1. Przyczyny wybuchu powstania: ugrupowanie patriotyczne, wydarzenia poprzedzające:
  • nowe pokolenie wchodzi na scenę. Nadzieje na odzyskanie niepodległości za pomocą zbrojnego czynu przy osłabieniu Rosji. Podsycane sukcesami Włochów w walce o zjednoczenie kraju
  • co się z tym wiąże: potrzeba reform liberalnych. Hasła wolnościowe i demokratyczne
  • hasła uwłaszczeniowe wśród ludności wiejskiej
  • zmniejszenie wpływów polistopadowej emigracji
  • zmiana sytuacji w Rosji: klęska w wojnie krymskiej i zjawisko tzw. Odwilży posewastopolskiej. Śmierć pogromcy powstania listopadowego cara Mikołaja I
  • manifestacje patriotyczne: w 1860 roku w czasie pogrzebu wdowy po gen. Sowińskim, obrońcy Woli. 1861: manifestacja w rocznicę bitwy pod Grochowem ( 5 osób zginęło w starciach z Rosjanami) Grudzień 1861: krwawo stłumiona demonstracja przeciw rozwiązaniu Towarzystwa Rolniczego i Delegacji Miejskiej (organu ugrupowania białych). Na Placu Zamkowym zginęło około 100 osób
  • 1862: reformy Wielopolskiego. Brak poparcia społecznego, przygotowania do powstania
  • branka: styczeń 1863: bezpośrednia przyczyna powstania. A. Wielopolski ogłosił przymusowy pobór do wojska 12 tys. osób z obozu czerwonych. Chciał uniknąć powstania, a przyspieszył je swoją decyzją.

Ugrupowania od 1861 roku:

  • obóz białych: od 1861 roku kierowane przez Dyrekcję Krajową. Ugrupowanie umiarkowane, głoszące program pracy organicznej i odłożenia czynu zbrojnego. Złożone głownie z ziemian, finansistów i inteligencji (A. Zamoyski, L. Kronenberg). Ugrupowania: Towarzystwo Rolnicze, tzw. Millenerzy E. Jurgensa
  • obóz czerwonych: zwolennicy czynu zbrojnego, ugrupowania o charakterze bardziej radykalnym, współpracujące z rewolucjonistami poza granicami Królestwa. W 1861 roku ukonstytuowali się wokół Komitetu Miejskiego w Warszawie. W 1862 przekształcili go w zalążek polskiego rządu: Komitet Centralny Narodowy. Przedstawiciele: J. Dąbrowski, z. Padlewski, Z. Sierakowski, S. Bobrowski
  1. Władze powstania:
  • 22 I 1863 KCN ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym. Wydał manifest wzywający do zerwania z carem
  • Stefan Bobrowski - naczelnik Warszawy wprowadził dekrety uwłaszczeniowe. Dowodzi do czasu przybycia L. Mierosławskiego
  • L. Mierosławski - I dyktator powstania. Po porażkach na Kujawach wraca do Paryża i prowadzi politykę oczerniania powstańców (brak organizacji itd.)
  • M. Langiewicz: dyktator od 11 do 18 marca, ze strony białych. Opuścił oddziały i przekroczył granice zaboru austriackiego
  • Rząd Narodowy - maj 1863. Zdominowany przez białych oczekuje na pomoc zachodnią
  • 18 października 1863: dyktatorem zostaje R. Traugutt, dąży do konsolidacji żołnierzy. Aresztowany w kwietniu 1864, powstanie dogorywa.
  1. Skutki powstania:
  • ostateczne zniesienie wszelkiej odrębności i autonomii Królestwa Polskiego. Przemianowane na "Kraj Przywiślański". Zniesienie granicy celnej z Rosją, przekształcanie polskich instytucji w filie rosyjskich (Bank Polski jako kantor Banku Państwa)
  • represje wobec ziem: nie podlegały reformie terytorialnej
  • represje wobec ludności: konfiskata majątków (ok. 4 tys.), wywózki na Syberię
  • polityka rusyfikacji. Zakaz działalności oświatowej i kulturalnej
  • zakaz wyznawania rytu unickiego (likwidacja biskupstwa w Chełmie)
  • kościół katolicki podporządkowany Kolegium Rzymskokatolickiemu
  • likwidacja uczelni wyższych w Warszawie i Puławach
  1. Sprawa chłopska w powstaniu styczniowym:

Sprawa chłopska pojawiła się na samym początku powstania, rząd tymczasowy zajął się nią już w manifeście zachęcającym do walki. Obiecał tam uwłaszczenie za udział w powstaniu. Konkrety zostały zawarte w II dekretach uwłaszczeniowych TRN:

  • uwłaszczenie na uprawianej ziemi
  • odszkodowania dla ziemian ze skarbu państwa
  • po trzy morgi nadziału dla bezrolnych chłopów biorących udział w powstaniu.

Po dojściu do władzy białych wprowadzanie dekretów w życie zostało zablokowane, co znacznie osłabiło powstanie. R. Traugutt przestrzegał dekretów i chciał wciągnąć lud do walki pod hasłem "z ludem i przez lud." Ziemianie wciąż nakazujący pańszczyznę mieli być karani śmiercią.

2 marca car ogłosił dekret uwłaszczeniowy, który spowodował spadek zainteresowania chłopów kwestią niepodległości. Gwarantował chłopom wszystkie przywileje, które wcześniej obiecali powstańcy. Były to warunki lepsze niż w samej Rosji. Chłopi woleli pewny carski ukaz od niepewnej walki o niepodległość, szczególnie, że dotąd niepodległość kojarzyła im się raczej z interesami ziemian.