1. Czasy wczesnopiastowskie
Monarchia patrymonialna - jest to taka forma sprawowania władzy, w której panującego uważa się za właściciela państwa; ma on prawo dysponowania krajem i dzielenia jego terytorium pomiędzy swoich potomków, względnie pomiędzy inne wskazane przez siebie osoby
Organizacja władzy
- książę lub król - posiadał najwyższą władzę wojskową, prowadził samodzielną politykę zagraniczną i wewnętrzną
- rada (możnych) - składała się z urzędników, z których opiniami władca musiał się liczyć, choć miała ona charakter doradczy
- dostojnicy: palatyn (wojewoda), kanclerz, cześnik, stolnik, komornik
- wiec - zgromadzenie ludzi wolnych, wywodził się tradycji plemiennej, miał charakter doradczy
Społeczeństwo
a) podział
- możnowładcy - niegdyś starsi członkowie plemienia (tzw. starszyzna plemienna), w okresie wczesnopiastowskim: panujący, klasa urzędnicza oraz duchowni
- posiadający wolność osobistą chłopi - pałający się uprawą roli
- nie posiadający wolności osobistej i zależni od możnowładztwa, jeńcy wojenni oraz czeladź (powszechnie nazywani niewolnymi)
b) formy obciążeń podatkowych
- daniny w naturze - a więc zboże, nabiał, bydło czy skóry
- wszelkiego rodzaju posługi - a więc udział we wznoszeniu oraz reparowaniu możnowładczych grodów, zamków, fortów czy zaopatrywanie możnowładców w środki transportu
- zobowiązanie o charakterze służebnym - wsie posiadające swoje specjalizacje (np. wieś Winiary specjalizowała się w produkcji wina) miały obowiązek dostarczania na dwór określonego produktu, w zamian za możliwość zwolnienie ze wszystkich pozostałych zobowiązań (danin i posług) wobec dworu.
2. Rozbicie dzielnicowe
W okresie sprawowania władzy przez Bolesława Krzywoustego (1102-1138), nie tylko udało się obronić kraj przed najazdem niemieckim, czy włączyć w ramy państwa - Pomorze Zachodnie, ale także, w roku 1138 podzielić tzw. testamentem Bolesława Krzywoustego, kraj pomiędzy pięciu synów panującego. Tym samym, testament Bolesława Krzywoustego, zapoczątkował wieloletnie rozbicie dzielnicowe w Polsce. Towarzyszyły mu (rozbiciu) nieustanne spory o ziemie, dzielnice, oraz o wyższość jednego z władców dzielnicowych nad innymi. W czasie rozbicia Konrad Mazowiecki sprowadził do Polski Krzyżaków (rok 1226), zaś w roku 1241, 1259, oraz 1287 - ziemie polskie najeżdżali Tatarzy.
3. Okres jednoczenia się średniowiecznego państwa polskiego
- tendencje sprzyjające odrodzeniu zjednoczonego państwa polskiego: wola możnych oraz rycerstwa (po otrzymaniu przywilejów stanowych) do ugruntowania władzy panującego; potrzeba ożywienia w wymianie handlowej, poprzez zniesienie barier celnych ustanowionych w poszczególnych księstwach dzielnicowych; potrzeba poprawy bezpieczeństwa na traktach handlowych wiodących przez dzielnice
- elementami, które przyczyniły się do zjednoczenia państwa polskiego były:
a. funkcjonowanie monarchii Henryków Śląskich
b. panowanie Przemysła II oraz jego koronacja na króla Polski w 1295 roku
c. panowanie Wacława II oraz jego koronacja na króla Polski w 1300 roku
d. panowanie Władysława I Łokietka w latach 1306-1333, oraz jego starania bezpośrednie o zjednoczenie ziem Królestwa Polskiego
Panowanie Władysława I Łokietka:
- rok 1300 - pod naciskiem zwolenników króla czeskiego Wacława II, Łokietek zmuszony został do zrezygnowania z władzy książęcej na obszarze Kujaw, Pomorza i Wielkopolski, oraz do ucieczki na Węgry
- rok 1304 - Łokietek powraca z wygnania do Polski
- rok 1306 - w posiadaniu Łokietka są już Małopolska, Kujawy, Pomorze oraz Ziemia Łęczycka i Sieradzka
- rok 1309 - na drodze podstępu Krzyżacy wchodzą w posiadanie Pomorza Gdańskiego
- lata 1311-1312 - tłumienie krakowskiego buntu zorganizowanego przeciwko Łokietkowi przez niejakiego wójta Alberta
- rok 1314 - Łokietek wchodzi w posiadanie Wielkopolski
- rok 1320 - Władysław Łokietek zostaje koronowany w Katedrze na Wawelu na króla Polski
- lata 1329-1331 - Łokietek staje do wojny ze sprzymierzonymi Krzyżakami i Czechami
- rok 1331- dochodzi do nierozstrzygniętej bitwy pomiędzy wojskami polskimi i krzyżackimi, pod Płowcami
- rok 1332 - strona polska i krzyżacka przystępują do rozejmu, jego rozjemcami mieli być: król węgierski (sojusznik strony polskiej) oraz władca czeski (reprezentujący interesy krzyżackie), Łokietek umarł zanim doszło do rozjemstwa
- rok 1333 - śmierć Łokietka
4. Kazimierz Wielki i jego czasy (1333-1370)
Korona Królestwa Polskiego - pojęciem tym, pojęciem z pogranicza polityki, prawa i ustroju, określa się taką formę polskiej państwowości w średniowieczu, która nie tylko, że nie stanowiła już wyłącznej własności panującego, ale także, obejmowała ziemie historycznie polskie (w momencie śmierci Władysława Łokietka były to Małopolska, Wielkopolska, Ziemia Sieradzka i Łęczycka)
Polityka wewnętrzna Kazimierza Wielkiego
- reforma administracji państwowej: wprowadzenie nowego podziału administracyjnego, opartego na jednostce zwanej ziemią; wprowadzenie nowych urzędów centralnych, a więc kanclerza koronnego i podskarbiego; reforma urzędu starosty
- reformy wojskowe: siłą zbrojną - pospolite ruszenie, podzielone na chorągwie rodowe lub ziemskie; budowa fortyfikacji - w czasach Kazimierza Wielkiego wzniesiono 53 zamki warowne oraz otoczono murami 27 ówczesnych miast
- reformy prawodawcze i sądowe: powstanie statutów wiślicko-piotrkowskich (tzn. statutu wiślickiego dla Małopolski oraz statutu piotrkowskiego dla Wielkopolski); utworzenie sądu prawa niemieckiego na zamku wawelskim; wykształcenie się sądownictwa szlacheckiego w postaci sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich
- reformy gospodarcze: popieranie kolonizacji (na tzw. prawie niemieckim), zagospodarowywanie części pustek, lokacje 65 polskich miast; rozwój handlu, nadawanie Żydom stosownych przywilejów (tym samym tworzenie przeciwwagi dla niemieckiego patrycjatu miejskiego); popieranie rozwoju górnictwa, nadanie w roku 1368 podkrakowskim żupom solnym w Bochni i Wieliczce statutu górniczego, założenie kopalni srebra i ołowiu w Olkuszu
- inne: założenie w roku 1364 Akademii Krakowskiej - pierwszego polskiego uniwersytetu, kształcącego na trzech wydziałach kierunkowych, tj. na prawie, medycynie oraz sztukach wyzwolonych; utworzenie pierwszego pieniężnego skarbu państwowego, opartego o wpływy z żup solnych, królewszczyzn oraz polityki celnej i podatkowej.
Polityka zagraniczna, obszary działania
- Czechy - w roku 1335, podczas zjazdu odbywającego się w Wyszehradzie, Jan Luksemburczyk, król czeski, zrzekł się praw do tronu polskiego (za 20 tysięcy kop groszy praskich), zaś w roku 1338 Kazimierz Wielki, uznał zwierzchnie prawa władcy czeskiego do Śląska; potwierdzenie stanu rzeczy z roku 1338, nastąpiło w Namysłowie w roku 1348 (wówczas to uznano czeskie prawa do Śląska, oraz polskie do Mazowsza)
- Zakon Krzyżacki - 1343 rok, pokojem wieczystym w Kaliszu ustanowiono, że w posiadaniu Zakonu, w charakterze wieczystej jałmużny pozostają Pomorze Gdańskie oraz Ziemia Chełmińska, zaś do Polski powracają Kujawy i Ziemia Dobrzyńska
- Ruś Halicka - 1349 rok, Kazimierz Wielki przejął Ruś Halicko-Włodzimierską ze Lwowem, Haliczem, Brześciem i Włodzimierzem
- Litwa - dobre stosunki pomiędzy państwami przerwała prowadzona w latach 1349-1350, rywalizacja o ziemie ruskie; w roku 1360 poprzez małżeństwo wnuka Kazimierza Wielkiego - Kaźka Słupskiego z Joanną, córką Olgierda, władcy litewskiego, usiłowano powrócić do polityki dialogu polsko-litewskiego
- próba odzyskania ziem na północy i zachodzie.
Kazimierz Wielki zmarł, nie pozostawiając po sobie potomka na polskim tronie. Był rok 1370.
5. Unie Polski w XIV i XV wieku
Unia z Węgrami
- Andegawenowie - boczna linia rodu Kapetyngów, władająca węgierskim tronem od roku 1308; pierwszym królem węgierskim z rodu Andegawenów był Karol Robert (1308-1342), z kolei jego synem był ojciec królowej Jadwigi, Ludwik Andegaweński (1342-1382)
- przebieg unii polsko-węgierskiej - w roku 1339, podczas zjazdu w Wyszehradzie, Kazimierz Wielki ustalił z Andegawenami, iż na wypadek swej bezpotomnej śmierci to oni, przedstawiciele dynastii rządzącej Węgrami, przejmą tron Polski (była to cena poparcia przez Andegawenów polityki zagranicznej prowadzonej przez Kazimierza Wielkiego); postanowienia z Wyszehradu Kazimierz Wielki raz jeszcze potwierdził w roku 1369; kiedy zaś zmarł na zapalenie płuc w roku 1370, nie pozostawiając następcy, Andegawenowie odsunęli od sukcesji Kaźka Słupskiego, sięgając po obiecaną władzę; w latach 1370-1376 oraz 1377-1380 rządy w Polsce w imieniu Ludwika, sprawowała siostra Kazimierza Wielkiego i matka Ludwika - Elżbieta Łokietkówna; po śmierci Ludwika Andegaweńskiego w roku 1382, na króla Polski wybrano jego córkę - Jadwigę (był rok 1384)
- w latach 1370-1382 Polskę i Węgry łączyła unia personalna
Unie Polski z Litwą
- unia w Krewie 1385 rok - w wyniku zagrożenia państwa polskiego, jak również państwa litewskiego ze strony Zakonu Krzyżackiego, na przełomie wieku XIV i XV, zdecydowano się na przystąpienie do unii personalnej Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim; układ przewidywał małżeństwo wielkiego księcia litewskiego - Władysława Jagiełły z królową Polski - Jadwigą; w zamian za ślub, Jagiełło zobowiązał się przyjąć chrzest i schrystianizować Litwę, jak również przyłączyć Litwę do Królestwa i odzyskać ziemie przez nią utracone
- Unia w Horodle w roku 1413 - poprzedzały ją: Ugoda w Ostrowie z roku 1392 oraz Unia Wileńsko-Radomska z roku 1401; na mocy Unii w Horodle stanowiono, że Litwa pozostaje niezależnym politycznie państwem na czele z wielkim księciem litewskim, podległym królowi polskiemu; do swej śmierci tytuł wielkiego księcia litewskiego miał dzierżyć Witold, zaś po nim kolejny książę miał pochodzić ze wspólnej nominacji polsko-litewskiej; 47 rodów litewskich przyjęto do polskich herbów szlacheckich; nadano także polskie przywileje szlacheckie katolickim bojarom litewskim
- po Unii w Horodle zawarto jeszcze Unię w Grodnie w roku 1432 i Unię w Wilnie w roku 1499
- skutki unii polsko-litewskich: powstanie jednego z najpotężniejszych państw w Europie; możliwość realnego stawienia czoła Krzyżakom; za sprawą Litwy, Polska została wmanewrowana w spory zbrojne z Państwem Moskiewskim oraz z Tatarami
6. Wojny z Krzyżakami w XV wieku
Wielka wojna z Zakonem Krzyżacki (lata 1409-1411)
- przyczyny: unia polsko-litewska pokrzyżowała zakonne plany usadowienia się na Litwie; spór z Zakonem państwa polsko-litewskiego o miejscowości sporne, m. in. Santok i Drezdenko, po roku1402; wybuch anty-krzyżackiego powstania na Żmudzi (1409) i poparcie powstania przez wielkiego księcia litewskiego Witolda
- przebieg: a) rok 1409 - zakon wypowiada wojnę Polsce, zajmując Ziemię Dobrzyńską
b) 9 lipiec 1410 rok - armia polsko-litewska przekroczyła granicę państwa zakonnego w pobliżu Lidzbarka
c) 15 lipiec 1410 rok - bitwa pod Grunwaldem, przegrana wojsk krzyżackich
d) lipiec-wrzesień 1410 - nieskuteczne oblężenie Malborka
e) 10 październik 1410 rok - zwycięstwo Jagiełły odniesione nad Krzyżakami w bitwie pod Koronowem
f) zawarcie I pokoju toruńskiego w roku 1411; warunki pokoju: Żmudź staje się własnością Litwy, ale tylko do śmierci księcia Witolda; Zakon wyraził zgodę na sąd polubowny w sprawie Santoka i Drezdenka; Krzyżacy rezygnowali na rzecz Polski z Ziemi Dobrzyńskiej, pozostawili w swym posiadaniu Pomorze Gdańskie oraz Ziemię Chełmińską
- skutki wojny 1409-1411: złamanie przez stronę polsko-litewską siły uderzeniowej Zakonu; zakończenie waśni pomiędzy Jagiełłą a Witoldem, klęska Zakonu podczas soboru w Konstancji (1414-1418); niewykorzystanie zwycięstwa przez stronę polską, doprowadziło do dalszych waśni i wojen z Zakonem (miały one miejsce kolejno w roku 1414, 1419, 1420, 1422, 1431-1435, oraz w latach 1454-1466)
Związek Pruski - rodzaj porozumienia łączącego szlachtę oraz miasta Pomorza oraz Prus, będący formą opozycji wobec polityki prowadzonej na ziemiach historycznie polskich przez Zakon Krzyżacki; założony w roku 1440
Wojna trzynastoletnia w latach 1454-1466
- przyczyny: wybuch powstania anty-krzyżackiego inspirowanego przez Związek Pruski w roku 1454 oraz wydanie w dniu 6 marca 1454 roku, przez króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka, aktu inkorporacji Prus oraz Pomorza do Korony
- przebieg: a) rok 1454 - przegrana wojsk Związku Pruskiego w bitwie pod Malborkiem oraz polskiego pospolitego ruszenia w bitwie pod Chojnicami
b) rok 1457 - wykupienie przez Kazimierza Jagiellończyka Malborka, Tczewa oraz Iławy
c) rok 1462 - przełom w wojnie: Piotr Dunin pokonuje wojska krzyżackie w bitwie pod wsią Święcino
d) rok 1463 - klęska floty krzyżackiej na Zalewie Wiślanym (flotylla wielkiego mistrza Zakonu zostaje rozbita przez flotę gdańsko-elbląską)
e) rok 1466 - zdobycie Chojnic, ostateczna przegrana Krzyżaków
- skutki: podpisanie II pokoju toruńskiego; warunki pokoju: Polska uzyskuje zwrot Pomorza Gdańskiego oraz Ziemi Chełmińskiej i Michałowskiej, przyłączono także do Polski: Malbork oraz biskupstwo warmińskie - uzyskanemu na mocy pokoju terytorium nadano nazwę Prus Królewskich; ziemie, na których "gospodarował" Zakon, nazwane zostały Prusami Książęcymi i były polskim lennem, z którego wielki mistrz zobowiązany był składać hołd królowi polskiemu
7. Stanowy charakter polskiego społeczeństwa w XV wieku
Duchowieństwo:
- wykrystalizowało się jako pierwszy z polskich stanów
- w wieku XIII otrzymał własne sądownictwo
- silnie zróżnicowany wewnątrz (obok zamożnego biskupstwa występowały ubogie bractwa zakonne)
- o przynależności do stanu decydowało pełnienie funkcji kapłańskich
Mieszczaństwo
- powstałe na bazie przywilejów lokacyjnych miast
- wyposażony w odrębne sądownictwo stanowe
- mniejsze grupy występujące w obrębie stanu:
a. patrycjusze, a więc bogaci kupcy - ludzie zajmujący wysokie stanowiska i urzędy miejskie
b. pospólstwo, a więc drobni kupcy, rzemieślnicy, handlowcy - posiadający częściowy dostęp do urzędów w mieście
c. plebejusze, a więc czeladź, służba lub biedota - nie posiadający praw w mieście
- mieszczaństwo charakteryzowała spoistość stanowa, hermetyczność, jak również dbanie o politykę wewnętrzną oraz gospodarczą miasta
Kmiecie
- stan powstały pomiędzy XIII a XIV wiekiem
- w średniowieczu kmiecie nie byli właścicielami ziemi, dzierżawiąc ją od feudałów
- począwszy od XV stulecia chłopi byli przywiązywani do ziemi, nie mogąc opuścić ziemi bez zgody pana feudalnego
Szlachta
- stan składający się z możnych oraz rycerstwa
- stan uprzywilejowany na tle wszystkich pozostałych grup społecznych, przedmiotem uprzywilejowania były nadawane przez kolejnych polskich królów, przywileje szlacheckie
- o przynależności do stanu szlacheckiego, decydowało urodzenie
- symbolami szlacheckości były: urodzenie, ziemia posiadana na własność, oraz herb
- u schyłku XV stulecia, stan szlachecki usiłował zamykać się na nowych członków, wprowadzając zasadę dziedziczenia tytułu szlacheckiego.
