1. Zakon Jezuitów
Zakon jezuitów, którego oficjalna nazwa to Towarzystwo Jezusowe (Societas Jesu) został założony przez byłego wojskowego Ignacego Loyolę w 1534 r. Zakon powstał na fali kontrreformacji, z jednej strony jako reakcja na rozkład dyscypliny samego Kościoła, który w owym czasie nie posiadał struktur zdolnych nadążać za współczesnością, a z drugiej jako próba zorganizowanego oporu przeciw reformacji. Działalność zakonu została oficjalnie zatwierdzona bullą wydana przez Papieża Pawła III. Zakon stał się narzędziem Kościoła Katolickiego w walce z reformacją. Dzięki dyscyplinie, bezwzględnemu podporządkowaniu przełożonym, świetnej organizacji i wysokiemu poziomowi wykształcenia jezuici stali się intelektualna elita Europy. Wybierali własnych członków kierując się kryterium wysokich zdolności intelektualnych i silnej, twórczej osobowości. Zakładali swoje kolegia, w których kształcili księży przygotowanych do walki z reformacją. Jezuici byli spowiednikami polityków, władców, magnatów i elit szlacheckich, ponieważ ich wysoki poziom intelektualny czynił z nich pożądanych współpracowników i doradców monarchów. W takich wypadkach nie zawsze kierowali się interesem danego państwa, ale zawsze celem ich była jedność i potęga Kościoła Katolickiego. W Oświeceniu jezuita był symbolem intrygi, nietolerancji i podłości. Inną dziedziną pracy jezuitów było organizowanie misji. Dotarli do Japoni, Chin, Ameryki Południowej. Dzięki umiejętności przystosowania się do obyczajów i kultur różnych cywilizacji potrafili nawiązać kontakt z ludnością tubylczą i prowadzić skuteczną chrystianizację.
W 1623 r. papież Urban VIII kanonizował Ignacego Loyolę. Jednakże pod naciskiem francuskim oraz innych dworów europejskich niechętnych kosmopolityzmowi jezuitów i ich dywersyjnej, i często antypaństwowej działalności na rzecz Kościoła Katolickiego 150 lat później w 1773 r. ówczesny papież Klemens XIV rozwiązał zakon jezuitów. Uzyskawszy akceptację cesarzowej Rosji Katarzyny II zakon nadal funkcjonował, ale tylko na terenie jej państwa, aż do roku 1814, w którym papież Pius VII ponownie uczynił legalnym istnienie zakonu w Kościele Katolickim.
2. Grzegorz Piramowicz
Grzegorz Piramowicz żył w latach 1735 - 1801. Był pedagogiem i działaczem oświatowym. Należał do zakonu jezuitów, a po jego likwidacji został proboszczem w Kurowie oraz Końskowoli. W latach 1770 - 1773 wykładał filozofię w kolegium jezuickim we Lwowie. Aktywnie włączył się w działalność Komisji Edukacji Narodowej. Był sekretarzem, powołanego przez KEN Towarzystwa dla Ksiąg Elementarnych. Był autorem wielu pism propagujących idee i programy Komisji. Zajmował się w szczególności sprawami szkół parafialnych. Był autorem podręcznika: "Nauka obyczajowa dla ludu", która stanowiła część "Elementarza dla szkół parafialnych narodowych". Napisał także książkę "Powinności nauczyciela", w której przedstawił wzór osobowy nauczyciela, który ma odpowiednie wykształcenie, ale także ciągle uzupełnia swoją wiedzę. W swych pracach Piramowicz jawi się jako typowy przedstawiciel oświeceniowej myśli pedagogicznej.
3. Komisja Edukacji Narodowej
W 1773 r., na sejmie rozbiorowym zapadła decyzja o utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej (KEN), która miała podlegać bezpośrednio królowi. Tym samym państwo przejęło kontrolę nad szkolnictwem i rozpoczęło nadawać mu świecki charakter. Kasata zakonu jezuitów, który dotychczas dzierżył pieczę nad większością polskich szkół średnich, umożliwiła zasadniczą reformę polskiego szkolnictwa. KEN przejęła majątek jezuitów. W skład Komisji weszły wybitne osobistości tamtych czasów. Byli wśród nich: Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, późniejszy prymas Michał Poniatowski, czy też biskup wileński Ignacy Massalski. Wśród współpracowników Komisji znalazło się wielu wybitnych pedagogów i działaczy edukacyjnych, między innymi: Grzegorz Piramowicz i Hugo Kołłontaj.
W 1775 r. powołane zostało z inicjatywy Komisji Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych, które podjęło się systematycznej pracy nad przygotowywaniem nowych podręczników szkolnych. Na czele Towarzystwa stał Ignacy Potocki, a jego sekretarzem był Grzegorz Piramowicz. W sumie Towarzystwo wydało 29 podręczników do różnych przedmiotów. Były one wcześniej analizowane, dyskutowane i zatwierdzane przez władze tej instytucji. Inspektorzy szkolni, wysyłani przez Komisję w teren, dokonali reformy zarówno dwóch istniejących wtedy uniwersytetów, jak i prawie wszystkich szkół średnich. Komisja Edukacji Narodowej opracowała strukturę oświaty, w której szkoły główne miały kierować wydziałowymi, a te podwydziałowymi, którym z kolei podlegały szkoły parafialne i zakłady dla dziewcząt. Komisja zorganizowała scentralizowany model szkolnictwa świeckiego, który podlegał państwu i miał realizować jego cele.
Najważniejszą rolę w tej strukturze odgrywały szkoły główne, którymi stały się uniwersytety w Krakowie i Wilnie. Zostały one gruntownie zreformowane. W Krakowie reformy przeprowadził Hugo Kołłątaj. Rozbudował katedry matematyki, fizyki, chemii, ograniczył przywileje teologii, a jako język wykładowy wprowadził polski. Równie skutecznie reformował uczelnię wileńską były jezuita i matematyk Marcin Poczobut - Odlanicki. KEN posiadała zwierzchnictwo nad 74 szkołami średnimi, wśród których wyróżniono: szkoły wydziałowe, których było 10 oraz podległe im szkoły zwane podwydziałowymi. Przygotowane zostały dla tych szkół nowe programy, w których Komisja położyła duży nacisk na nauki przyrodnicze i ścisłe, na poznawanie języka, historii i geografii narodowej. Ograniczono rolę łaciny i zlikwidowano nauczanie teologii. Postawę obywatelska miał kształtować nowy przedmiot: "nauka moralna", która stanowiła coś w rodzaju świeckiej etyki.
Komisja Edukacji Narodowej była w rzeczywistości jednym z pierwszych w Europie świeckich ministerstw oświaty. Jej działalność i rozmach przeprowadzonych reform nie miały sobie równych na kontynencie. Z jej wzorców czerpały zarówno Prusy jak i Austria.. Prace Komisji były kontynuowane w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Działalność Komisji Edukacji Narodowej stanowiła największe osiągnięcie kultury Polski czasów Oświecenia. W zakresie poziomu i organizacji szkolnictwa wyższego i średniego Polska znalazła się w europejskiej czołówce. Edukacyjna działalność Komisji zaważyła na wytworzeniu się nowych postaw w społeczeństwie polskim. Szczególnie silnie nowy sposób kształcenia oddziaływał na kształtowanie się nowoczesnej świadomości obywatelskiej i narodowej. W ten sposób ślady działalności Komisji trwały jeszcze długo w XIX w.
