Stanisław August Poniatowski (1732-1798)

Stanisław August Poniatowski był ostatnim z królów zasiadających na polskim tronie. Rzeczpospolitą władał w trudnym dla niej czasie, w latach 1764-1795. Był gorącym rzecznikiem przeprowadzenia w państwie polskim reform, które wzmocniłyby jego położenie, tak na forum wewnętrznym, jak i zagranicznym. Poniatowski w ogromnej mierze przyczynił się do powstania Konstytucji 3 Maja 1791 roku. Będąc zwolennikiem dialogu politycznego z Rosją, stał się uczestnikiem konfederacji, zawiązanej w Targowicy (w roku 1792). Po dokonaniu przez zaborców trzeciego rozbioru Polski, Poniatowski został zmuszony przez wielkorządcę Litwy - M. Repnina, do abdykacji w dniu 25 listopada 1795 roku.

W dziejach państwa polskiego, ostatni król Polski, zasłynął bardziej jako mecenas i piewca kultury, sztuki oraz szkolnictwa, niż jako polityk, dyplomata czy strateg.

Poniatowski mecenasem kultury i sztuki

Jak już wyżej wspomniano, osobistym autorytetem, jak również prowadzoną przez siebie działalnością w duchu oświeceniowym, Stanisław August Poniatowski przyczyniał się do propagowania oraz do rozwoju polskiej nauki, kultury i sztuki. W tym także celu król, "otoczał się" ludźmi wykształconymi, wybitnymi znawcami i uczonymi, literatami, oraz artystami. Poniatowski nie tylko wierzył, że ludzie ci aktywnie włączą się w funkcjonowanie życia kulturowego i twórczego kraju, w tworzenie nowoczesnej, oświeconej Rzeczpospolitej, ale także dawał wyraz swej wierze, wspierając materialnie ich działalność. Był przekonany, że jego mecenat zaowocuje, pozwoli nadać Polsce, wycieńczonej wojnami zewnętrznymi oraz waśniami wewnątrz kraju, nowego wymiaru, jaśniejszego blasku oraz większego prestiżu. Król pozostawał w swych twierdzeniach konsekwentny i nawet na moment nie rezygnował z wizji kraju światłego i obfitującego w bogactwo kultury, nauki i sztuki.

Do królewskich inicjatyw w tej materii zaliczyć należy:

- organizowanie tzw. obiadów czwartkowych; obiady były swoistą formą zebrań, spotkań o charakterze literackim oraz naukowym; organizowano je z inicjatywy samego Poniatowskiego, najczęściej w Zamku Królewskim lub w Łazienkach; pierwowzorem obiadów czwartkowych były salony, działające w stolicy Francji, w Paryżu, w wieku XVIII; król organizował obiady czwartkowe począwszy od roku 1771; brali w nich udział: pisarze (I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Bohomolec), publicyści (J. Wybicki), pedagodzy (G. Piramowicz, I. Nagurczewski, K. Wyrwicz), ale także przedstawiciele świata polityki (ks. A. K. Czartoryski, J. Chreptowicz, A. Zamoyski); podczas obiadów czwartkowych, ich uczestnicy zapoznawali się z treścią utworów literackich, prac naukowych, prac pedagogicznych czy projektów ustaw, oraz szczegółowo je omawiali; uważa się, że imprezą towarzyszącą obiadom czwartkowym, były tzw. zabawy przyjemne i pożyteczne; data zakończenia obiadów czwartkowych pozostaje sporna (1782 lub 1788 rok)

- z inicjatywy króla, w Warszawie kwitła twórczość malarska (Belotto Canaletto - portretował stolicę, a ludzi - Marcello Baciarelli)

- w roku 1766 powstał Korpus Kadetów, oficjalnie nazwany Szkołą Rycerską

Komisja Edukacji Narodowej (KEN)

a) Geneza powstania KEN

W październiku 1773 roku ustanowiono Komisję Edukacji Narodowej, pierwsze w Europie Ministerstwo Oświaty. Na ostateczną formę w jakiej funkcjonowała KEN, wpłynęły doświadczenia francuskie oraz austriackie, a nade wszystko szczegółowe projekty przygotowane przez Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz przez grono jego współpracowników.

Najważniejszymi działaczami KEN byli: I. Potocki, ksiądz H. Kołłątaj (rektor odnowionej Akademii Krakowskiej), F. Zabłocki, A. Popławski, M. Poniatowski (prezes KEN), A. Czartoryski, J. Małachowski oraz M. Poczobut-Odlanicki

b) zasady działalności KEN

- fundusze na działalność Komisji, uzyskano z kasacji zakonu jezuitów; w kwestiach finansowych KEN była odpowiedzialna przed sejmem (poza tą jedyną sferą działalności, KEN była instytucją niezależną od czyjejkolwiek władzy)

- KEN znajdowało się pod bezpośrednim protektoratem królewskim

- początkowo w skład KEN wchodziło po 4 posłów i senatorów, będących reprezentantami Korony oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego, z czasem skład Komisji uległ powiększeniu

- do roku 1776 prezesem KEN był biskup Massalski, po nim funkcję tę przejął brat króla - biskup Michał Poniatowski

- celem działalności KEN było kształcenie młodzieży szlacheckiej w duchu obywatelskim i patriotycznym

- KEN podporządkowano całe szkolnictwo (na wszystkich jego poziomach organizacyjnych); wszystkie szkoły tak w Koronie, jak i na Litwie (za wyjątkiem Szkoły Rycerskiej) były monitorowane przez KEN

c) Reformy KEN

- wszystkie reformy przeprowadzone przez KEN, zostały wdrożone na podstawie Ustawy o Komisji Edukacji Narodowej

- Rzeczpospolitą podzielono na dwa okręgi szkolne - koronny oraz litewski; każdy z okręgów podlegał uniwersytetom (Akademia Krakowska - nadzorowała okręg szkolny koronny, zaś Akademia Wileńska - okręg szkolny litewski)

- Szkołom Głównym podporządkowano szkolnictwo niższego stopnia, a mianowicie: szkoły wydziałowe (siedmioletnie) oraz podwydziałowe (sześcioletnie); ogólnie nadzorowi temu podlegało blisko 100 szkół średnich z terenu Korony i Litwy

- upaństwowiono szkoły parafialne (zależne w większości przypadków od szkół podwydziałowych)

- reformie poddano Akademię Krakowską (czyli Szkołę Główną Koronną) oraz Akademię Wileńską (czyli Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego), tę pierwszą w latach 1777-1780 reformował Hugo Kołłątaj, tę drugą w latach 1780-1781 - Marcin Poczobut-Odlanicki

- zreformowano programy nauczania w Akademii Krakowskiej oraz w Akademii Wileńskiej; wprowadzając między innymi język polski jako język wykładowy, nauczając studentów doświadczalnie (a dokładnie poprzez przeprowadzane eksperymenty), zwiększając liczbę przedmiotów traktujących o ojczystym kraju (historia, geografia), wprowadzając do programu nauczania, zajęcia z wychowania fizycznego i naukę umiejętności praktycznych, kładąc nacisk na takie przedmioty wiedzy jak: astronomia, fizyka, geologia, matematyka oraz medycyna

- zreformowano także programy nauczania na pozostałych etapach kształcenia; do programów tych wprowadzono następujące nauki: matematykę, przyrodę, prawo krajowe, historię Rzeczpospolitej, naukę języków nowożytnych czy przysposobienie wojskowe

- druk podręczników gwarantowało Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych (powstałe w roku 1775); na czele Towarzystwa stał wybitny pedagog i ksiądz - Grzegorz Piramowicz; Towarzystwo wydało 27 podręczników (np. Elementarz dla szkół parafialnych narodowych (z roku 1785), autorstwa Piramowicza, Powinności nauczyciela (z roku 1787) - także pióra Piramowicza, Kopczyńskiego - Gramatykę dla szkół narodowych (pisaną w latach 1778-81), oraz Hubego Wstęp do fizyki dla szkół narodowych (z roku 1783)

- kształcenie nauczycieli świeckich odbywało się w seminariach nauczycielskich

- dopuszczenie dziewcząt do szkół

KEN przestała działać w roku 1794.

Stanisław Konarski

Stanisław Konarski urodził się w roku 1700, w miejscowości Żarczyce. Mając 10 lat, Konarski został posłany do Kolegium Ojców Pijarów, mieszczącym się w Piotrkowie Trybunalskim. Po otrzymaniu święceń kapłańskich, wyjechał do Rzymu, by kształcić się dalej w pijarskim Collegium Nazarenum. W Rzymie Konarski nie tylko się uczył, ale i pracował (jako nauczyciel retoryki). Po odbyciu studiów w Rzymie, Konarski przez Francję, Austrię oraz Niemcy, powrócił do Rzeczpospolitej. Przez cały czas doskonalenia swej wiedzy teologicznej oraz ogólnej, pilnie śledził literackie nowinki oraz postępy z zakresu nauczania.

W dzieje Rzeczpospolitej, Stanisław Konarski wpisał się jako znawca oświaty oraz baczny obserwator polskiej, XVIII-wiecznej sceny politycznej. Z jego inicjatywy, w roku 1740 przystąpiono do reformowania szkolnictwa. Konarski był autorem podręczników: O poprawie wad mowy oraz Gramatyka polsko-łacińska, a także założycielem warszawskiego Collegium Nobilium.

Reformując szkolnictwo, Konarski edukował w duchu oświeceniowym, nowe, młode zastępy nauczycieli oraz wychowawców. Z jego inicjatywy do programów nauczania wprowadzono takie przedmioty wiedzy jak: historia powszechna, historia ojczysta, prawo polskie, prawo międzynarodowe, geografia, zagadnienia polityczne, zagadnienia światopoglądowe, filozofia oraz języki nowożytne.

Kolejną płaszczyzną zainteresowań Konarskiego była polityka. Polityce poświęcił swoje dzieło zatytułowane O skutecznym rad sposobie. Pisał w nim o trudnościach oraz bolączkach Polski XVIII stulecia. Kreślił w nim także, własną koncepcję rozwiązań ustrojowych.

Rola Stanisława Konarskiego tak w życiu politycznym, jak i w życiu oświatowym kraju, była olbrzymia. Dowodem prawdziwości tych słów, było wybicie na cześć Konarskiego, z polecenia Stanisława Augusta Poniatowskiego, medalu Sapere auso (temu, który odważył się być mądrym). Odznaczając Konarskiego medalem (w roku 1771), król chciał podkreślić jego ogromne zasługi dla Rzeczpospolitej. Stanisław August Poniatowski jeszcze nie raz dawał wyraz swej ogromnej sympatii, a nade wszystko wyraz wielkiego uznania dla wiedzy, umiejętności oraz praktycznych działań Konarskiego, zapraszając księdza na obiady czwartkowe.

Stanisław Konarski zmarł w roku 1773. Masy Polaków żegnały księdza w dniu jego pogrzebu. Uczestnicząc w pogrzebie, naród polski dał świadectwo swojego wielkiego poparcia, szacunku oraz uznania tak dla samego Konarskiego, jak i dla inicjowanych przez niego reform.

W dobie po powstaniu listopadowym, Rosjanie walcząc z polskością, oraz z narodowymi symbolami, odkopali zwłoki Konarskiego (podobnie jak wielu innych Pijarów) i zakopali je w zbiorowej mogile pod aleją centralną na Cmentarzu Powązkowskim. Serce księdza Stanisława Konarskiego do roku 1882 spoczywało w Collegium Nobilium. We wspomnianym roku 1882, przeniesione zostało do prezbiterium Kościoła Przemienienia Pańskiego w Krakowie.

Collegium Nobilium

Założycielem warszawskiego Collegium Nobilium, szkoły, mającej kształcić młodzież szlachecką, był Stanisław Konarski. On także opracował stosowny program nauczania, który wdrożył w życie, w roku 1740.

Priorytetowym założeniem tak szkoły, jak i programu nauczania, było przygotowanie młodzieży szlacheckiej do godnego reprezentowania państwa polskiego tak w służbie urzędniczej, jak i w służbie publicznej. Tak więc, Stanisław Konarski, kładł nacisk na naukę historii, geografii czy języków nowożytnych (ograniczył wykłady z łaciny, na rzecz języka francuskiego oraz niemieckiego). Młodym ludziom nie wpajano jedynie wiedzy teoretycznej-przedmiotowej, ale uczono także czym jest patriotyzm, poszanowanie i oddanie dla kraju, szacunek dla wartości oraz nadrzędnych idei narodowych.

Założenia oświatowe przyjęte w Collegium Nobilium, wprowadzono następnie do wszystkich placówek dydaktycznych-pijarskich. Odcisnęły się one także swoje piętno na funkcjonowaniu innych szkół w kraju, a nade wszystko na funkcjonowaniu szkół jezuickich.

Program reform przeprowadzanych przez Konarskiego w szkolnictwie, zainteresował także społeczeństwo. Coraz częściej sprzeciwiano się łacińskim wtrąceniom w języku polskim. Propagowano czystość i poprawność językową. Konsekwencją takiego stanu rzeczy było wyparcie języka łacińskiego przez polszczyznę z piśmiennictwa naukowego.

Szkoła Rycerska

Założycielem Akademii Szlacheckiej Korpusu Kadetów w Warszawie był król Stanisław August Poniatowski. Powstała ona w roku 1765, i miała za zadanie przygotowywanie uboższej młodzieży szlacheckiej tak do służby cywilnej kraju, ale nade wszystko do służby wojskowej. Priorytetem było wpojenie młodym ludziom miłości do kraju, oraz poszanowania podstawowych idei i wartości, którymi kierowała się Rzeczpospolita. Szkołę finansowano ze skarbu państwa.

Kadra nauczycielska Szkoły Rycerskiej składała się z oficerów, którzy przekazywali uczniom wiedzę teoretyczną, jak również praktyczną (ćwiczenia fizyczne oraz treningi wysiłkowe), oraz z profesorów, wykładających takie przedmioty nauczania jak: historia, geografia, prawo, ekonomia, czy języki nowożytne.

Komendantem placówki obrano księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. On także napisał z myślą o studentach Szkoły Katechizm kadecki. Wykładał w nim podstawowe zagadnienia z zakresu etyki tak osobistej, jak i społecznej, obywatelskiej. Dzięki takim postaciom jak J. Lind (z pochodzenia Anglik, dyrektor naukowy), Ch. Pfleiderer (Wirtemberczyk, profesor matematyki) czy M. Hube (Gdańszczanim, ostatni dyrektor Szkoły) - placówka zyskiwała prestiż nie tylko w kraju, ale i poza jego granicami.

Do Szkoły uczęszczało (łącznie) blisko 650 uczniów. Wśród nich znalazła się późniejsza kadra kościuszkowska, a więc: T. Kościuszko, J. Jasiński, M. Hauke, J. Ursyn Niemcewicz, K. Kniaziewicz, J. Sowiński.

Szkołę Rycerską zamknięto w roku 1794.

Teatr

Z nadejściem roku 1765, w stolicy kraju, zainicjowano pierwszy sezon teatralny. Było to możliwie dzięki uruchomieniu warszawskiego teatru publicznego. Do wspomnianego roku 1765, wszelkie przedstawienia teatralne, odbywały się na prywatnych, możnowładczych lub królewskich scenach. Sztukę teatralną uprawiano także amatorsko, na przykład w ówczesnych, XVIII-wiecznych szkołach.

Z całą pewnością, zainicjowanie pierwszego, warszawskiego sezonu teatralnego, było podyktowane potrzebą chwili. Otwierając teatr publiczny stworzono mieszkańcom stolicy, a nade wszystko tamtejszemu mieszczaństwu, okazję do obcowania i zaznajomienia się z popularnymi tekstami literackimi. W bardzo krótkim czasie, bywanie w teatrze stało się zwyczajem. Teatr stał się na swój sposób modny, a obcowanie ze sceniczną sztuką, podniesione zostało do rangi towarzyskiego wymogu.

We wczesnym okresie, na teatralnym afiszu znajdowały się wyłącznie sztuki zagraniczne w przekładzie na język polski. Największą widownię przyciągały wówczas dzieła francuskie. Popularność teatru, skłoniła rodzimych twórców do pisania sztuk przeznaczonych do wystawiania na scenie. Początkowo były to przeróbki dzieł obcych, z czasem zaś, teksty autorskie podyktowane specyfiką narodową, przywarami polskiego społeczeństwa, jak również dziejami oraz wydarzeniami historycznymi, politycznymi kraju. Przeszłość Rzeczpospolitej oraz wydarzenia dnia codziennego, dostarczały XVIII-wiecznym twórcom nader wielu tematów do pisania.

Polacy XVIII stulecia spośród teatralnych gatunków, szczególnie mocno upodobali sobie komedię. Uczyli więc i wychowywali poprzez zabawę tacy wielcy twórcy epoki jak: Ignacy Krasicki, Adam Kazimierz Czartoryski, Franciszek Karpiński, Franciszek Zabłocki, Franciszek Bohomolec, Wojciech Bogusławski, Julian Ursyn Niemcewicz.

Osobą, decydującą o tym, komu powierzyć prowadzenie teatru narodowego, był król Stanisław August Poniatowski. Pomimo wielu starań, podejmowane przez niego decyzje, nie zawsze były słuszne. Tracił na nich sam teatr, tak pod względem finansowym, jak i pod względem odwiedzającej go widowni. Tym bardziej, że w stolicy z dnia na dzień coraz bardziej upowszechniały się przedstawienia, wystawiane przez zagraniczne trupy operowe.

Diametralna zmiana w zakresie funkcjonowania teatru, nastąpiła w momencie przejęcia jego kierownictwa przez Wojciecha Bogusławskiego. Funkcję dyrektora Teatru Narodowego (bo taką oficjalną nazwę wprowadził) sprawował Bogusławski przez 30 kolejnych lat. Dyrektor był człowiekiem obdarzonym niebanalnym zmysłem wyczucia teatralnego. Sam dobierał sztuki do repertuaru, tłumaczył obce dzieła na język polski, szkolił aktorów.

Dla funkcjonowania polskiego teatru istotne było także pisarstwo Franciszka Bohomolca. I choć wiele pomysłów, a nawet całych dzieł, zapożyczał on zza granicy, to jednak dostosowanie ich do realiów Rzeczpospolitej XVIII stulecia, zasługuje na wielką uwagę. Podobnie było w przypadku Franciszka Zabłockiego.

W okresie kulminacyjnym kryzysu politycznego państwa polskiego, teatr stał się elementem walki o zainicjowanie procesu reformowania kraju, tak w sensie prawnym czy ustrojowym, jak i społecznym i obywatelskim. Na afiszu obok dotychczas pokazywanych sztuk komediowych, znalazły się wówczas przedstawienia o wydźwięku politycznym, np. Powrót posła- Juliana Ursyna Niemcewicza.

Ustawa Rządowa z 3 Maja 1791 roku

Ustawa Rządowa, popularnie nazywana Konstytucją 3 Maja, została uchwalono w roku 1791, podczas obrad Sejmu Czteroletniego. Konstytucja 3 Maja stała się tym samym, pierwszym tego rodzaju aktem prawnym w Europie, a drugim na świcie (po Konstytucji Stanów Zjednoczonych z roku 1787).

Konstytucja 3 Maja propagowała idee oraz zdobycze epoki oświecenia, a więc wzmacniała wadzę wykonawczą w kraju, wprowadzała zasadę dziedziczenia tronu, likwidowała liberum veto, zwiększała "paletę" praw mieszczańskich, znosiła podział państwa na Koronę oraz na Litwę, jak również osłabiała położenie polskiej magnaterii.

Twórcami Konstytucji 3 Maja byli: Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki oraz Hugo Kołłątaj.

Na skutek Targowicy oraz zbrojnego wkroczenia Rosjan do Rzeczpospolitej, Konstytucję 3 Maja obalono w roku 1792.

Ród Czartoryskich

a) Dzieje rodu.

Czartoryscy byli litewskim rodem możnowładczym, skoligaconym z rodami Potockich oraz Flemmingów. W wieku XVII, a nade wszystko XVIII, ich nazwiskiem (lub przemiennie mianem Familii) określano obóz polityczny, stojący na straży koncepcji przeprowadzenia w Rzeczpospolitej istotnych reform ustrojowych. Poza polityką Czartoryscy przewidywali, że reformy powinny objąć także: gospodarkę państwa, jego administrację oraz wojsko. W przypadku tego ostatniego, mówiono wyraźnie o potrzebie wzmocnienia oraz zwiększenia liczebności żołnierzy.

Przeciwnikami politycznymi obozu Czartoryskich byli Hetmani. Przedstawicielami obozu hetmańskiego, byli członkowie rodu Potockich, a od roku 1758, także zwolennicy frakcji związanej z królem. Do wyraźnych sporów oraz walki o władzę, oraz o wpływ na władzę, pomiędzy ugrupowaniami doszło w czasach obradowania Sejmu Niemego (1717 rok). Zjawisko to nasilało się w okresie rządów saskich, a później po obraniu Stanisława Augusta Poniatowskigo, królem Rzeczpospolitej.

Niewielką część spośród reform proponowanych przez Czartoryskich i ich frakcję, przegłosował Sejm Konwokacyjny, w roku 1769.

b) Puławy

Od II połowy XVII stulecia Puławy znajdowały się w posiadaniu rodu Czartoryskich. To w nich Stanisław Herakliusz Lubomirski w latach 1676-1679, wybudował okazałą rezydencję magnacką. Jak bardzo okazałą? Otóż, tak bardzo, iż na przełomie wieku XVIII i XIX określono ją mianem Polskich Aten. To w Puławach (obok Warszawy) koncentrowało się życie polityczne państwa, jak również tętniło swym pulsem, życie kulturalne kraju.

Pałac w Puławach. Jego budowę zainicjował w roku 1670, marszałek wielki koronny, Stanisław Herakliusz Lubomirski. Jak wyżej wspomniano, punkt kulminacyjny prac budowlanych przypadał na lata 1676-1679. Prowadził je i nadzorował Tylman z Gameren. Niemniej jednak, już na początku XVIII wieku, rezydencja uległa zniszczeniu, na skutek prowadzonych działań wojennych (wojna północna). Spalony w 1706 roku pałac, odbudowali w latach 1722-1736 Sieniawscy oraz Czartoryscy, według rokokowego projektu Jana Zygmunta Deybla.

Kolejnej przebudowy rezydencji, tym razem w stylu klasycystycznym, dokonał Chrystian Piotr Aigner. Miało to miejsce w roku 1796, i było spowodowane stratami wyrządzonymi przez Rosjan, w roku 1794 (Rosjanie zniszczyli w znacznym stopniu samą rezydencję, zaś okoliczne wsie rozgrabili, w akcie zemsty za wsparcie okazane Tadeuszowi Kościuszce przez ród Czartoryskich). Aigner zlikwidował kamienne schody, pełniące funkcję reprezentacyjną. Przebudowie poddano fasadę frontową. Powiększono taras. Z kolei poprzez połączenie skrzydeł z oficynami rezydencji, otrzymano efekt obudowania dziedzińca.

Aigner nie tylko przebudował rezydencję, ale także wzniósł szereg budowli ogrodowych, w przylegającym do pałacu parku. Jedną z nich była Świątynia Sybilli.

A propos parku. Park krajobrazowy okalający rezydencję, został założony przez Lubomirskich. Wraz z kolejnymi przebudowami oraz zmianami budynku pałacowego, zmieniał się także i park. W latach 1731-1736 przybrał styl francuski, po to aby w latach 1798-1806, księżna Izabella Czartoryska zmieniła go w ogród romantyczny, w stylu angielskim. Księżna przyozdobiła park w szereg budowli ogrodowych oraz rzeźb. W tym stanie przetrwał on do dzisiaj.

Najciekawsza budowla znajdująca się w parku to Świątynia Sybilli, wybudowana w latach 1798-1801 według projektu Aignera, ale na wzór antycznej świątyni Westy w Tivoli pod Rzymem. Ma kształt rotundy otoczonej korynckimi kolumnami. Wieńczy ją kopuła z okrągłym świetlikiem na szczycie, zdobiona od wewnątrz kasetonami. Dwa kamienne lwy przed głównym wejściem, to prezent od cara Rosji Aleksandra I z okazji jego pobytu w Puławach w 1805 roku. W roku 1801 Izabella Czartoryska założyła w Świątyni Sybilli pierwsze w Polsce muzeum, mające pobudzać patriotyzm w okupowanej Polsce. Muzeum gromadziło pamiątki rodzinne Sieniawskich, Lubomirskich i Czartoryskich. W 1830 roku, jeszcze przed powstaniem listopadowym, zbiory zostały przewiezione do Paryża. Potem wróciły do Krakowa, stając się zalążkiem Muzeum Książąt Czartoryskich. W Świątyni Sybilli muzeum zostało reaktywowane dopiero w 1938 roku i jest dostępne do dziś.

Niedaleko Świątyni Sybilli znajduje się Domek Gotycki, wybudowany w latach 1800-1809 również według projektu Aignera. Został on otwarty z okazji pobytu w Puławach Józefa Poniatowskiego. W ściany zewnętrzne wkomponowano fragmenty zamków, pałaców i kościołów. Domek Gotycki służył jako galeria sztuki. Mieścił cenne zbiory, m.in. Dama z łasiczką, autorstwa Leonarda da Vinci, Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta i Portret młodzieńca Rafaela. Dzieła te znajdują się obecnie w Krakowie.