Renesans jest to stadium w rozwoju europejskiej kultury, które trwało we Włoszech począwszy od końca XIII w. aż po początek XVI w. W krajach zachodniej, północnej oraz środkowej Europy trwał od XV wieku do końca wieku XVI. Termin ów wprowadzony został w czasie renesansowego humanizmu w XV w. we Włoszech. Początkowo pojmowany był jako odrodzenie się kultury starożytnego Rzymu (z włoskiego nazwa oznacza odrodzenie, obudzenie się, rozkwit), powrót ideałów cesarstwa i republiki, obywatelskich cnót, wzorców wychowania oraz moralnego uformowania poprzez wykształcenie a także harmonijnego rozwoju zdolności ludzkich. Humanizm renesansowy oparty był na przekonaniu, że kulturowa spuścizna antyku pełna jest ideałów ludzkiego życia w wymiarze zarówno jednostkowym jak i społecznym. Dlatego bardzo istotną rolę, obok filozofii, odgrywała też filologia, stworzono podstawy biblistyki, krytycznie opracowując poszczególne teksty biblijne oraz tłumacząc je z języka greckiego (przekład Nowego Testamentu Erazma z Rotterdamu). Sam termin renesans upowszechniony został w wieku XVI przez G. Vasariego. Odnosił on go przede wszystkim do literatury oraz sztuki. Postrzegano renesans jako nową epokę, która zrywała ze średniowieczem, z jego ograniczeniami, lub też jako okres zapoczątkowany jeszcze w średniowieczu, które miał zamykać i dopełniać. Michelet i Burckhard byli twórcami poglądu o przeciwstawności obydwóch epok. Twierdzili oni, że w trakcie renesansu w sztuce i literaturze, instytucjach politycznych, systemie edukacji jak również w mentalności doszło do wskrzeszenie antycznych wzorów oraz wartości, tym samym też do odrodzenie duchowego ludzkości, wyzwolenia z poprzedniego okresu barbarzyństwa, ciemnoty i wstecznictwa. Według nich nastąpił także wzrost znaczenia osoby ludzkiej jako jednostki, zwycięstwo rozumu i natury, odkrycie na nowo świata i człowieka, zeświecczenie kultury, zrehabilitowanie pogańskiego ducha. Włochy uważane są za kolebkę renesansu. Właśnie stamtąd nowe idee epoki miały promieniować na całą ówczesną Europę.

Czas renesansu naznaczony jest przez spór jaki toczył się pomiędzy władzą świecką oraz duchową, walką między cesarstwem i papiestwem o dominację. Włączenie się w sposób aktywny papiestwa w dziedzinę polityki, domaganie się posłuszeństwa od władców świeckich jak również ich opór doprowadziły do nagłego wzrostu wpływów świeckiej władzy na duchową (tzw. Wielka Schizma 1378-1417). Fakt podporządkowania się papiestwa świeckiej władzy a także wykorzystywanie go dla doraźnych politycznych celów znaczenie osłabiło tą instytucję oraz sam Kościół, a doprowadziło do przewagi kwestii politycznych nad religijnymi (wprowadzona później zasada cuius regio eius religio). Z narastaniem reformacyjnych wpływów nasilały się polityczne podziały w całej Europie. Kontynent europejski rozpadł się na dwie części katolicką oraz protestancką. Polityka została uniezależniona od religii. Wprowadzony w 1598 roku edykt nantejski, który przyznawał prawa hugenotom, jako pierwszy sankcjonował zdecydowany rozdział między Kościołem a państwem. Rozpad dotychczasowego porządku, chaos religijnych jak i politycznych przemian sprzyjały powstawaniu politycznej i społecznej utopii, które to planowały rozwiązania gospodarcze, ustrojowe, mające gwarantować trwały społeczny pokój, ład moralny oraz polityczny. Na terenie samych Włoch, rozdrobnionych na niewielkie miasta-państwa a także księstwa, dominowały tendencje zjednoczeniowe. Renesansowe formy przenikały również do środkowej oraz północnej Europy za pośrednictwem wędrówek włoskich artystów, których sprowadzano na magnackie i królewskie dwory. Najwcześniej bo w 1490 dotarł renesans na Węgry, rządzone przez Macieja Korwina. Włoskich artystów również sprowadzano do Polski. Przede wszystkim byli to architekci, którzy między innymi przebudowali zamek na Wawelu. Kaplica Zygmuntowska przy krakowskiej katedrze jest autorstwa Berrecciego. W stylu renesansu wzniesione też zostały zamki w Brzegu, Baranowie, Krasiczynie a także liczne ratusze czy kopułowe kaplice. Charakterystycznym elementem dla polskiej renesansowej sztuki były attyki oraz arkadowe dziedzińce. Na terenie zachodniej Europy najważniejszymi ośrodkami, które łączyły włoskie wpływy z jeszcze dość silną miejscową gotycką tradycją stały się Niderlandy oraz Francja.

Początki polskiego renesansu przypadają na XV wiek. O nadchodzeniu nowej epoki mogą świadczyć dość liczne przykłady interesowania się spuścizną antyku. W Akademii Krakowskiej na przykład czytano oraz objaśniano dzieła znanych klasyków: Horacego, Owidiusza, Wergiliusza. Przybywali do Polski różni wybitni cudzoziemcy, którzy propagowali oraz popularyzowali nowe wzory i prądy kulturowe, osobowe, literackie. Znaczna część rodzimych twórców rozpoczęła naukę łaciny. Na czas największego rozwoju renesansu przypadła twórczość takich osób, jak Klemens Janicki (wybitny polsko - łaciński poeta), Jan Ostroróg (polski pierwszy świecki pisarz), Biernat z Lublina (polskojęzyczny świecki pisarz, autor licznych bajek). Istotnym nurtem w odrodzeniu był humanizm, który głosił wszechstronne zainteresowanie osobą ludzką w jej doczesnym życiu. Hasłem humanistów owej epoki były słowa rzymskiego poety Terencjusza - "człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce" (łac. Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto). Dawało ono nieograniczone wręcz możliwości dla poszukiwania wszechstronnej wiedzy na temat człowieka.

Obok humanizmu drugim ruchem omawianej epoki stała się reformacja. Był to religijno-społeczny ruch, który przyczynił się do rozłamu wewnątrz kościoła katolickiego a także powstania kilku nowych wyznań. Najwspanialszy rozkwit polskiego renesansu, tak zwany "złoty wiek", przypadł na wiek XVI. W Rzeczpospolitej panowali wówczas ostatni królowie z dynastii Jagiellonów czyli Zygmunt Stary i Zygmunt August a także pierwszy król elekcyjny a mianowicie Stefan Batory. Razem z małżonką Zygmunta Starego, Boną Sforzą do Polski przyszła kultura Włoch. Wśród dworzan królowej znaleźli się muzycy, uczeni. Nowe trendy dotyczą zarówno obyczajów, jak i kuchni - z tego właśnie okresu pochodzi określenie "włoszczyzna".

Na XVI wiek przypada czas największych osiągnięć literatury, nauki oraz myśli publicystycznej. Właśnie wtedy przecież żyli a także działali tacy wybitni Polacy jak: Mikołaj Kopernik, Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic i Mikołaj Sęp Szarzyński. Dosyć skomplikowaną sprawą staje się jednoznaczne określenie czasowych ram "złotego wieku". Przeważnie przyjmuje się, iż początkiem owego okresu jest rok 1543 (czyli data śmierci Mikołaja Kopernika a także druku jego dzieła "O obrotach ciał niebieskich"). Natomiast za końcową datę uważa się rok 1584 czyli rok śmierci wybitnego poety Jana Kochanowskiego. Renesans w Polsce był bardzo bogatym okresem kulturalnym, nie odbiegał w niczym od zmian, jakie zachodziły w pozostałych europejskich krajach. Polska w wiekach XV i XVI była państwem zjednoczonym, silnym gospodarczo, chociaż polskie mieszczaństwo posiadało słabszą niż w pozostałych europejskich krajach pozycję. Nasze państwo posiadało prężny naukowy ośrodek w postaci Akademii Krakowskiej. Owa krakowska Alma Mater była bardzo atrakcyjna także dla licznych cudzoziemców jak również przyciągała humanistów, którzy popularyzowali nowe kulturalne prądy czy wzory. Także w XVI wieku począł się rozwijać artystyczny mecenat. Był on sprawowany zarówno przez magnackie dwory jak też przez dwór królewski. Bardzo wysoki poziom osiągnęło wówczas szkolnictwo tak średnie jak i wyższe. W Zamościu powstała Akademia z inicjatywy Jana Zamojskiego. Zaczęła wzrastać liczba parafialnych szkół, powstały wtedy zakon jezuitów zakładał liczne kolegia. W Polsce reformacja przebiegała praktycznie bezboleśnie, i tak luteranizm przyjęli głównie mieszczanie, szlachta natomiast skłaniała się bardziej ku kalwinizmowi. Na wzór innych krajów rozwija się zaczęło polskie drukarstwo. Podstawowym ośrodkiem w tej dziedzinie stał się Kraków.

Czasy renesansu odkryły sporo oryginalnych źródeł antycznej kultury, zasadą podstawową pozostawała dbałość o poprawność języka a także hasła powrotu do źródeł, to znaczy czytania oraz poznawania utworów w oryginale. Renesans na trwałe wpłynął na kulturę a także ogólny rozwój licznych krajów w całej Europie.