunków społecznych i politycznych do wzorów państw zachodnich. W związku z tym patronował działalności Szkoły Rycerskiej (pierwszej tego typu uczelni wojskowej w Polsce) oraz Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwu Ksiąg Elementarnych.

W celu umocnienia polskiej armii, zarządził też pierwszą od wieku lustrację królewszczyzn, z jedna czwarta dochodów miała zostać przeznaczona na potrzeby polskiego wojska i kwestii obronności kraju. Poniatowskiemu udało się także ujednolicić cła, wprowadzić w obieg nowe monety srebrne oraz utworzyć polskie placówki dyplomatyczne poza granicami kraju.

Jednak reformy te, odwróciły uwagę młodego władcy od polskiej sytuacji Polski  w polityce zagranicznej i od narastającego niezadowolenia szlachty i magnaterii (przeciwnej królewskim reformom). Królewskie plany likwidacji liberum veto, nie podobały się rodom magnackim, a tym bardziej Katarzynie II i w konsekwencji doprowadziły do wkroczenia na tereny Rzeczypospolitej wojsk carskich i dokonanie się rozbiorów Polski.

Stanisław August Poniatowski do rozbiorów starał się nie dopuścić, ale wszystkie jego działania podejmowane w krajach zachodniej Europy, okazały się nieskuteczne.

Sukcesy Stanisława Augusta Poniatowskiego przeplatały się więc z porażkami. Sejm  z roku 1776 zaowocował znacznym ograniczeniem władzy hetmanów i powiększeniem kompetencji Rady Nieustającej. Nie udało się królowi natomiast przeforsować projektu kodyfikacji prawnej autorstwa A. Zamoyskiego, skutkiem czego było zaprzepaszczenie szans na reformę krajowego prawa sądowego.

Sukcesy odnosił król natomiast na polu rozwoju nauki i kultury. Udało mu się doprowadzić do wybudowania Teatru Narodowego, gdzie sztuki teatralne wystawiano w języku polskim i wprowadzić tradycje tzw. Obiadów Czwartkowych, podczas których wybitni intelektualiści, pisarze i artyści spotykali się w salach Zamku Królewskiego, a potem w Łazienkach, w celu omówienia najnowszych projektów z dziedziny nauki i kultury, które król zamierzał wprowadzić w życie. Stanisław August Poniatowski doskonale zdawał sobie sprawę ze znaczenia (dla państwa) elit intelektualnych i ich wpływu na kształtowanie się określonej opinii narodu w sprawach reform politycznych i społecznych. Doskonałym jego posunięciem było także informowanie społeczeństwa o najnowszych trendach reformatorskich poprzez łatwo dostępne gazety, takie jak np. „Monitor”, na łamach którego systematycznie publikowano plany najnowszych reform i relację z aktualnych zajść politycznych. Z kołem intelektualistów i obiadami czwartkowymi związane były także” „Wiadomości Warszawskie” oraz „Zabawy przyjemne i pożyteczne”. Dla kultury i nauki, okres rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego, był więc okresem  bardzo owocnym, który Polsce przyniósł także przebudowę warszawskiego Zamku Królewskiego, Biblioteki Załuskich oraz Akademii Nauk i licznych kościołów.

Król Stanisław August Poniatowski starał się również rozwinąć przemysł, a chcąc zapobiec zalewowi polskiego rynku przez obcą (i w dużej części fałszywą) monetę, tuż po objęciu polskiego tronu, wybudował mennicę i ludwisarnię. Kolejnym jego krokiem była silna rozbudowa fabryk i manufaktur, produkujących naczynia fajansowe i broń palną. Godny podkreślenia był też ogromny rozwój handlu, w związku z rozwojem którego, zniesiono cła  i rozwinięto linie komunikacyjne. Nastąpiła też niewątpliwa poprawa stanu polskich stosunków społecznych - przyjęte zostały postulaty mieszczan i ustawa o tzw. Miastach Królewskich, dzięki której, odtąd w obradach parlamentu uczestniczyć mogło 24 plenipotentów delegowanych z tych właśnie miast.   Największym jednak osiągnięciem całej kadencji Sejmu Czteroletniego i zarazem osobistym sukcesem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego była Konstytucja 3 Maja (uchwalona w roku 1791).

Do spraw polityki zagranicznej i do stricte politycznych działań, król Stanisław August Poniatowski powrócił dopiero pod sam koniec osiemdziesiątych lat wieku osiemnastego, a już niedługo potem zawiązała się przecież konfederacja w Targowicy, która „na pomoc” wezwała wojska rosyjskie. Konsekwencją ich wkroczenia do Polski, było zajęcie Warszawy i znalezienie się króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na łasce (i niełasce) carycy Katarzynu II, która doprowadziła do kolejnego rozbioru Polski.

W oczach polskiej opinii publicznej, król Stanisław August Poniatowski uchodził więc często za zdrajcę, który zakładał, że ratując siebie, ratuje również ojczyznę. Bardziej aktywne działania w kierunku odzyskania przez Polskę suwerenności, od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, czynił na przykład Tadeusz Kościuszko. Ale przecież Stanisław August Poniatowski nie był żołnierzem. Z drugiej strony – to przecież on był królem Polski w momencie, gdy staczała się w przepaść, z której nie były w stanie jej ocalić nawet wojska Tadeusza Kościuszki.

Jego brak wprawy w rządzeniu krajem, nie wykluczał, ani nie przekreślał wcale jego dobrych chęci (chęci walki o suwerenne, jednolite i do tego na wskroś nowoczesne państwo polskie). Jednak, same dobre chęci króla, okazały się niewystarczające, a za jego niewprawność w rządzeniu (przez ponad sto dwadzieścia następnych lat) płacił cały kraj.

Każdy władca spotyka w rządach jakieś przeciwności, którym (dla dobra kraju) musi się oprzeć. Nie każdy władca na też wpływ na wszystko, na co wpływ mieć by chciał. Być może, Stanisław August Poniatowski miał pecha szczególnego, spotykając na swojej politycznej drodze, osobowości tak silne, zdecydowane i bezwzględna jak caryca Katarzyna II, czy Fryderyk Wilhelm II – otwarcie i uparcie dążący do upadku państwa polskiego, ale przecież właśnie taka – bezwzględna i bezkompromisowa – bywa po prostu międzynarodowa polityka. Warto też zauważyć znaczenie współczesnej królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu sytuacji polskiego społeczeństwa – ówczesna szlachta, dążąca głównie do osiągnięcia korzyści materialnych, nie uważała za swój cel priorytetowy obrony suwerenności ojczyzny, co na pewno nie ułatwiało królowi rządzenia krajem.

Trudno więc ocenić króla Stanisława Augusta Poniatowskiego całkiem jednoznacznie. Na pewno nie był królem twardym, ani stanowczym. Nie był też mocną osobowością. Horyzonty intelektualne natomiast na pewno miał bardzo szerokie. Prawdopodobnie więc, po prostu o wiele bardziej nadawał się na ministra kultury, albo edukacji, niż na króla Polski. Zwłaszcza, w tak trudnym (zapewne jednym z w ogóle najtrudniejszych) momencie jej dziejów.