- Przyczyny powstania ideologii socjalistycznej w XIX wieku:
Aby przedstawić przyczyny powstania ideologii socjalizmu naukowego najpierw należy określić, czym był ten nurt. Ideologia o wydźwięku socjalistycznym, to znaczy za główne wartości uznające równość, wspólnotę i solidarność społeczną powstawały bowiem od XVI wieku (np. T. Morus), dopiero jednak doktryna Marksa i Engelsa nosi miano socjalizmu naukowego. Sami skonstruowali to określenie. Najważniejsze jest tutaj: po pierwsze odcięcie się od tzw. "socjalizmu utopijnego", jak nazwali wizje idealnych państw socjalistycznych oparte na fantazji twórców. Marks i Engels uważali, że ich doktryna jest naukowa, ponieważ uważali, że opisują prawa rządzące rozwojem społecznym, które istnieją podobnie jak prawa rządzące np. Biologią. Uważali, że można je poznać, opisać i z nich wyciągnąć praktyczne wnioski.
U genezy socjalizmu w XIX wieku leży nowa sytuacja społeczna po uprzemysłowieniu i w czasach początków kapitalizmu. Spowodował on rozpad starych więzi społecznych, opartych na zasadach feudalnych, wytworzenie nowych grup społecznych, w których o randze decydowały względy ekonomiczne. Powstała warstwa robotników pracujących w fabrykach, wytwarzających dobra dla innych ludzi - proletariat. Początki kapitalizmu były brutalne, właściciele prowadzili wyzysk, zatrudniano kobiety i dzieci w złych warunkach, nie gwarantowano żadnych praw socjalnych.
To budziło sprzeciw i ruch socjalistyczny. Powstałe ideologie (np. Owena) wciąż były utopijne. Ruch społeczny najsilniejszy był w Anglii - gdzie występowano o reformę prawa wyborczego i poprawę socjalną w ruchu czartystów. Wciąż nie było jednak wspólnego programu działań i ideologii, którą to lukę zauważyli twórcy socjalizmu naukowego - Marks i Engels.
II. Twórcy socjalizmu naukowego
Twórcami doktryny byli pochodzący z odmiennych środowisk Karol Marks i Fryderyk Engels.
Karol Marks pochodził z rodziny żydowskiej, która przeszła na luteranizm. To umożliwiło im dostęp do studiów na kierunkach zakazanych dla Żydów. Marks studiował prawo, historię oraz filozofię na uniwersytecie w Bonn i w Berlinie. Pragnął poświęcić się pracy naukowej, dlatego obronił doktorat z filozofii w Jenie w 1841 roku, zajmując się starożytnymi filozofiami materialistycznymi (twierdzącymi, że wszystko składa się z atomów materii, ciągle pozostających w ruchu). Warto o tym pamiętać, gdy mówimy o jego filozoficznych inspiracjach.
Jego nadzieje jednak zostały zawiedzione po powrocie do Nadrenii. Marks osiadł w Kolonii i pragnął podjąć pracę na uczelni, jednak w tym czasie w Nadrenii panowały reakcyjne pruskie rządy, uniemożliwiające pracę osobie z jego poglądami.
Sytuacja w tej prowincji Prus była skomplikowana, ponieważ mieszkańcy (głównie mieszczaństwo) domagali się większej demokratyzacji i liberalizacji prawa. Prowincja ta była dobrze rozwinięta gospodarczo, położona blisko granicy z Francją i wcześniej pod jej rządami, stąd wzorce liberalne widziano jeszcze w tradycji rewolucji francuskiej.
Nastroje te odbijały się w prasie. Marks został pracownikiem i wkrótce redaktorem naczelnym "Gazety Reńskiej", pisma o wydźwięku postępowym. Artykuły zamieszczane w gazecie nawoływały do demokratyzacji Prus, a szczególnie zniesienia przywilejów junkrów. Represjonowany redaktor opuścił w 1843 roku Niemcy i udał się do Paryża. Stamtąd jednak został wydalony pod naciskiem pruskiego rządu już w 1844 (we francuskich warunkach występował dalej przeciwko pruskiej organizacji państwa oraz angażował się w działalność organizacji robotniczych). W tym czasie poznał swojego przyszłego bliskiego przyjaciela - Fryderyka Engelsa. Engels zainteresował go ideami ekonomicznymi. Odtąd w polu jego zainteresowań pozostawały dwie dziedziny, z których złożył doktrynę socjalizmu naukowego: filozofia dziejów (materializm historyczny) oraz teoria ekonomiczna.
W 1844 roku osiadł w Brukseli i podjął współpracę z Engelsem, która zaowocowała "Manifestem Komunistycznym".
Fryderyk Engels pochodził z rodziny przemysłowców. Miał okazję zapoznać się ze stosunkami panującymi w fabrykach kapitalistów, podczas praktyk w kantorze włókienniczym w Manchesterze. Wysłał go tam ojciec, licząc na zmianę zainteresowań syna, którego chciał widzieć w roli kupca. Engels bowiem angażował się w działalność pisarską i polityczną, czytał pisma filozoficzne. Pobyt w Anglii umocnił jego wiarę w to, że zmiana losu klasy robotniczej może nastąpić jedynie przy pomocy ideologii socjalistycznej. Obracał się tam w kręgu czartystów, doszedł jednak do wniosku, że potrzebne są rozwiązania bardziej radykalne. Swoje poglądy na położenie proletariatu zawarł w książce "Położenie klasy robotniczej w Anglii" wydanej w 1845 roku.
W Paryżu poznał Marksa, którego darzył przyjaźnią do końca życia, wspierając go finansowo w czasie, gdy Marks zamieszkał (w 1849) w Londynie. Dzięki temu Marks mógł pracować nad kolejnymi tomami swojego głównego dzieła: "Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej", którego pierwszy tom ukazał się w 1867 roku.
- Początki organizacji komunistycznych. Główne tezy "Manifestu Komunistycznego" i socjalizmu naukowego
W Belgii obaj twórcy zaangażowali się w działalność publicystyczną, formułując zręby naukowego socjalizmu. Poszukiwali w nim obiektywnych przyczyn złego położenia proletariatu. Marks zainspirowany był filozofią rozwoju dziejów G.J.F. Hegla, przekształcił ją jednak z idealizmu (poglądu głoszącego, że zmiany w historii są zmianami świadomości pewnego absolutnego ducha) na materializm historyczny. Oznaczało to tyle, że historia rozwija się pod wpływem zmian zachodzących w świecie materialnym. To one są przyczyną zmian społecznych, a nie człowiek je kształtuje. To doprowadziło do wniosku, iż o zmianie losu proletariatu (a najpierw o jego wytworzeniu) zdecydowała (i zadecyduje) zmiana stosunków produkcji. Mówiąc prosto, jeśli proletariat przejmie środki produkcji od kapitalistów, według praw rządzących rozwojem społecznym, jego życie się zmieni. Dla tak formułowanej naukowej odmiany socjalizmu poszukiwali zwolenników i ram organizacyjnych. Wstąpili do Towarzystwa Demokratycznego oraz Związku sprawiedliwych.
W 1847 roku Związek ten został przekształcony w Związek Komunistów, po tym, jak w czasie zjazdu większość jego członków poparła idee Marksa. Zrezygnowano z wpływów socjalizmu utopijnego (widocznych choćby w haśle "Wszyscy ludzie są braćmi" ) na rzecz haseł walki klasowej zaczerpniętych z socjalizmu naukowego ("Proletariusze wszystkich krajów, łączcie sie"!).
Między innymi to zadecydowało o popieraniu ruchów narodowościowych w różnych krajach, np. Wiosny Ludów. Początkowo bowiem ruch miał charakter organizacji narodowych.
Program został napisany przez Marksa i Engelsa i opublikowany w 1848 roku pod tytułem "Manifestu Komunistycznego". Można stwierdzić, że w tym momencie zakończyło się kształtowanie doktryny socjalizmu naukowego, zawierał wszystkie jego tezy, wzbogacane potem bardziej szczegółowymi analizami (dzieła Marksa: "Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej", "Kapitał").
Juz w manifeście gotowa była doktryna materializmu historycznego, opisującego zmiany w społeczeństwie przy pomocy opisu zmian środków produkcji. W historii trwa nieustanna walka klas o posiadanie środków produkcji (dosłownie: historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych) Ze zmian tych wynika zmiana systemu politycznego. Całe dzieje ludzkości podzielić można na szereg form ucisku. W czasie tworzącego się kapitalizmu klasą dominującą stała się burżuazja. Według doktryny socjalizmu naukowego dominacja zawsze ma jednak dwie strony. Musimy pamiętać o tym, że opisywał on rozwój społeczeństwa na zasadzie praw koniecznych, takich jak biologiczne. Dlatego koniecznym jest to, że wraz z rozwojem kapitalizmu utworzyła się klasa proletariatu, stanowiąca dla niego zagrożenie. W każdej sytuacji tworzą się bowiem dwie sprzeczne siły, z których jedna ulega początkowo wyobcowaniu, ale potem przejmuje środki produkcji.
Dlatego pewnym miało być przejęcie władzy przez wyobcowaną w kapitalizmie klasę robotniczą. System ten jest wewnętrznie sprzeczny, gdyż ograniczenie własności do niewielkiej liczby kapitalistów, zawsze będzie powodowało konflikt z handlującymi własną pracą robotnikami. Wartość tej pracy spadła przy tym tak drastycznie, że Marks opisuje sytuację słowami: Burżuazja jest niezdolna do panowania, gdyż jest niezdolna do zapewnienia swemu niewolnikowi egzystencji bodaj w ramach jego niewolnictwa, gdyż jest zmuszona spychać go do stanu, w którym musi go żywić, zamiast być przezeń żywiona. Społeczeństwo nie może już istnieć pod jej panowaniem, tzn. - jej istnienie nie daje się nadal pogodzić ze społeczeństwem. Dlatego upadek kapitalizmu jest konieczny.
Ideologia Marksa nie proponowała jednak oczekiwania na dopełnienie się historii, lecz apelowała a rewolucję robotniczą. Nie chciała pozostawać jedynie w sferze teorii, lecz przyspieszyć jej spełnienie: Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat. Idzie o to, aby go zmienić, pisał jeszcze w 1845 Marks w "Tezach o Feuerbachu". Dlatego choć Manifest miał być programem pojedynczego związku, stał się hasłem dla wielu organizacji robotniczych i podstawą ich działalności.
Manifest zawierał również opis proponowanego systemu ustrojowego, w którym ma zostać zniesiona własność prywatna.
Manifest był pierwszym sformułowaniem komunizmu w jego pełnej wersji. Ideologia Marksa, zgodnie z jego poglądami, przerodziła się w praktyczną działalność "zmieniania świata". Sam uczestniczył w tworzeniu I Międzynarodówki w roku 1864. Położyła piętno na historie wielu państwa w wieku XX.
