Insurekcja kościuszkowska to powstanie narodowe, które rozpoczęło się 24 marca 1794 r., a zakończyło się 16 listopada 1794 r. Powstańcy, pod wodzą Tadeusza Kościuszki, walczyli początkowo przeciwko Rosji, a następnie także przeciwko Prusom. Główną przyczyną wybuchu powstania była, zaistniała po drugim rozbiorze, sytuacja na ziemiach polskich. Niezadowolenie wywoływało postępowanie zaborców względem Polaków (eksploatacja ekonomiczna ziem polskich). Kolejną przyczyną była powszechna niechęć do targowiczan. Bezpośrednimi przyczynami wybuchu powstania były: decyzja dowódcy wojsk rosyjskich Iosifa A. Igelströma o redukcji wojska polskiego oraz wykrycie przez niego organizatorów spisku. Od wiosny 1793 r. na ziemiach polskich istniało bowiem sprzysiężenie mające na celu organizację i przygotowanie narodowowyzwoleńczego powstania. W skład tego sprzysiężenia wchodzili m. in. Ignacy Działyński, Hugo Kołłątaj i Ignacy Potocki. Natomiast wojsko polskie częściowo zostało rozwiązane, a częściowo wcielano je do wojska rosyjskiego. Na przeprowadzenie redukcji nie zgodził się brygadier Antoni Madaliński. Który wraz swą kawalerią wyruszył z Ostrołęki i wyruszył w stronę Krakowa. W pościg za nim ruszyły wojska rosyjskie. 23 marca 1794 r. Tadeusz Kościuszko wyruszył do Krakowa, gdzie następnego dnia (24 marca 1794 r.) na rynku złożył przysięgę na wierność narodowi. Na mocy Aktu powstania Kościuszko został mianowany Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej. W ten sposób stał się on dyktatorem powstania. 4 kwietnia 1794 r. rozegrała się bitwa pod Racławicami. Polskie wojska powstańcze pod dowództwem Tadeusza Kościuszki natrafiły na rosyjski korpus Aleksandra Tormasowa, blokujący im drogę do Warszawy. Zwycięstwo odniosła strona polska. Dużą rolę odegrali w bitwie kosynierzy, czyli uzbrojeni w kosy chłopi. Zwycięstwo to miało duże znaczenie moralne dla powstańców i spowodowało rozszerzenie się zasięgu powstania na inne polskie ziemie. 17 kwietnia 1794 r. rozpoczęła się insurekcja w Warszawie. Cywilni spiskowcy (głównie rzemieślnicy) zaatakowali rosyjskie kwatery i ambasadę carską. Po dwudniowych walkach rosyjski garnizon wojskowy został rozbity. Dużą rolę w tym powstaniu odegrał Jan Kiliński, który kierował walkami ulicznymi w stolicy. W Warszawie rozpoczęły się prześladowania targowiczan - czterech z nich skazano na śmierć. Powstanie wybuchło także w Wilnie (22/23 kwietnia 1794 r.), gdzie rosyjski garnizon także został rozbity. Naczelnym komendantem litewskich powstańczych sił zbrojnych został mianowany Jakub Jasiński. 7 maja 1794 r. w obozie pod Połańcem Tadeusz Kościuszko wydał uniwersał, który miał zachęcić chłopów do uczestnictwa w powstaniu. Uniwersał połaniecki znosił ich poddaństwo osobiste, a dla tych, którzy przystąpią do powstania przewidywał ulgi w pańszczyźnie. Po przystąpieniu do wojny Prus (opowiedziały się one oczywiście po stronie Rosji), sytuacja powstańców uległa znacznemu pogorszeniu. 6 czerwca 1794 r. wojska powstańcze poniosły klęskę w bitwie pod Szczekocinami. Latem 1794 r. rozpoczęło się dwumiesięczne oblężenie Warszawy. Jednak wybuch powstania w Wielkopolsce spowodował, że wojska pruskie i rosyjskie zostały zmuszone do odstąpienia od oblężenia. Na pomoc powstańcom z Wielkopolski Kościuszko wysłał gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Oddziały pod jego dowództwem zajęły Bydgoszcz i wkroczyły do Prus Królewskich. Tymczasem na ziemie polskie wkroczyły od wschodu nowe oddziały rosyjskie pod dowództwem gen. Aleksandra Suworowa. 10 października 1794 r. doszło do bitwy pod Maciejowicami. Polski korpus pod dowództwem Tadeusza Kościuszki został pokonany przez wojska rosyjskie dowodzone przez gen. Iwana Fersena. Generałowi Adamowi Ponińskiemu nie udało się na czas zdążyć na pole bitwy, by wspomóc walczących powstańców. Ranny Kościuszko dostał się do rosyjskiej niewoli. Klęska maciejowicka przyczynia się do załamania wiary w zwycięstwo powstańców i przyczyniła się do upadku powstania. Na nowego naczelnika wybrany został Tomasz Wawrzecki. Nie udało mu się jednak zorganizować skutecznej obrony stolicy przed atakiem wojsk rosyjskich pod dowództwem Suworowa.4 listopada 1794 r. Suworow zdobył szturmem warszawską Pragę i dokonał rzezi jej obrońców (tzw. rzeź Pragi). 16 listopada po przegranej bitwie pod Radoszycami wojska polskie uległy rozproszeniu, a powstanie kościuszkowskie zakończyło się ostatecznie fiaskiem. Po upadku powstania w roku 1795 Austria, Prusy i Rosja dokonały trzeciego rozbioru Polski, w wyniku którego państwo polskie zostało wymazane z mapy Europy (24 października 1795 r.). na mocy traktatu rozbiorowego Rosja otrzymała obszar o powierzchni ok. 120 tys. km² (m. in. większa część Żmudzi i województwa trockiego, część ziemi chełmskiej). Prusy zgarnęły ok. 48 tys. km² (m. in. większość Mazowsza z Warszawą,część Podlasia). Austrii przypadło w udziale terytorium o powierzchni około 47 tys. km² (część Małopolski, Mazowsza i Podlasia).
