Ostatni król Polski panujący w latach 1764-1795 Stanisław August Poniatowski wywołuje niesłychanie wiele kontrowersji w ocenach swego panowania. Mimo, iż w początkach swego panowania Stanisław August był pełen najlepszych intencji, by reformować i umacniać państwo polskie nie takiego władcy wymagała niezwykle trudna sytuacja Polski w XVIII wieku. Bieg historii mógł zmienić jedynie król o niesłychanie silnym charakterze, pozycji, autorytecie, odwadze i doświadczony wódz. Osobą taką Stanisław August nie był. Zapewne sprawdziłby się doskonale na polskim tronie w okresie stabilizacji i pokoju, gdy to mógłby rozwinąć bez przeszkód swą działalność na polu kultury i sztuki. Stanisław August nie miał szans w konfrontacji z ówczesnymi potężnymi władcami i jednostkami jakimi byli Katarzyna Wielka, Fryderyk II, Józef II oraz ich doradcy. Tron obejmował z woli Katarzyny, która zamierzała z Polski uczynić rosyjski protektorat. To powodowało, że od początku Stanisław August miał przeciwko sobie szlachtę oraz część polskiej magnaterii. Wyrazem tej wrogości było porwanie króla i ogłoszenie jego detronizacji w czasie konfederacji barskiej. Z czasem nawet Familia, do której przecież przynależał poprzez swą matkę odwróciła się od króla. Nie posiadał też środków materialnych koniecznych do skutecznego działania i wywierania nacisku. Nie miał za co kupować sobie przychylności zarówno w kraju jak i zagranicą. Oczekiwał wciąż na pieniądze od Katarzyny. Z czasem odebrano mu nawet uprawnienie do nadawania urzędów, dzięki któremu mógł pozyskiwać zwolenników. Na plus należy zapisać mu głębokie przekonanie o konieczności reformy ustroju oraz rozwoju kultury i nauki oraz zdecydowanie i determinację w próbach realizacji tych celów. Błędem zasadniczym było zdanie się w tym względzie na pomoc rosyjską, zważywszy na zamiary Katarzyny wobec państwa polskiego, których Stanisław August zdawał się w ogóle nie dostrzegać. Jego wielką zasługą była praca nad Konstytucją 3 Maja, cóż jednak z tego skoro mimo przysięgi na jej wierność nie był w stanie stanąć w jej obronie w chwili zagrożenia całego dzieła Sejmu Czteroletniego przez Targowicę. Zdaje się, że lepszym rozwiązaniem niż przystąpienie do Targowicy byłaby demonstracyjna abdykacja, przynajmniej uratowałby honor, który po raz kolejny splamił podpisując traktat rozbiorowy.

Mimo, że mężem stanu okazał się być Stanisław August Poniatowski miernym nie można odmawiać jego zasług na gruncie kultury, nauki i oświaty polskiej.

W 1765 roku Stanisław August powołał do życia w Warszawie Teatr Narodowy. Wkrótce Teatr został zamknięty. W 1774 roku działalność teatru jednak reaktywowano, a swoją świetność przeżywał w okresie Sejmu Czteroletniego, gdy jego pracami kierował Wojciech Bogusławski.

Wybitnymi twórcami literatury doby stanisławowskiej byli: Ignacy Krasicki, Franciszek Bohomolec, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Trembecki, Franciszek Kniaźnin, Franciszek Karpiński

Mecenat króla Stanisława Augusta objął malarstwo. Na jego dworze działali Bernardo Belotto zwany Canaletto, malujący przede wszystkim Warszawę, Jan Piotr Norblin, Józef Grassi, Marcello Bacciarelli, a także wybitni architekci - Dominik Merlini, Jakub Fontana. Dominującym stylem w architekturze stał się klasycyzm charakteryzujący się prostotą, doskonałymi proporcjami oraz oszczędnością ozdób.

15 października 1773 roku została powołana Komisja Edukacji Narodowej. W 1775 roku utworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Miało ono opracować nowe programy nauczania, instrukcje dla nauczycieli oraz podręczniki szkolne. KEN wzięła pod swój nadzór wszystkie publiczne szkoły w Polsce z wyjątkiem Szkoły Rycerskiej oraz dwa uniwersytety w Krakowie i Wilnie. KEN zajęła się reformą uniwersytetów. Akademię Krakowską zreformował i przekształcił w Szkołę Główną Koronną Hugo Kołłątaj. Uniwersytet w Wilnie zreformowano pod nadzorem Marcina Poczobuta-Odlanickiego. Uczelnia przyjęła nazwę Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na uczelniach zaczęły panować prądy oświeceniowe.

W 1765 roku utworzono Szkołę Rycerską. Była to pierwsza świecka szkoła, utrzymywana przez państwo. Jej komendantem został książę Adam Czartoryski. Jej absolwentami były takie wybitne jednostki jak: Tadeusz Kościuszko, Karol Kniaziewicz, Julian Ursyn Niemcewicz, Józef Sowiński.

Około 1771 roku rozpoczęły się na Zamku Królewskim "obiady czwartkowe". Były to spotkania wybitnych poetów, publicystów, działaczy politycznych, brali w nich udział m.in. Józef Wybicki, Stanisław Trembecki, Ignacy Krasicki, Franciszek Zabłocki, Adam Naruszewicz, Kajetan Węgierski. W czasie spotkań z królem prezentowano nowe utwory, ale także prowadzono ożywione dyskusje polityczne. Roztrząsano problemy prawne, edukacji, kwestie nauki, m.in. to na obiadach czwartkowych zrodziła się idea powołania do życia KEN. W sumie przez obiady przewinęło się około trzydziestu osób. Zakończyły się około roku 1782.