Średniowiecze to okres w dziejach kultury europejskiej pomiędzy starożytnością a odrodzeniem. Za datę wyznaczającą początek tej długiej epoki przyjmuje się 476 rok, w którym to nastąpił kres Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Średniowiecze kończy schyłek XV stulecia. Za koniec epoki przyjmuje się różne daty, między innymi wynalezienie druku przez Gutenberga około 1450 roku, zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek cesarstwa bizantyjskiego w 1453 roku lub wystąpienie Marcina Lutra w 1517 roku. Przełomowym wydarzeniem było odkrycie Krzysztofa Kolumba, który w 1492 roku na pokładzie Santa Maria dopłynął do brzegów Ameryki. Nazwa epoki wywodzi się z języka łacińskiego i oznacza "średni wiek" lub "wieki średnie". Określenie to wprowadzili włoscy humaniści, którzy pragnęli wyróżnić ten okres jako mroczny oddzielający ówczesne czasy od starożytności. Średniowiecze stworzyło uniwersalną, bardzo ciekawą kulturę, przeplatającą elementy starożytnej kultury Rzymian, ludów barbarzyńskich, wpływów chrześcijaństwa, świata arabskiego i elementów oryginalnych. Średniowiecze charakteryzował teocentryzm, czyli stawianie Boga w centrum zainteresowania życia naukowego, religijnego i kulturowego. Wszystkie sprawy dotyczące człowieka nakierowane były na Boga. Na scenie politycznej dominującą pozycję posiadał kler, który miał ogromny wpływ na decyzje zapadające w państwie i na arenie międzynarodowej. W średniowieczu zrodziła się literatura piękna. Na użytek kościoła katolickiego powstawały zbiory kazań, utwory apokryficzne, pieśni religijne, żywoty świętych i legendy o nich. Do najstarszych zabytków piśmiennictwa polskiego w języku łacińskim należą roczniki. Pierwsze tego typu zabytki pochodzą z drugiej połowy X wieku, z czasów Mieszka I. Autorami roczników byli księża oraz zakonnicy, którzy umieszczali pod datą roczną określone fakty z życia kościoła, klasztoru lub ogólne wiadomości dotyczące społeczeństwa i spraw politycznych. Podobny układ chronologiczny posiadały kroniki, ale pod względem treści były one szerszym rozwinięciem roczników. W średniowieczu tworzył między innymi Dante ("Boska Komedia") i Franciszek Villon (" Wielki Testament"), który uważany jest za wybitnego twórcę liryki francuskiej końca wieków średnich i początku renesansu. Dzieła piśmiennictwa średniowiecznej Europy uważane są za wzór i skarbnicę postaw moralno - etycznych dla współczesnych. Duchowni odegrali ważną rolę w rozwoju kultury. Przepisując w skryptoriach dzieła starożytnych pisarzy oraz filozofów nie podważano wartości tych dzieł, stąd utwory te znane są po dzisiejsze czasy. Tłumaczono starożytne teksty i magazynowano w bibliotekach książki pisane na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się w XIV stuleciu. Literaturą średniowieczną interesowali się przede wszystkim kapłani. Była ona niezwykle bogata i poruszała różne kwestie związane z problematyką religijną. Powstawały również dzieła świeckich twórców, którzy pisali o życiu średniowiecznego człowieka. Eucharystię odprawiano w języku łacińskim, który znany był tylko przez ludzi wykształconych, a zwłaszcza duchowieństwo. Nic dziwnego, że szerokie warstwy ludności nie były zainteresowane uczestnictwem we mszy świętej. Zaczęto myśleć nad innymi formami, które oddziaływałyby na wyobraźnię człowieka. Zrodził się pomysł na teatr, który kontynuował tradycje starożytności, a jednocześnie ją poszerzał o nowe treści. W teatrach zaczęto wystawiać sztuki chrześcijańskie, które nazywano misteriami. Miejscem wystawienia sztuki był kościół lub klasztor, a w rolę aktorów wcielali się księża, służba w kościele, uczniowie oraz rzemieślnicy. Okoliczności sprzyjające wystawianiu misteriów związane były ze świętami kościelnymi, zwłaszcza Bożym Narodzeniem i Wielkanocą. Tematyka sztuki odnosiła się do słów Ewangelii albo apokryfów, natomiast tekst schodził na dalszy plan. Najważniejszą kwestią było wywołanie poruszenia w publiczności, czyli teatr posiadał funkcje ekspresywną. W średniowieczu rozwinęła się edukacja i nauka. Ośrodkami naukowymi były katedry. Przy nich powstawały szkoły kształcące przyszłych duchownych i tworzono pierwsze biblioteki, gdzie przechowywano przepisywane ręcznie księgi liturgiczne, podręczniki, rozprawy Ojców Kościoła, a nawet tomy poezji starożytnej. Działalność oświatową prowadziły również zakony. Mnisi rozpowszechniali wśród ludności wiedzę o współczesnych zdobyczach cywilizacyjnych w dziedzinie rolnictwa. Duchowni pełnili liczne funkcje na dworze królewskim, a zwłaszcza odgrywali dominującą rolę w wychowaniu dzieci panującego władcy. Za pierwszego twórcę polityki oświatowej wieków średnich uważany jest Karol Wielki. Szkolnictwo opierało się na dwustopniowym systemie nauk. Stopień niższy, zwany trivium obejmował naukę gramatyki, retoryki i dialektyki. W stopniu wyższym (quadrivium) uczono arytmetyki, geometrii, astronomii i muzyki. Popularną nauką była teologia oraz scholastyka. Przewodnią myślą programu było hasło - gramatyka uczy mówić, dialektyka uczy prawdy, retoryka rozporządza słowami, muzyka śpiewa, arytmetyka liczy, geometria waży, a astronomia czci gwiazdy. Podstawą nauki były księgi łacińskie autorstwa średniowiecznych i starożytnych pisarzy. Niższy poziom edukacji reprezentowały szkoły miejskie, natomiast wyższym stopniem nauczania szczyciły się szkoły klasztorne lub katedralne. W XII i XIII stuleciu nastąpił znaczny rozwój oświaty oraz kultury państw Europy Zachodniej. Odnaleziono tam pisma Arystotelesa i innych uczonych starożytnej Grecji, powstawały dzieła filozoficzne ponadczasowej wartości, otwierano pierwsze uniwersytety, z których najbardziej zasłynął uniwersytet w Paryżu. Zainteresowanie kulturą widoczne było nie tylko wśród duchownych, ale i świeckich obywateli. Nauki czytania i pisania uczyli się kupcy, kanceliści, handlarze, przedsiębiorcy oraz bogatsi rzemieślnicy. Kontakty międzyludzkie oparte zostały nie tylko na rozmowie i wykonywanych gestach, ale także na piśmie. Ośrodkami uniwersyteckimi mógł pochwalić się Paryż, Oksford, Bolonia i Padwa. Pierwszym uniwersytetem na ziemiach polskich była założona w 1364 roku Akademia Krakowska (obecnie Uniwersytet Jagielloński) z wydziałami prawa, medycyny i sztuk wyzwolonych. Uniwersytet stanowił korporacje nauczycieli oraz studentów, wytwarzał własną obyczajowość i styl. Działalność uniwersytetów spowodowała znaczny rozwój kultury i oświaty. Zaczęto zwracać uwagę na dorobek antyku, zadawano nowe pytania związane ze sprawami społecznymi, politycznymi, ekonomicznymi i religijnymi. Nauczanie i uprawianie nauki stało się zawodem. Profesorowie wykładający na uniwersytetach tworzyli fakultety (sztuk wyzwolonych, prawa kanonicznego, prawa cywilnego - rzymskiego, medycyny czy teologii). Szkoły na ziemiach polskich związane były z początku tylko z duchownymi, a głównym celem nauki było przygotowanie do kapłaństwa. Nie było konkretnego programu szkolnego tylko istniał podział przedmiotów. Ludzie zaczęli interesować się edukacją i kulturą. Rosła świadomość społeczeństwa europejskiego, co przyczyniało się do rozkwitu literatury, dzieł architektonicznych, malarstwa i rzeźby. W sztuce średniowiecznej trwającej około tysiąc lat wyróżnić można trzy style artystyczne. Najwcześniej pojawiła się sztuka przedromańska i romańska na terenie Francji. Charakteryzowała się monumentalnymi budowlami, surową formą, sklepieniami oraz półkolistymi łukami. Najbardziej typowymi budynkami architektonicznymi tego stylu były kościoły pielgrzymkowe oraz zakonne, stąd jej sakralny charakter. Wnętrze kościoła posiadało promienisty układ, chór kapłański był poszerzony, a nawy boczne cechowały się obszernymi rozmiarami. Warto zwrócić uwagę, że dawniej kościoły powstawały z inicjatywy królów, mnichów i biskupów, natomiast w okresie kultury romańskiej z inicjatywą wychodzili mieszczanie oraz członkowie lokalnych wspólnot. Styl romański rozwinął się w całej Europie, a jego najsłynniejszym zabytkiem jest katedra z Nawarry. Budowle romańskie wznoszono z regularnych kamiennych ciosów, a trudny technicznie problem sklepień rozwiązano przez zastosowanie sklepień kolebkowych i krzyżowych. Unikano wybijania zbyt wielu okien, stąd wnętrze kościoła tonęło w mroku. Architekturze podporządkowana została rzeźba występująca na zwieńczeniach kolumn (kapitelach), bogato dekorowanych wejściach do świątyni (portalach) i obramowaniach okiennych. Rozwinęło się malarstwo ścienne, tablicowe, miniatura i witrażownictwo. Ewangeliarze i psałterze ozdobione były malarstwem miniaturowym. Miniaturami zdobiono także mszały i freski ścienne. Ludzie średniowiecza używali w malarstwie jaskrawych kolorów i zwracali uwagę na szczegóły. Świątynia romańska i zdobiące ją rzeźby były prawdziwą Ewangelią wyrytą w kamieniu. Odbiorcami sztuki byli zwykli ludzie nieznający pisma. Gotyk jako styl architektury narodził się w XII wieku z budownictwa romańskiego. Sztuka gotycka charakteryzowała głównie architekturę, choć jej obecność zaznaczyła się w malarstwie oraz rzeźbie. Cechami charakterystycznymi budowli była smukłość proporcji, strzelistość i jasność wnętrza. Dzięki zastosowaniu ostrego łuku i sklepień na skrzyżowaniu ostrołuków wnoszono potężne kościoły, które odznaczały się niezwykłą lekkością. Ściany stały się bardziej szczupłe i nie były już tak potężne. W murach wykuwano ogromne okna i rozety zdobiące fasady świątyń. W kościele gotyckim były 3 rozety (2 na transepcie i jeden nad głównym wejściem). Cechą charakterystyczną było sklepienie żebrowe. Sztuka gotycka przeciwstawiała się romańskiemu stylowi nie tylko w wyglądzie gmachów, ale także w nowej dekoracji architektonicznej. W powszechnym użyciu była cegła. Gotyk był przede wszystkim stylem miejskim ( w tym stylu powstawały zamki, hale targowe, ratusze miejskie, domy bogatych mieszczan). Miejskie inwestycje z tego okresu to przede wszystkim mury obronne, ratusze, kupieckie sukiennice, siedziby władz miejskich, mosty, a nawet spichrze zbożowe. W rzeźbie gotyckiej zmianie uległy dotychczasowe proporcje. Nabrała ona nowego znaczenia, ponieważ przestała być częścią architektury. Rozwinęło się malarstwo książkowe i tablicowe, tworzono witraże, a malowidłami zdobiono ściany budynków kościelnych i klasztorów. Od XIV stulecia malowano filary oraz ołtarze. W średniowieczu rozwinęła się literatura piękna i chrześcijańska. Edukacja kształtowała życie umysłowe, myśl filozoficzną, a zwłaszcza nowe poglądy i spojrzenie na rzeczywistość. Powstawały pieśni i chorały, co przyczyniło się do rozwoju muzyki nie tylko kościelnej, ale także i świeckiej. Osobne miejsce zajmowała historiografia, teatr i architektura. Widać, że epoka wieków średnich przyczyniła się do rozkwitu wielu dziedzin w kulturze i sztuce.
