W dziejach starożytnej Hellady dwa państwa-miasta odegrały najważniejszą rolę - Sparta i Ateny. Te dwie greckie polis reprezentowały jakby dwa przeciwstawne modele organizacji państwa, ustroju politycznego i społecznego, a co za tym idzie mieszkańcy obu państw różnili się między sobą znacznie pod względem stylu życia, kultury i mentalności. Dzieje starożytnej Hellady są w pewnej mierze dziejami rywalizacji Sparty i Aten o hegemonię w świecie greckim.

Sparta

Sparta założona została w Lakonii, w dolinie rzeki Eurotas, przez greckie plemię Dorów. Lakonia położona była w południowej części Peloponezu. Ludność dorycka przybyła na ten teren około XII w. p.n.e. Był on już w dużym stopniu wyludniony u schyłku epoki mykeńskiej. Z początku powstało tu kilka osad, z których połączenia narodziła się spartańska polis. Ważnym momentem w dziejach Sparty było opanowanie sąsiedniej Messenii w ciągu dwóch wojen toczonych z jej mieszkańcami (wojny messeńskie). Podbita ludność messeńska została zamieniona w niewolnych chłopów - helotów i stała się odtąd podstawową siłą roboczą w państwie spartańskim.

Fakt, że Sparta powstała w wyniku podbojów wpłynął w sposób znaczący na jej ustrój polityczny i społeczny.

Według tradycji spartańskiej zasady organizacji państwa Sparta zawdzięczała swemu pierwszemu prawodawcy, którym miał być Likurg. Ustrój Sparty kształtował się jednak stopniowo i był to długi proces. Swą dojrzałą formę osiągnął on ostatecznie w VI w. p.n.e. Głównym organem władzy była geruzja, czyli rada starszych. Jednak faktyczne kierownictwo państwem należało do pięciu urzędników - eforów.

Ustrój społeczny Sparty ukształtował się w wyniku wspomnianych podbojów. Społeczeństwo dzieliło się trzy ściśle od siebie wyodrębnione grupy. Najwyższą warstwę stanowili Spartanie, potomkowie doryckich zdobywców, którzy jako jedyni posiadali pełnię praw politycznych i obywatelskich. Ich głównym zajęciem była walka i pilnowanie porządku w państwie. Wojsko spartańskie składało się z ciężkozbrojnej piechoty - hoplitów. Całe wychowanie Spartan podporządkowane było przygotowaniu do zawodu żołnierza. Spartanie sami siebie określali jako "wspólnotę jednakowych" (w jęz. grec. homoioi), podkreślając w ten sposób, iż wszyscy są sobie równi. Rzeczywiście różnice między Spartanami nie były duże, choć z biegiem czasu pogłębiały się; zaczął tworzyć się podział na bogatych i biednych Spartan, a to powodowało ostre konflikty społeczne.

Drugą grupę społeczną stanowili periojkowie (z jęz. grec. - mieszkający dookoła). Była to ludność, która cieszyła się wolnością osobistą i niezależnością gospodarczą, lecz nie posiadała praw politycznych. Należący do tej grupy ludzie posiadali często wielkie majątki ziemskie; do nich także należało zadanie zajmowania się łupami wojennymi. To stanowiło poważne źródło ich dochodów.

Najniższej usytuowaną grupą, a zarazem najliczniejszą byli heloci. Traktowano ich jak niewolników. Stanowili oni rodzaj niewolników państwowych, ponieważ nie byli własnością indywidualnych Spartan, lecz należeli do państwa. Ich zadaniem była praca w majątkach, które należały do Spartan. Niewolnicy byli przypisani do ziemi, na której pracowali. Ciężkie warunku pracy, złe traktowanie i brak perspektyw na wyzwolenie powodowały, że heloci często podejmowali próby buntu. Nieustanne zagrożenie ze strony helotów powodowało, że Spartanie przekształcili się w warstwę wojowników, której zadaniem było czuwanie nad sytuacją w państwie i zapobieganie ewentualnym powstaniom. Dzięki temu, że heloci zajmowali się uprawą dziełek Spartan ci ostatni mogli się poświęcić wyłącznie rzemiosłu wojennemu. Władze Sparty próbowały przemocą i terrorem zmusić ludność Messenii do posłuszeństwa. Co roku organizowano więc karne wyprawy na helotów (tzw. krypteje), podczas których wyłapywano co bardziej niebezpiecznych helotów.

Dla budowy potęgi Sparty największe znaczenie miały sojusze, jakie zawierała ona z innymi polis. Z początku bowiem Sparta wcielała zdobyte terytoria do swego państwa, później zarzuciła tę politykę i zaczęła uzależniać od siebie inne państwa na Peloponezie, wiążąc je sobą poprzez sojusze. W ten sposób w VI w. p.n.e. powstał Związek Peloponeski po przewodnictwem Sparty. Związek ten stał się narzędziem Sparty w jej dążeniu do uzyskania hegemonii w Grecji. Na przełomie VI i V w. p.n.e. Sparta stała się najsilniejszym państwem w Helladzie. Jej pozycję umocniło dodatkowo przewodnictwo w Związku Heleńskim powołanym w 480 r. p.n.e. w celu obrony przed Persami. W tym samym roku król Sparty - Leonidas wraz z niewielkim oddziałem Spartan bohatersko bronił przejścia pod Termopilami. Kiedy jednak Ateny utworzyły Związek Morski pozycja Sparty w Grecji spadła.

Ateny

Ateny znajdowały się w Attyce, krainie położonej w środkowej Grecji. Mieszkańcy tej krainy zajmowali się głównie uprawą roli i ogrodnictwem, choć ziem nadających się pod uprawę było niewiele, oraz hodowlą (liczne pastwiska na górzystych terenach). Posiadała natomiast Attyka bardzo urozmaiconą linię brzegową, obfitującą w mniejsze lub większe zatoki, co sprzyjało rozwojowi handlu morskiego, a co za tym idzie także i rzemiosła.

W ciągu II tysiąclecia p.n.e. na obszar ten przywędrowały greckie plemiona Jonów. Podbiły one ten obszar zmieszały się z jego przedgrecką ludnością. W ciągu I tysiąclecia p.n.e. do największego znaczenia ze wszystkich istniejących tu państewek doszły Ateny. Zjednoczyły one inne greckie państewka i utworzyły silną polis.

Ustrój polityczny Aten przeszedł znamienną ewolucję. Początkowo Ateny były monarchią, na czele której stał król. Władza króla zaczęła jednak ustępować wpływom arystokracji rodowej. Organem władzy arystokracji był Areopag, który posiadał szerokie uprawnienia w zakresie administracji i sądownictwa. Miał on także prawo obsadzania urzędów. W skład Areopagu wchodzili także urzędnicy, do których należało faktyczne kierownictwo państwem - archontowie. W 621 r. p.n.e. doszło w Atenach do spisania praw zwyczajowych. Ta pierwsza kodyfikacja była dziełem Drakona. Prawa, które zostały zawarte w tym kodeksie były bardzo surowe. Niezadowolenie społeczne zmusiło rządzącą Atenami arystokrację do przeprowadzenia reform. Dokonał tego Solon w 594 r. p.n.e. Pierwszym posunięciem Solona było tzw. "strząśnięcie długów" (w jęz. grec. seisachtheia) oraz zezwolenie na przekazywanie ziemi w testamencie. Do innych ważnych reform należała reforma monetarna oraz obniżenie jednostki miary. Te dwie ostatnie zmiany wpłynęły bardzo dobrze na rozwój ateńskiego handlu, otwierając przed nim nowe rynki na wschodzie i zachodzie. Solon dokonał również podziału społeczeństwa ateńskiego na cztery kasy majątkowe. Od przynależności do tych grup zależał charakter służby wojskowej oraz stopień dostępu do udziału w życiu politycznym. Były to więc, wymieniając od najbogatszych do najbiedniejszych: pentakosiomedimnoi; hippis; zeugithai; thes. Kryterium podziału był posiadany majątek.

Nadal pogłębiały się jednak różnice miedzy najbogatszymi i najbiedniejszymi mieszkańcami Aten. Niepokoje społeczne sprzyjały obejmowaniu rządów przez ambitne jednostki i ustanawianiu tyranii. Jednym z bardziej znanych tyranów Aten był Pizystrat. Po nim rządzili w mieście jego synowie - Hippiasz i Hipparch. Pizystrat był klasycznym przykładem tyrana, który aby zyskać poparcie obywateli przeprowadził wiele reform. Za jego rządów miasto przeżywało okres świetności i rozwoju (rozbudowa Aten), dlatego nazywano go dobrym tyranem. Podstawą finansową jego rządów były środki uzyskiwane z kopalni złota. Pizystrat dążył do umocnienia Aten nie tylko wewnątrz, ale i na zewnątrz. Udało się Atenom pokonać Megarę oraz opanować Salaminę. Przeciw rządom Pizystrata uformowała się jednak opozycja arystokratyczna, która doprowadziła do obalenia rządów tyranów - synów Pizystrata. W 508/507r. p.n.e. Klejstenes przeprowadził reformy, które położyły podwaliny pod ustrój demokracji ateńskiej. Po zwycięstwach w wojnach z Persami pozycja Aten znaczeni wzrosła. Ateny miały najpotężniejszą flotę w całej Grecji. Zbudowano ją z inicjatywy Temistoklesa; podobnie jak port Pireus. Flotę tę budowała część ludności, zwana tetami; także i oni służyli na okrętach. Kiedy w 478/477 r. p.n.e. powołano Związek Morski Ateny zaczęły dominować na morzu (jednym z twórców Związku był Arystydes). Związek ten służył nie tylko do walki z Persami, ale także do umacniania ateńskiej dominacji w Helladzie.

Ateński Związek Morski i Związek Peloponeski.

W Związku Morskim znalazło się około 200 polis z wysp Morza Egejskiego, Grecji środkowej oraz wybrzeża Azji Mniejszej. Związek posiadał swój skarbiec, w którym gromadzono fundusze na walkę z Persami. Fundusze te pochodziły od państw członkowskich, których obowiązkiem było dostarczanie floty albo uiszczanie środków pieniężnych z przeznaczeniem na jej budowę i utrzymanie. Skarbiec, jak i centrum religijne Związku znajdowały się na wyspie Delos. Bardzo szybko zaznaczyła się w Związku dominacja Aten i ich prawdziwe cele. O ile na początku wszystkie państwa traktowane były jako niezależne, o tyle z czasem Ateny zaczęły rościć sobie pretensje do decydowania w wewnętrznych sprawach poszczególnych polis. Spotkało się to ze sprzeciwem członkowskich polis, które widziały dla siebie sprzymierzeńca w Sparcie. Z kolei dla Sparty była to doskonała sytuacja by rozbijać od środka Związek Morski. Ateny siłą powstrzymywały polis od występowania ze związku, zabierając im flotę, a nawet osiedlając na terenach obcych polis swoich osadników (tzw. kleruchowie).

Powstanie Związku Morskiego było nie tylko odpowiedzią na zagrożenie perskie, ale także na powstanie nieco wcześniej Związku Peloponeskiego pod przewodnictwem Sparty. Związek ten powstał w drugiej połowie VI w. p.n.e. jako sojusz (symmachia - przymierze) polis greckich w celu obrony i prowadzenia wojny. Tworzyły go wszystkie państwa Peloponezu poza Argolidą, Achają i niektórymi państewkami Arkadii. Poza Spartą bardzo dużą rolę w tym sojuszu odgrywał Korynt. Związek ten miał jednak inny charakter niż ten, który utworzyły Ateny. Podstawową różnicą między obiema organizacjami było to, że w Związku Peloponeskim poszczególne polis nie były tak zdominowane przez Spartę, jak te polis, które tworzyły Związek Morski przez Ateny. Jednak i w Związku Peloponeskim to Sparta decydowała o polityce, a zwłaszcza o wypowiadaniu i prowadzeniu wojny.

Wojna peloponeska (431-404 r. p.n.e.)

W sytuacji, kiedy celem obydwu państw było dążenie do hegemonii w świecie greckim konflikt stał się nieunikniony. Doszło do niego w latach 431-404 r. p.n.e. Bezpośrednimi przyczynami wybuchu tego konfliktu było zamknięcie rynków i portów Aten oraz innych polis Związku Morskiego dla Megary, która była członkiem Związku Peloponeskiego. Drugim zarzewiem konfliktu było wtrącenie się Aten w konflikt między Korkyrą a Koryntem, który był członkiem Związku Peloponeskiego.i poparcie udzielone dla Korkyry. Wreszcie jako trzeci bezpośredni powód należy wymienić starcia zbrojne, do jakich dochodziło między Atenami z Koryntem na terenie Potidai (Półwysep Chalcydycki). Potidai była dawną kolonią Koryntu i członkiem Ateńskiego Związku Morskiego, przeciw któremu się zbuntowała.

Działania wojenne rozpoczął Związek Peloponeski, którego wojska uderzyły na Attykę. W pierwszej fazie wojny (tzw. wojna archidamijska od imienia króla Sparty Archidamosa) Ateny i jej sojusznicy ponosili wyraźne klęski. Sytuację pogorszył wybuch zarazy w mieście (430 r. p.n.e.). Ofiarą tej epidemii był między innymi Perykles. Ateny jednak mogły liczyć na swa flotę, dzięki której udało im się zająć przylądek Pylos w Mesenii. Stworzono z niego dogodny przyczółek dla działań na Peloponezie, zarówno tych morskich, jak i lądowych. Spartanie próbowali odzyskać Pylon, ale ponieśli klęskę i wielu z nich dostało się do ateńskiej niewoli. W 421 r. p.n.e. doszło do zawarcia rozejmu (tzw. pokój Nikiasza), na mocy którego przywrócony został stan posiadania sprzed wojny. Wojna jednak rozgorzała na nowo. Ateny podjęły próbę rozbicia Związku Peloponeskiego poprzez utworzenie na Peloponezie konkurencyjnego związku złożonego z państw niezadowolonych z polityki Sparty. Podjęły także działania na morzu - w 416 r. p.n.e. dokonały ataku na wyspę Melos, na której wpływy miała Sparta. Rok później (415 r. p.n.e.) za radą Alkibiadesa Ateny zaatakowały Sycylię. Ponieśli jednak na Sycylii klęskę (413 r. p.n.e.), a armia Sparty i jej sojuszników wkroczyła do Attyki i zajęła ważny przyczółek na terytorium ateńskim - Dekeleje. Z tego punktu organizowano niszczące ataki na Attykę. Szalę na korzyść Sparty przeważyła pomoc, jaką udzieliła jej Persja. W 405 r. p.n.e. Spartanie pod wodzą Lizandra pokonali flotę ateńską u ujścia rzeki Ajgospotamoj (Azja Mniejsza). Kiedy rok później (404 r. p.n.e.) Lizander zdobył Ateny, Ateńczycy musieli zgodzić się na pokój. Warunki były dla przegranych bardzo ciężkie - wydanie Sparcie niemal całej floty (bez 12 okrętów), rozwiązanie Związku Morskiego, zburzenie fortyfikacji.

Hegemonia w Grecji przeszła w ręce Sparty. Niedługo jednak było dane Sparcie cieszyć się tą pozycją.

Kalendarium walk między Spartą i Atenami.

446

Sparta (Związek Peloponeski) i Ateny (Związek Morski) zawierają 30-letni pokój.

444

Z Aten na podstawie sądu skorupkowego wygnany zostaje Tukidydes, przywódca stronnictwa umiarkowanego (po Kimonie).

443 - 429

Perykles, przywódca radykalnego stronnictwa demokratycznego, obejmuje urząd stratega i sprawuje go przez 5 lat, choć już od 462 r. p.n.e. jego wpływ na rządy był bardzo silny. Jest to w dziejach Aten okres świetności i reform. Wprowadzone zostają diety dla urzędników, co ułatwia dostęp do urzędów najuboższym; prawo obejmowania urzędów uzyskują też przedstawiciele trzeciej klasy majątkowej - zeugithai. Zachodzą poważne zmiany w polityce ateńskiej wobec Związku Morskiego; zostaje on niemal przekształcony w państwo, w którym Ateny wprowadzają jednolite prawa i swój porządek. Próby oporu są tłumione. Rośnie liczba uchodźców politycznych (jeden z powodów wojny peloponeskiej).

431 - 404

Trwa wojna peloponeska pomiędzy Atenami (Związek Morski) i Spartą (Związek Peloponeski).

Pośrednie przyczyny wojny: konflikt plemienny między Dorami i Jonami oraz różnice ustrojów politycznych Sparty i Aten.

431 - 430

Tebańczycy (sojusznik Sparty) atakują Plateje; król Sparty Archidamos najeżdża na Attyke, którą pustoszy.

Ludność wiejska z okolic Aten chroni się za murami Aten. Między innymi z powodu przeludnienia w Atenach wybucha zaraza. Flota ateńska pustoszy wybrzeże Peloponezu.

429

W wyniku zarazy w Atenach umiera Perykles. Jego miejsce zajmuje dwóch ludzi: Kleon, zwolennik wojny ze Spartą, który decyduje o zwiększeniu wysokości składki płaconej przez członków Związku Morskiego oraz Nikiasz, opowiadający się za pokojem ze Spartą.

427

Spartanie zdobywają i burzą sprzymierzone z Atenami Plateje oraz mordują jego obrońców.

425

Ateńczycy pod wodza Demostenesa zajmują Pylos, miasto i port na Peloponezie.

424

Spartanie (420 hoplitów) próbują odbić Pylos, ale zostają rozbici i dostają się do niewoli. Spartanie proponują rozmowy o pokoju; Kleon propozycję odrzuca.

422

Wódz spartański Brazydas prowadzi operacje wojenne w Tracji i przeciąga na stronę Sparty wielu członków Związku Ateńskiego (dzięki pomocy Perdikkasa, króla macedońskiego). Przeciwko Brazydasowi rusza z armią Kleon. Dochodzi do bitwy pod Amfipolis, w której armia ateńska ponosi całkowitą klęskę. Giną Brazydas i Kleon.

421

Zawarty zostaje tzw. pokój Nikiasza (przywódca stronnictwa umiarkowanego w Atenach) i ma obowiązywać 50 lat. Pokój przywraca status quo sprzed wojny.

420

Do władzy dochodzi Alkibiades, młody arystokrata i sprytny polityk, zwolennik wojny ze Spartą. Obejmuje on urząd stratega. Zawiera też sojusz z Argos, które walczy przeciw dominacji Sparty na Peloponezie.

418

Ma miejsce bitwa pod Mantineją. Spartanie rozbijają koalicję Argos, miast arkadyjskich i Aten.

417

Na mocy ostracyzmu wygnany zostaje wygnany z Aten Hyperbolos, skrajny demokrata.

416 - 415

Alkibiades i Nikiasz obejmują urząd stratega.

415 - 413

Z inicjatywy Alkibiadesa ma miejsce wyprawa sycylijska Ateńczyków, której celem jest zablokowanie dostaw zboża z Sycylii do Sparty oraz wsparcie dla sojuszników Aten w Wielkiej Grecji. Na czele Ateńczyków stoją trzej stratedzy: sam Alkibiades, Nikiasz i Lamachos. Alkibiades zostaje jednak odwołany do Aten, ale zamiast do Aten udaje się do Sparty i przechodzi na jej stronę. Ateńczycy ponoszą na Sycylii całkowitą klęskę. Ich flota zostaje zniszczona, a żołnierze z wojsk lądowych wzięci do niewoli.

413 - 404

Wojna peloponeska wkracza w swoją druga fazę. Spartanie zakładają w Attyce obóz w Dekelei i przejmują kontrolę nad drogami do Aten. Ateńczycy zostają odcięci swoich pól oraz kopalń srebra, co podcina gospodarkę ateńską. Wiele polis i wysp opuszcza Ateny (m.in. Chios, Milet, Lesbos). Zdrajca Alkibiades zostaje przywrócony przez władze ateńskie do łask na żądanie wojska.

411 - 410

W Atenach dochodzi do przewrotu oligarchicznego. Władzę przejmuje stronnictwo arystokratyczne (zorganizowane w tzw. heterie, czyli stowarzyszenia). Zgromadzenie ludowe pod jego presją zmienia ustrój polityczny Aten, znacznie ograniczając demokrację. Liczba obywateli posiadających prawa wyborcze zostaje zmniejszona, diety dla urzędników zostają zniesione; najwyższym organem władzy staje się Rada Czterystu. Rozpoczynają się rozmowy ze Spartanami; Sparta jednak je zrywa. Ateńczycy na czele z Alkibiadesem zwyciężają flotę ateńską pod Abydos oraz pokonują na ladzie jej armię pod Kyzikos. Sukcesy powodują, że stronnictwo demokratyczne odzyskuje władzę w Atenach.

407

Alkibiades wraca do Aten, które uroczyście go witają. Zostaje także obwołany strategiem. Sparta uzyskuje pomoc finansową Persów, za którą odbudowuje swoją flotę. Na czele spartańskiej floty staje

Lizander.

406

Dochodzi do starcia floty ateńskiej ze spartańską koło wysepek o nazwie Arginuzy. Zwycięża flota ateńska. Jednak po powrocie do miasta sześciu ateńskich strategów zostaje oskarżonych o niedopełnienie obowiązku religijnego pochowania poległych. Zostają oni skazani na karę śmierci.

405

Dochodzi do bitwy pod Ajgospotamos. Flota spartańska, którą dowodzi Lizander rozbija niemal całą flotę ateńską. Spartanie oblegają Ateny od strony lądu i morza.

404

Odcięci od dostaw żywności Ateńczycy kapitulują. Sparta narzuca Atenom bardzo ciężkie warunki (zburzenie murów łączących Ateny i Pireus), oddanie floty wojennej, rozwiązanie Związku Morskiego.

Ma miejsce kryzys polityczny w Atenach - do władzy ponownie dochodzi stronnictwo arystokratyczne, które ustanawia tzw. tyranię trzydziestu. Na jej czele staje Kritiasz. Ograniczona zostaje liczba obywateli oraz zniesione diety dla urzędników.