Książę Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861) był jednym z najbardziej zaangażowanych

w sprawę odrodzenia Polski politykiem w okresie rozbiorowym, przedstawicielem interesów polskich w Europie, wybitnym mężem stanu i zwolennikiem orientacji prorosyjskiej.

Początki jego działalności przypadają na koniec XVIII wieku. W 1795 roku wyjechał do Rosji, gdzie rozpoczął swoją karierę polityczną na dworze cara. Był niechętny opcji profrancuskiej w koncepcji odrodzenia narodowego, przeciwstawiając się w ten sposób poglądom swoich rodaków, którzy widzieli nadzieję w rewolucyjnej Francji. Był przeciwnikiem ustroju politycznego, który Napoleon wprowadził w swoim kraju i starał się narzucić reszcie Europy. Zwalczał go w polityce zagranicznej oraz za pomocą propagandy antynapoleońskiej. Czartoryski uważał, że tylko orientacja prorosyjska w polskiej polityce może doprowadzić do odrodzenia niepodległej Polski. Został on prawą ręką cara Aleksandra I.

Okres szczytowy jego kariery politycznej to lata 1801-1806. W latach 1802-1804 piastował stanowisko zastępcy (towarzysza) spraw zagranicznych. W 1803 roku został kuratorem wileńskiego okręgu szkolnego (naukowego), którego ośrodkiem był Uniwersytet w Wilnie. Oznaczało to przekazanie władzy nad szkolnictwem w ręce Polaków, ponieważ Uniwersytetowi podlegało całe szkolnictwo w ośmiu guberniach zachodnich Rosji, czyli

w prawie całym zaborze rosyjskim.

W latach 1804-1806 Czartoryski pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych Rosji. Stał się orędownikiem sprawy polskiej w Rosji. Przekonywał do swojej koncepcji przywrócenia państwowości polskiej pod protektoratem cara Aleksandra I. W swojej koncepcji polityki zagranicznej cesarstwa na pierwszym miejscu stawiał zdobycie przez Rosję decydującego wpływu w Europie środkowo-wschodniej oraz na Bałkanach w celu przeciwstawienia się wzrastającej potędze napoleońskiej Francji. Stworzył plan utworzenia federacji narodów słowiańskich (bałkańskich podlegających zwierzchności Turcji oraz polski, ukraiński, litewski) pod berłem Aleksandra I. W jej skład miały wchodzić tereny byłej Rzeczypospolitej, a ewentualne straty z tego wynikające dla pruskiego zaboru mogły zostać pokryte

w Niemczech, a dla Austrii na Bałkanach (traktat "O systemie, którego winna trzymać się Rosja"). Projekty Czartoryskiego zostały wzięte pod uwagę przez cara Rosji, choć nie zostały priorytetem jego polityki zagranicznej.

Książę przyczynił się do zerwania z Francją we wrześniu 1804 roku. Zgodnie z jego radą Rosja zawarła sojusz z Anglią w 1805 roku. Została utworzona III koalicja antyfrancuska. Próbował wykorzystać tą sytuację dla sprawy polskiej, która zaczęła wzbudzać zainteresowanie Rosji. W ten sposób powstała koncepcja zmuszenia Prus do udziału

w koalicji, a w razie gdyby stanęły po stronie Francji, o odebraniu im ziem zabranych Polsce

i utworzeniu z nich kraju autonomicznego, ściśle związanego z Rosją, Aleksander I miał zostać królem Polski. Plan ten brał też pod uwagę odebranie Austrii Galicji. Był to plan tak zwany puławski. W październiku 1805 roku car Rosji przyjechał do majątku Czartoryskich

w Puławach na rozmowy w tej sprawie. Sytuacja międzynarodowa zmieniła się, Prusy zgodziły się na przerzucenie wojsk rosyjskich na swoje terytorium, a w ten sposób wyeliminowały ewentualną przyczynę wszczęcia konfliktu.

3 grudnia 1805 roku Aleksander I i król Prus podpisali koncepcję sojuszniczą, która gwarantowała życzliwą dla Rosji neutralność w razie wojny rosyjsko-francuskiej. To zdecydowało o fiasku planu Czartoryskiego i utworzeniu państwa polskiego kosztem Prus. Odtąd jego stosunki z carem Rosji uległy oziębieniu. Po klęsce wojsk rosyjskich

i austriackich 2 grudnia 1805 roku pod Austerlitz książę Czartoryski ustąpił ze stanowiska ministra spraw zagranicznych.

Książę Czartoryski jednak nie zrezygnował z realizacji planów powstania państwa polskiego związanego z Rosją. Zmienił jedynie sposób ich realizacji. Powracał do tych projektów wiosną 1806 roku i na przełomie 1806 i 1807. W swoich planach za priorytet uważał utworzenie państwa polskiego powiązanego z Rosją z ziem zaboru pruskiego i rosyjskiego. Plan jego został jednakże odrzucony przez Aleksandra I. Orientacja na Rosję zaczęła tracić na znaczeniu w planach odrodzenia państwowości polskiej. Sam Czartoryski był zmuszony

w przyszłości podtrzymywać kontakty ze zwolennikami opcji napoleońskiej.

Dążenia Czartoryskiego podczas pełnienia funkcji ministra spraw zagranicznych w latach 1801-1806 nie zostały zrealizowane. Pozycja napoleońskiej Francji cały czas wzrastała pomimo konkretnej polityki przeciwstawienia się jej, zawierania koalicji napoleońskiej,

w czym swoją rolę odegrał polski arystokrata. W 1807 roku dochodzi do zmiany w koncepcji polityki zagranicznej Aleksandra I, która już nie opierała się na planach Czartoryskiego. Jego strategia przestała odtąd odgrywać jakąkolwiek rolę.

Podsumowując działalność polityczną księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, trudno doszukać się konkretnych osiągnięć dla sprawy polskiej. Był on jednakże wizjonerem jeżeli chodzi o kierunek rozwoju wypadków na arenie europejskiej w najbliższych kilku dziesięcioleciach. Był on znawcą zasad polityki zagranicznej wielkich mocarstw. Miał duży wpływ na politykę carskiej Rosji w okresie pełnienia funkcji ministra spaw zagranicznych,

a w szczególności w latach 1804-1805. Niestety jego zdolność przewidywania faktów

w końcu zawiodła i z tego powodu jego plan realizacji sprawy polskiej w porozumieniu

z Rosją zakończył się fiaskiem. Nie była to jednak tylko jego wina, przyczyną był przede wszystkim rozwój wypadków w polityce mocarstw. Sprawa polska przestała być istotna dla interesu Rosji. Najważniejszym problemem była dla wzrastającej potęgi Francji Napoleona, która osiągnęła w tym czasie swoje szczyty.

Czartoryski jako minister spraw zagranicznych nie miał decydującego wpływu na kierunek polityki zagranicznej Rosji. Ostatecznie sposób jej realizacji należał do cara Aleksandra I, który realizował swoją politykę opartą na interesie Rosji. Była ona często niekonsekwentna

i zmienna w zależności od sytuacji na arenie międzynarodowej, niezależnie od rad i sugestii innych osób. Czartoryski miał jednak swój udział w tworzeniu nowej linii polityki zagranicznej Rosji i kształtowania się stosunków dyplomatycznych wielkich mocarstw europejskich, które starały się oprzeć wzrastającej sile rewolucyjnej Francji Napoleona.

Bibliografia:

*Marian Kukiel "Dzieje Polski porozbiorowe (1795-1921)", Puls, Londyn 1993,

*Marian Kukiel "Książę Adam", Pavo, Warszawa 1993,

*Jerzy Skowronek "Antynapoleońskie koncepcje Czartoryskiego", PWN, Warszawa 1969,

*Krzysztof Groniowski, Jerzy Skowronek "Historia Polski 1795-1914", WSiP, Warszawa 1987,

*red. Andrzej Chwalba "Dzieje Polski - kalendarium", Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.