Dzieje i kultura starożytnej Grecji

Warunki naturalne. Grecja leży w południowej części Półwyspu Bałkańskiego. Półwysep ten z trzech stron oblewają morza, w tym Morze Egejskie, na którym znajdują się liczne wyspy. Obszar Grecji zdominowany jest przez tereny górzyste, które przecinają doliny. Panuje tam klimat śródziemnomorski, który odznacza się gorącym latem i łagodną zimą. Ziemia grecka uboga była w bogactwa naturalne; brakowało miedzi i cyny; natomiast wydobywano dużo srebra i żelaza; poza tym ważne znaczenie miały złoża glinki ceramicznej. Z uwagi na niedostatek surowców, w Grecji rozwinęło się przede wszystkim rolnictwo, a do głównych upraw należały zboże, drzewka oliwkowe i winorośl. Hodowano także zwierzęta (owce, kozy) oraz łowiono ryby. Bardzo dobrze rozwinięty był handel morski (kabotaż-żegluga przybrzeżna), czemu sprzyjała rozwinięta linia brzegowa.

Przybycie Greków i początki dziejów starożytnej Grecji. Zanim na teren dzisiejszej Grecji przywędrowali Grecy, w basenie Morza Egejskiego funkcjonowała najstarsza cywilizacja tego regionu - kultura kreteńska (ok.3000 do 1500r. p.n.e.). Jej nazwa pochodzi od Minosa - mitycznego króla Krety. Rozkwit tej kultury miał miejsce właśnie za panowania tego władcy (tzw. kultura pałacowa). Kreteńczycy nie prowadzili wojen i nie podbijali innych kultur. Jednak od około II tysiąclecia p.n.e. na obszar dzisiejszej Grecji napływały z północy ludy indoeuropejskie - Grecy. Jednym z nich byli Achajowie, którzy doprowadzili do upadku kultury kreteńskiej. Osiedlili się oni na Peloponezie i założyli swój główny ośrodek w Mykenach. Posługiwali się archaicznym pismem, które nazywamy pismem linearnym typu B (odczytano je w 1953 r.). Achajowie utworzyli monarchię, na której czele stał król i zarazem wódz. Kultura mykeńska przejęła wiele elementów wcześniejszej i wyższej od niej kultury kreteńskiej - m. in. sztukę obróbki ceramiki. Kultura Achajów była kulturą wojowników - powstały grobowce kopułowe (słynny grób Agamemnona) oraz umocnienia wokół miast (Lwia Brama). Około połowu II tysiąclecia p.n.e. doszło do najazdu greckiego plemienia Dorów, którzy podbili Achajów i zapoczątkowali w dziejach Grecji okres, który nazywamy "wiekami ciemnymi".

Greckie polis. Grecy utworzyli na zajętych przez siebie obszarach szereg państewek - tzw. miast-państw, czyli polis. Ich powstawaniu sprzyjały warunki naturalne. Tworzyły one naturalne i trudne do przekroczenia granice między poszczególnymi regionami. Mieszkające w nich społeczności rozwijały się w znacznej izolacji od siebie. Jako główne cechy polis należy wymienić: publiczny charakter życia politycznego, Agorę - miejsce spotkań wszystkich mieszkańców, powstanie sztuki przemawiania (oracji), posługiwali się nią mówcy (demagodzy, którzy umieli kierować tłumem).

Wielka Kolonizacja Grecka. Przyczyną tego wielkiego ruchu ludności był przede wszystkim brak ziemi i rosnąca wciąż liczba ludności Grecji, której wyżywienie stawało się niemożliwe. Zmusiło to mieszkańców Grecji do poszukiwania złóż surowców naturalnych, a przede wszystkim do szukania nowych siedzib. Doprowadziło do ruchu kolonizacyjnego o masowym charakterze. Rozpoczął się on na dobre w VIII w. p.n.e. Sieć greckich kolonii pokryła wybrzeża Morza Czarnego i Śródziemnego - szczególnie duże skupiska osad greckich powstały na Sycylii (Syrakuzy), Płw. Apenińskim (Neapol, Marsylia), w płn. Afryce (Cyrena). Udział w kolonizacji wzięły m. in. Sparta i Korynt. Konsekwencją Wielkiej Kolonizacji było: poszerzenie się granic świata greckiego; wzrost dochodów macierzystych polis i dostępu do surowców; rozwój handlu i rzemiosła; poznanie nowych i obcych dotąd dla Greków kultur, języków i ustrojów; poznanie basenu Morza Śródziemnego.

Sparta i Ateny. W VII w. p.n.e. na obszarze Grecji ostatecznie ukształtowały się dwa główne greckie państwa - Sparta i Ateny.

Sparta była monarchią, na czele której stali zawsze dwaj królowie pochodzący z dwóch różnych dynastii. Kiedy jeden wyruszał na wojnę, drugi zostawał w kraju i nim zarządzał. Królowie nie mieli dużych uprawnień; mogli decydować o spadkach i testamentach oraz posiadali pewne kompetencje w zakresie sądownictwa. Państwem faktycznie kierowała geruzja, czyli rada starszych, w skład której wchodziło 28 gerontów. Wywodzili się oni z arystokracji i musieli mieć co najmniej 60 lat; ceniono ich wiedzę i doświadczenie. Zajmowali się oni także sprawami religijnymi oraz pomagali w dowodzeniu armią. Wszyscy dorośli Spartiaci brali udział w zgromadzeniu ludowym (apella), które dokonywało wyboru urzędników oraz podejmowało decyzje o charakterze państwowym. Odbywało się to w drodze głosowania za lub przeciw. Zgromadzenie to odbywało się raz do roku. Do najważniejszych urzędników wybieranych przez to zgromadzenie należeli eforzy - zawsze w liczbie pięciu, ich kadencja trwała rok. Do ich zadań należało kierowanie państwem, nadzór nad podatkami oraz realizacja zarządzeń geruzji i zgromadzenia.

Cechą charakterystyczną Sparty był podział jej mieszkańców na ściśle określone grupy społeczne. Najwyżej usytuowani i najmniej liczni byli Spartiaci, którzy posiadali pełne prawa obywatelskie i polityczne oraz działki ziemi, na których sami nie pracowali. Do ich głównych powinności wobec państwa należała służba wojskowa. Wychowanie spartańskie cechowała daleko posunięta surowość i dyscyplina. Spartański chłopiec już w wieku 7 lat był wychowywany przez państwo; dopiero po osiągnięciu 30 roku życia otrzymywał pełnię praw dorosłego obywatela i mógł się ożenić oraz dostawał działkę ziemi, której jednak nie dziedziczyli jego potomkowie. Niżej stali periojkowie, którzy cieszyli się wolnością osobistą, mieli prawo sami decydować o swym miejscu pobytu; państwo nie wtrącało się też do ich wychowania. Nie mieli jednak wpływu na losy państwa, choć w czasie zagrożenia służyli jako lekkozbrojne wojsko. Ich domeną był handel. Najliczniejszą grupę społeczeństwa Sparty stanowili heloci, którzy stanowili własność państwa i traktowani byli jak niewolnicy. Nie posiadali oczywiście niemal żadnych praw i zobowiązani byli do uprawy ziemi, należącej do Spartiatów, a 50% uzyskanych z niej plonów musieli oddawać swoim panom.

Ateny znacznie różniły się od Sparty, zwłaszcza pod względem ustrojowym. W okresie archaicznym rządy w tym mieście sprawowała arystokracja (oligarchia). Najwyższym urzędem było stanowisko archonta. Arystokracja zbierała się na Areopagu, by podejmować decyzje. Początki prawodawstwa ateńskiego to rok 621 p.n.e., kiedy archont Drakon wprowadził surowe prawa (m. in. utrata wolności za długi). W 519 r. p.n.e. to prawo Drakona zniósł inny archont - Solon, który wykupił zadłużonych mieszkańców Aten.

Solon stworzył zasady podziału społeczności na cztery klasy, dla którego kryterium była ilość posiadanego zboża, oliwy i wina. Dwie pierwsze grupy mogły ubiegać się o urzędy, a w wojsku tworzyły oddziały jazdy. Należący do dwóch pozostałych służyli jako piesi. Główne, przeprowadzone przez niego reformy stanowiły, że: zgromadzenie ludowe miało rozstrzygać sprawy wojny i pokoju oraz wybierać urzędników; Rada Czterystu miała pracować nad projektami ustaw; dziewięciu archontów miało pod swą pieczą sprawy wojska i religii; sądownictwem zajmował się sąd przysięgłych oraz Areopag (sprawy zabójstw); wprowadzono zakaz udzielania pożyczek pod zastaw innej osoby. Działalność Solona umocniła ustrój oligarchiczny w Atenach.

W VI w. p.n.e. do władzy w Atenach doszedł tyran - Pizystrat. To wydarzenie stało się impulsem dla reform ustroju politycznego Aten. Były one dziełem Klejstenesa (508/507r. p.n.e.). Do podstawowych należały: nowy podział administracyjny na demy (gminy i osady); połączenie w jedno skupisko 10 fyli, z których wybierano urzędników; zwiększenie uprawnień eklezji, czyli zgromadzania ludowego wszystkich obywateli (podejmuje decyzje dotyczące losów państwa, wybiera urzędników, wolność wypowiedzi, wprowadzenie diet dla uczestniczących w zgromadzeniu); zwiększenie uprawnień Rady Pięciuset (nadzór nad urzędnikami, opracowywanie projektów ustaw); wprowadzenie sądu skorupkowego i zasady ostracyzmu (wykluczanie obywateli zagrażających państwu ze wspólnoty ateńskiej; w przypadku wyroku skazującego groziła utrata praw i majątku oraz 10 lat wygnania); powołanie urzędu dziesięciu strategów (jeden z każdej fyli; przyznanie obywatelstwa mężczyznom od 18 lat. Reformy te stwarzały podstawy dla rozwoju demokracji ateńskiej.

Kolejne ważne reformy ustrojowe przeprowadził Perykles w V w. p.n.e. Z jego działalnością związany jest okres największej świetności Aten. Zgromadzenie ludowe zbierało się przynajmniej dziesięć razy do roku, a nieraz nawet kilkadziesiąt razy. Uczestniczyło w nim z reguły 8-10 tys. obywateli. (wszystkich mieszkańców Aten było około 3-4 razy więcej). Za udział w zgromadzeniu wypłacano diety. Podejmowano na nim decyzje dotyczące wypowiadania wojny i zawierania pokoju, przyjmowano poselstwa, tworzono prawo, wybierano sędziów i urzędników, decydowano o podatkach, nadawano obywatelstwo. Nieustannie obradowała natomiast Rada Pięciuset (po 50 przedstawicieli z każdej z 10 fyli), pełniąca funkcje organu doradczego. Zbierała się ona codziennie, pracowano w dziesięciu grupach. Jej zadaniem był nadzór nas wydatkami państwa oraz pracą urzędników, opracowanie uchwał. Jej członkowie posiadali klucze do świątyń i skarbnicy. Kadencja ateńskiego urzędnika trwała rok (urzędnicy byli wybierani lub losowani); urzędy miały charakter kolegialny (przynajmniej dwie osoby na jednym stanowisku). Od czasów Peryklesa urzędnicy pobierali pensje; wynagradzano także sędziów. Społeczeństwo podzielono na trzy klasy majątkowe. Peryklesowi zawdzięczali Ateńczycy wprowadzenia pojęcia obywatela Aten. Obywatelem był każdy, kto miał 18 lat oraz rodziców Ateńczyków.

Wojny Greków z Persami. Główną przyczyną wojen grecko-perskich w V w. p.n.e. była ekspansja państwa perskiego, które dążyło do rozszerzenia swych granic na zachodzie. Persja podzielona była na satrapie (okręgi), którymi kierowali satrapowie. Urzędnik ten sprawował na swoim terenie nieograniczoną władzę i podporządkowany był tylko królowi. Bezpośrednią przyczyną wybuchu konfliktu było powstanie przeciw Persom, które wybuchło w 499 r. p.n.e. w Milecie. Doprowadziła do niego polityka Persów wobec greckich kolonii w Azji Mniejszej, które obciążone zostały roczną daniną. W 492 r. p.n.e. armia perska wyruszyła na Grecję. Persowie zajęli Macedonię i skierowali się na Ateny. Grecy pod wodzą Militiadesa pokonali Persów pod Maratonem w 490 r. p.n.e. Po śmierci króla perskiego Dariusza (486 r. p.n.e.) władzę w państwie perskim objął Kserkses. W 481 r. p.n.e. miasta greckie zawarły sojusz przeciwko Persom (Związek Helleński). Jednak w 480 r. p.n.e. w bitwie pod Termopilami Grecy ponieśli porażkę. W bitwie tej dowodził król Sparty - Leonidas. W tym samym roku w morskiej bitwie pod Salaminą flota grecka, pod dowództwem Temistoklesa rozbiła flotę perską. Zmusiło to Persów do częściowego wycofania się z Grecji. Grecy znów okazali się lepsi od Persów w bitwie pod Platejami w 479 r. p.n.e. Około tego samego roku powstał Ateński Związek Morski. Jego głównym założeniem była walka z Persami. Główną rolę odgrywały w nim Ateny; w ich skarbcu gromadzone były fundusze; one też decydowały w sprawach wojskowych. Ostatecznie w 449 r. p.n.e. doszło do podpisania pokoju z Persją, który zakończył ciężki okres półwiecza wojen.

Wojna peloponeska. Nazwą tą określa się wojnę, jaką w latach 431 - 404 p.n.e. toczyły między sobą Sparta i Ateny. Zarzewiem tej wojny stał się wzrost potęgi Aten, co wzbudziło zazdrość i zaniepokojenie w Sparcie. Cała Grecja podzieliła się w czasie jej trwania na sprzymierzeńców i wrogów Aten. Armia spartańska zaatakowała Attykę, którą doszczętnie spustoszyła; jej mieszkańcy musieli ratować się ucieczką do Aten. Ten nadmiar ludności dał się mieszkańcom Aten we znaki (epidemie, głód, choroby). W czasie wojny zniszczony został jednak także Peloponez. Klęska Aten w 405r. p.n.e. zmusiła to miasto do kapitulacji i przyjęcia bardzo niekorzystnych warunków pokoju. Ateny miały zburzyć Wielkie Mury; ograniczyć swe terytorium do dwudziestu okręgów; zlikwidować demokrację. Konsekwencją wojny było znaczne osłabienie Aten, które utraciły w Grecji hegemonię na rzecz Sparty.

Kultura starożytnych Greków. Dziedzictwo kulturowe i cywilizacyjne Greków jest imponujące i stanowi fundament nowożytnej europejskiej cywilizacji.

WIERZENIA GREKÓW. Grecka religia miała politeistyczny charakter. Jej cechą był antropomorfizm, czyli wyobrażanie sobie bogów jako ludzi i przypisywanie im ludzkich cech. Grecy stworzyli bardzo rozbudowaną mitologię; wierzyli też w istnienie demonów.

FILOZOFIA. Słowo to z języka greckiego oznacza "umiłowanie mądrości". Filozofia jest nauką o człowieku i jego miejscu w świecie. Rozkwit greckiej myśli filozoficznej miał miejsce w V i IV w. p.n.e. Do głównych jej kierunków należały: epikureizm (głosił, że szczęściem jest doznawanie przyjemności i unikanie cierpienia); cynizm (postawa odrzucenia ideałów i autorytetów, uznawanych za względne); stoicyzm (głosił konieczność zachowania spokoju i opanowania w sytuacjach trudnych, które zsyła człowiekowi los).

ARCHITEKTURA. Jedną z najczęstszych budowli wznoszonych przez Greków były świątynie. Już w VI w. p.n.e. budowano świątynie w typie podłużnym lub z przedsionkiem. Obok kamienia używano też cegły. Cechą charakterystyczną greckiej architektury jest dekoracyjna forma budowli oraz istnienie trzech porządków architektonicznych: doryckiego i jońskiego i korynckiego.

RZEŻBA I CERAMIKA. Greccy rzeźbiarze tworzyli swe dzieła z brązu i marmuru. Najchętniej przedstawiano postaci bogów oraz ludzi, zwłaszcza w ruchu. Dlatego postaci te odznaczały się niezwykłą dynamiką (np. słynny "Dyskobol"). Postaci były przedstawiane nago. Starano się, by twarz odzwierciedlała ich stan ducha. Posągi zdobiły zwłaszcza świątynie (np. posąg Ateny w Partenonie - dzieło Fidiasza). Grecy rozwinęli sztukę ceramiki. Naczynia ozdabiali przedstawieniami znanych mitów, zwierząt, roślin i ludzkich postaci. Obowiązywały dwa style: czranofigurowy i czerwonofigurowy.

TEATR W GRECJI. Wielkim osiągnięciem Greków było stworzenie teatru. Jego zalążkiem były uroczystości religijne organizowane ku czci Dionizosa. W ramach chóru, który uczestniczył w tych obrzędach wyłonił się jego przewodnik (koryfeusz) oraz aktorzy (VI w. p.n.e.). Kluczową rolę w powstaniu teatru odegrał grecki poeta imieniem Tespis, który wprowadził obok chóru jednego aktora. To dało początek nowemu gatunkowi literackiemu - tragedii. Zaczęto wznosić teatry. Sam teatr ulegał w ciągu kolejnych stuleci swego istnienia daleko idącym przemianom. W jego dziejach wyróżnia się kilka epok: okres teatru objazdowego (VI w. p.n.e.), klasycznego (V w. p.n.e.), hellenistycznego i grecko-rzymskiego.

LITERATURA. Początki greckiej literatury sięgają do Homera (VIII w. p.n.e.) i jego dwóch wielkich arcydzieł - Iliady i Odysei Po Homerze do najważniejszych twórców greckich należeli: Herodot (narracja historyczna), Platon (filozofia), Sofokles (dramat),Sofona (liryka miłosna) oraz Ezop (bajki). Grecy uprawiali różne gatunku literackie, a w swych utworach poruszali rozmaitą tematykę.

SPORT. W 776r. p.n.e. Grecy po raz pierwszy zorganizowali igrzyska olimpijskie. Odbywały się one, co cztery lata, a poświęcone były Zeusowi. Rywalizacja trwała pięć dni. Najpierw składano uroczystą przysięgę, przyrzekając przestrzeganie zasad uczciwej walki i sędziowania. Następnie miały miejsce zawody z udziałem chłopców. W trzecim i czwartym dniu rywalizowali mężczyźni (na program igrzysk składały się z reguły: bieg krótki, rzut dyskiem, rzut oszczepem, skok w dal, zapasy, wyścigi rydwanów). W piątym dniu nagradzano zwycięzców. Nagrodą był wieniec laurowy z gaju oliwnego Zeusa. Imiona zwycięzców wpisywano na specjalną listę. Na czas igrzysk Grecy mieli powstrzymać się od wojen. Idea igrzysk została wznowiona w 1896 r.