Starożytny Egipt tylko w części pokrywa się z terytorium dzisiejszej Zjednoczonej Republiki Egiptu. W starożytności obejmował on prawie wyłącznie dolinę i deltę Nilu. Dzielił się na dwie krainy: Egipt Dolny (delta rzeki) i Egipt Górny (dolina rzeki). Prawie trzy czwarte uprawnego areału ziemi znajdowało się w obszarze delty. Wpłynęło to na większe zaludnienie tego obszaru. Rytm życia w Egipcie uzależniony był od wylewów Nilu. On też wpływał na urodzaj i nieurodzaj, którego bezpośrednią konsekwencją był głód. Z kolei urodzajność pól zależała od ich prawidłowego nawodnienia, jak też umiejętności odprowadzenia nadmiaru wody. W tym celu stosowano system irygacyjny (irygacja - sztuczne nawadnianie pół w celu uzyskania lepszych plonów), który polegał na budowie sieci kanałów odprowadzających wodę. Nil dostarczał podstawowych środków do życia: wodę i żywność. Ponadto Nil był jednym z najważniejszych wówczas szlaków transportowych. Dlatego też, nie bez przesady, nazywa się ten kraj "darem Nilu". Podstawą gospodarki było rolnictwo, zdeterminowane w dużym stopniu systemem wodnym. Oprócz zbóż (jęczmień, proso, pszenica) Egipcjanie uprawiali także warzywa (ogórki, cebula, czosnek, rzepa, groch) i owoce (daktyle, figi, oliwki). Rozwinęli oni także prawie wszystkie rodzaje rzemiosł i przetwórstwa, znane w starożytności: kamieniarstwo, metalurgię, tkactwo, garncarstwo, wikliniarstwo, rzemiosło artystyczne i obróbkę trzciny papirusowej. Eksploatowali też ze swych kopalń metal i kamienie szlachetne: złoto, miedź, cyny, ołów i żelazo.

Historia. Dzieje polityczne.

Historia starożytnego Egiptu obejmuje ponad 3000 lat. Historia polityczna zaczyna się właściwie od roku 3100 p. n.e., kiedy to powstało zjednoczone państwo egipskie. Pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu (rozumianego jako Egipt Dolny i Egipt Górny) według tradycji i zgodnie z przyjętą teorią miał być Menes. W 332 r. p.n.e. państwo to zostało podbite przez Aleksandra Macedońskiego. W 31 roku p.n.e., po porażce w bitwie pod Akcjum, Egipt stał się jedną z wielu prowincji Rzymu.

Ustrój i społeczeństwo.

Na czele państwa egipskiego stał król, zwany mylnie po grecku faraonem. Był on władcą absolutnym, najwyższym kapłanem, który pośredniczył między Egiptem, a jego ludem i bogami. Po śmierci stawał się w drugim życiu-wcieleniu od razu bogiem. Był także naczelnym wodzem oraz rozstrzygał wszelkie najważniejsze konflikty. Częstym zjawiskiem były małżeństwa zawierane między członkami rodziny królewskiej i to bardzo bliskiej, na przykład małżeństwo brata z siostrą. Najwyższym urzędnikiem państwowym był wezyr. Wyręczał on faraona w zarządzaniu krajem oraz sprawował nadzór nad całą administracją. Podstawową jednostką terytorialną i administracyjną starożytnego Egiptu był nom (okręg). Na ich czele stali specjalni naczelnicy, posiadający olbrzymią władzę. Oprócz wyżej wymienionych urzędników ogromną władzę dzierżyli w swych rękach także kapłani, którzy tworzyli tak naprawdę państwo w państwie (państwo teokratyczne). Ich potęga wynikała z jednej strony z olbrzymiej roli religii i jej wpływu na życie państwowe i indywidualne człowieka, oraz z pozycji majątkowych. W rękach kapłanów znajdowały się olbrzymie majątki świątynne, które obejmowały zarówno pola uprawne, jak i zakłady rzemieślnicze. Wpływ na rządy w państwie posiadała także arystokracja rodowa (rody książęce i królewskie). To właśnie przedstawiciele tej warstwy społecznej obsadzali najważniejsze urzędy w państwie. Pozostałą masę społeczeństwa egipskiego tworzyła ludność wolna - głównie chłopi, handlarze, rzemieślnicy, czy urzędnicy niższego szczebla. Z chwilą rozpoczęcia przez Egipt ekspansji terytorialnej, podbitą ludność zamieniano w niewolników.

Rola wiary i religii w Egipcie.

Wiara odgrywała w starożytnym Egipcie bardzo ważną rolę, zarówno w życiu państwowym, jak i indywidualnym każdego człowieka. Wielu wybitnych faraonów, już od samego początku swych rządów myślało o zabezpieczeniu się na przyszłe, pośmiertne życie, między innymi poprzez budowę wielkich piramid. Także w życiu zwykłych ludzi religia, wiara w bogów, w ich nieustanny wpływ na Zycie doczesne była bardzo silna. Każda czynność miała niejako boski znak i była uzależniona od bogów, ich woli i charakteru.

Religia starożytnego Egiptu - najważniejsi bogowie (politeizm)

Nie bez przesady można nazwać starożytny Egipt krajem bogów. W państwie tym bowiem każda działalność, czy to państwowa, polityczna, gospodarcza, a także wszystkie nawet najdrobniejsze czynności zwyczajne życia codziennego (nawet u zwykłych prostych ludzi), począwszy od narodzin aż do śmierci posiadały swe bóstwo i wymagały jego opieki. Podział Egiptu na Północny i Południowy, odbił się na oficjalnym kulcie. Nastąpił wraz z podziałem terytorialnym państwa podział na kraje odpowiednich bogów: Horusa i Seta. Z chwila zjednoczenia Egiptu, faraonowie uznali się za żywe wcielenie boga Horusa, którego kult zdobył przewagę nad Setem. W okresie Starego Państwa miała miejsce rywalizacja doktryny heliopolitańskiej, która za naczelne bóstwo uznawała boga słońca Re z Heliopolis oraz doktryny memfickiej, według której panem wszechświata był bóg Ptah z Memfis. Zgodnie z doktryną heliopolitańską bóg Re wyłonił się z oceanu Nun i stworzył kolejne dwie pary bogów, w tym Geb i Nut, którzy urodzili Ozyrysa, Izydę, Seta i Neftydę. Według doktryny memfickiej za stworzenie świata odpowiadał Ptah, który działał pod ośmioma postaciami, w tym Tota, Horusa i Atuma. Ostatecznie zwyciężyła doktryna heliopolitańksa, która ukształtowała wywyższenie w czasach późniejszych innej postaci boga słońca i powietrza - Amona z Teb, zwanego także Amon-Re.

Pierwsza wielka próba reformy religijnej (próba monoteizmu)

Za czasów faraona Amenhotepa IV Echnatona doszło do pierwszej próby reformy religijnej, która była odstępstwem od dotychczas ukształtowanego systemu religijnego. Pochodząca z tego okresu tzw. doktryna amarneńska uznawała istnienie jednego tylko boga, jak stwórcy świata i jego pana, źródła wszelkiego życia, a mianowicie boga traczy słonecznej Atona. Doktryna ta uznana za heretycką, została uznana odrzucona wraz ze śmiercią faraona.

Mitologia Ozyrysa.

Ważną rolę w wierzeniach starożytnych Egipcjan odgrywała mitologia związana z Ozyrysem. Według niej bóg ten miał zostać zabity oraz pocięty na kawałki przez swego złego brata Seta. Jednocześnie siostra i żona Ozyrysa - Izyda, odnalazła jego członki i pochowała je w różnych miejscach. Po śmierci Ozyrys został władcą świata umarłych, a jego syn Horus pomścił ojca w walce z Setem.

Główne bóstwa egipskie.

Każde bóstwo egipskie miał według wierzeń swoją naturę, aktywność na konkretnym polu, charakter osobisty, a także swoje własne miejsce kultu. Plejada bogów i bogiń Egiptu - to przede wszystkim kilkanaście głównych bogów (według doktryny heliopolitańskiej):

  1. Re - pan wszechświata, nieba, bóg-słońce, czczony głównie w Heliopolis
  2. Ptah - stwórca świata, patron rzemiosła i sztuki, czczony w Memfis, święte zwierze z nim związane to byk Apis
  3. Atum - bóg zachodzącego słońca, często czczony jako Re-Atum, głównie w Heliopolis, święte zwierzę to lew i wąż
  4. Horus - bóg nieba, uważany za syna Re lub Ozyrysa, czczony pod postacią sokoła w wielu miejscach
  5. Set - bóg burzy i pustyni, brat i odwieczny wróg Ozyrysa, przynosił głównie zło, czczony w Ombos
  6. Izyda - lokalna bogini miłości i nieba, a także opiekunka władzy królewskiej, magii i czarów, utożsamiana z Hatior, Batstet oraz wielkimi boginiami azjatyckimi, między innymi babilońską Isztar, czy fenicką Asztarte oraz z grecką Demeter, czczona głównie we wschodniej Delcie, Heliopolis i File
  7. Ozyrys - bóg umierający i zmartwychwstający, decydujący o życiu i wegetacji, najwyższy sędzia umarłych, czczony głównie w Abydos, Busiris i File
  8. Tot - bóg pisma, mądrości i nauki, posłaniec bogów, przez Greków utożsamiany z Hermesem, czczony głównie w Hermopolis, święte zwierzę pawian i ibis
  9. Chonsu - bóg księżyca, syn Amona i Mut, czczony głównie w Tebach
  10. Hathor - bogini miłości, często utożsamiana z Izydą, czczona pod postacią krowy w wielu miejscach
  11. Neit - lokalna bogini wojny, władczyni morza, czczona głównie w Sais
  12. Anubis - bóg zmarłych, czuwający nad mumifikacją, czczony głównie w Kynopolis, święte zwierzę - szakal
  13. Bastet - bogini zabawy i muzyki, z czasem utożsamiania z wieloma boginiami., czczona głównie w Bubastsis, święte zwierzę - kot
  14. Apis - bóg-byk, łączony z Ptahem i Ozyrysem, czczony głównie w Memfis

Inni bogowie to: bogini powietrza - Szu; bogini wody - Tenut, bogini pisma - Seszat, bogini żniw i płodów - Renenutet, bogini nieba - Nut zwana inaczej Neuth; bóg pustyni to Seth, bóg ziemi - Geb, czy bóg wód - Sobek.

W systemie hermopolitańskim, stworzonym przez kapłanów z Hermopolis (w opozycji do doktryny heliopolitańskiej) pojawiają się pary bogów: jako personifikacja oceanu - Num i Naumet; jako personifikacja wody - Huh i Hauhet; jako personifikacja ciemności - Kuk i Kauket oraz Nat i Niau, zwani inaczej Amon i Amaunet.

Wiara w życie pozagrobowe.

W religii Egipcjan bardzo ważną rolę odgrywała wiara w życie pozagrobowe. Śmierć pojmowano nie jako definitywny koniec, lecz jedynie jako oddzielenie się od ciała elementu duchowego człowieka, składającego się z : ducha - ka, duszy - ba oraz osobowości, czyli światłości, pojmowanej jako indywidualny element boski, obecny w każdej naturze człowieka. Śmierć była przejściem do innego świata - świata zmarłych. Elementy duchowne zmarłego znajdowały w ciele schronienie. Dlatego też tak duże znaczenie przywiązywano do zachowania ciała po śmierci w stanie nienaruszonym oraz wyposażenie go w niezbędne przedmioty, potrzebne do życia. Znana w Egipcie mumifikacja, nie była jednak zjawiskiem powszechnym. Stać na nią było tylko nielicznych, tych najbogatszym i najszlachetniejszych. Mumifikacja polegała na zabalsamowaniu ciała i owinięciu go w kilka warstw tkanin i bandaży. Narządy wewnętrzne, m.in. serce i wątrobę usuwano z ciała zmarłego i umieszczano w specjalnych urnach kanopskich. Były to zazwyczaj małe, wykonane ze złota naczynia i wazy. Dopiero tak przygotowane ciało zostało składane do specjalnych sarkofagów do wnętrza grobowca, do którego składano też wszelkie naczynia, narzędzia i inne sprzęty, które mogły przydać się zmarłemu w przyszłym życiu. Ludzi biednych chowano najczęściej w zwykłej ziemi. Ich ciała nie posiadały trumien, lecz były zawinięte w szmatę - matę. Ciało było najczęściej ułożone na boku. Grób miał kształt kwadratu.

Po złożeniu do sarkofagu element duchowy zmarłego mógł dopiero udać się w drogę do świata zmarłych. Bardzo ważną częścią tej wędrówki był sąd ostateczny, który miał zadecydować o jego dalszych losach. Na czele sądu ostatecznego, który składał się z specjalnego trybunału czterdziestu bogów, stał Ozyrys. Cały ceremoniał wyglądał następująco: najpierw następowała spowiedź, po której bóg Anubis ważył serce zmarłego. Na drugiej szali wagi kładł on pióro - symbol bogini wiecznej prawdy. Jeśli następowała równowaga, to oznaczało to pomyślne zakończenie dla zmarłego. Wyniki te ogłaszał z kolei bóg Tot. Jeśli zmarły przeszedł szczęśliwie ten "test" to udawał się on z kolie na urodzajne pola Jaru, gdzie oddawał się swym ulubionym zajęciom. Jeśli wynik "testu" był negatywny, to w zależności od skali jego grzechów był on albo skazywany na wieczne cierpienie albo z miejsca rozszarpywany przez potwora Ammita.

Dziełami, które najpełniej reprezentowały całą ówczesna egipska wiedze o życiu pozagrobowym, zawierające wskazówki dla zmarłych były "Księga Piramid" i "Księga Umarłych".

Święta.

Najważniejszymi miejscami kultu sprawowanego przez różne grupy kapłanów były świątynie. To właśnie w nich mieszkały bóstwa i tam przyjmowały składane im ofiary. Każda świątynia i bóstwo miało swój własny personel kapłański, który dbał codziennie o nabożeństwa, modlitwy i ofiary. Do najważniejszych świąt należy zaliczyć: uroczystości ku czci Ozyrysa w Abydos, połączone z procesją oraz święto Opet, związane z kultem Amona. Miało ono swe korzenie w podróży Amona ze świątyni w Karnaku do Luksoru. Święto to miało charakter procesji, odbywało się na wodzie w asyście całej flotylli łodzi boskiej rodziny Amona, a także faraonów, kapłanów i orszaku świątecznego. Po kilkunastu dniach podróży Amon powracał do swej świątyni w Karnaku. Wszystkim uroczystościom związanym z tym świętem towarzyszyły nabożeństwa i składanie ofiar.

Kapłani.

Kapłani tworzyli w Egipcie jedną z warstw rządzących. Ich rola cała czas rosła, osłabiając tym samym niezależna pozycje faraona. W historii Egiptu zaznaczyły się wyraźne okresy, w których arcykapłani Amona z Teb, którzy dysponowali ogromnymi majątkami ziemskimi oraz mieli niesłychanie rozbudowana biurokrację kapłańską. Nie tylko przejęli oni formalnie władzę od marionetkowych faraonów, ale nawet uzyskali na to ich formalną akceptację. Pod tym względem Egipt wyróżniał się na tle starożytnych państw Bliskiego Wschodu. Tak naprawdę mamy do czynienia w tym okresie z tzw. państwem teokratycznym, który obejmował niemalże cały Górny Egipt. Silan pozycja kapłanów w państwie faraonów miała swe podłoże ekonomiczne. Kapłani byli bowiem właścicielami nie tylko potężnych majątków świątynnych, które obejmowały także pola uprawne, pastwiska oraz zakłady rzemieślnicze, ale także zajmowali się oni sprawami finansowymi, miedzy innymi poprzez dzierżawę gruntów. Kapłani odgrywali zatem bardzo ważną rolę w państwie. Ich ogromna władza miała także charakter polityczny, co powodowało iż poszczególni faraonowie musieli się liczyć z ich zdaniem i potęgą. Największe znaczenie mieli kapłani: boga Ptaka w Memfis oraz boga Re w Heliopolis.

Piramida hierarchii kapłańskiej była ściśle uporządkowana. Na jej czele stał faraona jako najwyższy kapłan. W dalszej kolejności czołowe miejsce zajmował arcykapłan. Niżej stał cała grupa kapłanów, z której najwyższe stanowisko posiadali ci, którzy mieli prawo wstępu do świątynnego sanktuarium. Kapłanów państwa starożytnego Egiptu, podobnie innych państw Bliskiego Wschodu, nie obowiązywała zasada celibatu. Kapłani mogli posiadać żony i dzieci. Częstym zjawiskiem było przechodzenie kapłaństwa z ojca na syna. Każdy kapłan był związany ze swoją świątynią, a jego rolą było podtrzymywanie kultu danego boga, dla którego wzniesiono mury świątyni.

Faraon.

Na czele społeczeństwa egipskiego stał król, który został mylnie nazwany przez Greków faraonem. Był on władcą absolutnym, wyznaczonym przez bogów, a także najwyższym kapłanem, który pośredniczył między bogami a ludem Egiptu. Po swej śmierci stawał się w swym drugim wcieleniu od razu bogiem. W świetle obowiązującego prawa i zwyczajów był tez faraon także naczelnym wodzem, choć był to funkcja bardziej nominalna niż faktyczna. Władza w państwie była dziedziczna i przechodziła na dzieci faraona. Cecha charakterystyczna królewskiej rodziny egipskiej były małżeństwa zawierane pomiędzy członkami rodziny. Najwyższym urzędnikiem państwowym był wezyr. Wyręczał on faraona w zarządzaniu krajem oraz sprawował nadzór nad całą administracją. Podstawową jednostką terytorialną i administracyjną starożytnego Egiptu był nom (okręg). Na ich czele stali specjalni naczelnicy, posiadający olbrzymią władzę. Oprócz wyżej wymienionych urzędników ogromną władzę dzierżyli w swych rękach także kapłani, którzy tworzyli tak naprawdę państwo w państwie (państwo teokratyczne). Ich potęga wynikała z jednej strony z olbrzymiej roli religii i jej wpływu na życie państwowe i indywidualne człowieka, oraz z pozycji majątkowych. W rękach kapłanów znajdowały się olbrzymie majątki świątynne, które obejmowały zarówno pola uprawne, jak i zakłady rzemieślnicze. Wpływ na rządy w państwie posiadała także arystokracja rodowa (rody książęce i królewskie). To właśnie przedstawiciele tej warstwy społecznej obsadzali najważniejsze urzędy w państwie. Pozostałą masę społeczeństwa egipskiego tworzyła ludność wolna - głównie chłopi, handlarze, rzemieślnicy, czy urzędnicy niższego szczebla. Z chwilą rozpoczęcia przez Egipt ekspansji terytorialnej, podbitą ludność zamieniano w niewolników.

Świątynie i pałace.

Świątynie były mieszkaniami bogów. Mimo, iż każda z nich tworzyła zupełnie nowe arcydzieło, to należy wziąć pod uwagę kilka ich wspólnych elementów. Była to przede wszystkim charakterystyczna droga wiodąca od Nilu do głównej bramy świątyń zwieńczonej obowiązkowo wielkimi pylonami oraz otoczony portykami dziedziniec główny, który poprzedzał sale kolumnową, z której dopiero wchodził się do kaplicy-sanktuarium. Jednym z najwspanialszych przykładów architektury sakralnej jest monumentalny zespół świątynny w tebańskim Karnaku i Luksorze, połączony słynną aleją sfinksów

Do świątyń przynoszono różnego rodzaju ofiary na rzecz bogów. Były to zarówno kwiaty i owoce, jak i chleb, czy zwierzęta. Czyniono to by, wedle ówczesnej wiary, pozyskać przychylność bogów. Wewnątrz znajdował się posąg bóstwa, który według Egipcjan wiódł ludzkie życie.

Pałace królewskie były mniej potężne niż świątynie. Odznaczały się swoistą lekkością. Otoczone były najczęściej przepięknymi ogrodami i sadami, a całość zamykały wielkie mury. Pałace budowano zazwyczaj koło świątyń. Taki przykładem może być pałac Ramzesa II w Medinet Habu. Ściany i kolumny sal pałacowych były pokryte freskami, przedstawiającymi sceny z życia codziennego lub religijnego.

Grobowce faraonów - piramidy.

Największymi piramidami są: piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Posiadały one kształt czworościennego ostrosłupa i były z reguły budowane w kamieniu przez okres około 30 lat przez 100 tysięcy ludzi. Piramidy Cheopsa i Chefrena znajdują się w Gizie. Są to ogromne klasyczne piramidy w kształcie regularnych ostrosłupów o podstawie kwadratu. Najwyższa jest piramida Cheopsa (164 metry). W środku znajdowało się wiele pułapek i ukrytych korytarzy. Przy piramidzie Chefrena znajduje się monumentalny sfinks (leżący lew z głową ludzką). Piramida Dżosera znajduje się w Sakarra, zbudowana jest na planie kwadratu. Składa się ona z kilkustopniowych platform, pod którymi ukryta jest komora grobowa. Jest to piramida schodkowa. Wzniósł ja słynny wezyr Imhotep. Piramidom głównym towarzyszyły często mniejsze piramidy i tzw. mastaby, w których pochowani byli współpracownicy i członkowie najbliżej rodziny faraona. W późniejszych czasach piramidy wznoszono ze skał. Miały one formę długiego korytarza z kilkoma salami i mieszcząca się zwykle na końcu korytarza komorę grobową. Największym skupiskiem takich grobowców władców egipskich jest słynna Dolina Królów na zachodnim brzegu Nilu.

Same grobowce nie były wystarczające by zapewnić wszystkie potrzeby zmarłego władcy. Trzeba było jeszcze zbudować wokół nich miejsce, w którym można był sparować kult zmarłego faraona. Dlatego też wiele piramid rozbudowano w potężne zespoły świątynne.