Aabsolutyzm – pogląd polityczny twierdzący, że władza powinna należeć bez ograniczeń do jednej osoby, lub małej grupy osób, z uwzględnieniem pewnych ram prawnych, obyczajowych czy moralnych.

agoga – szczególnie twardy system wychowawczy w Sparcie, któremu podlegały wszystkie dzieci w wieku od 7 do 20. Polegał na zwiększaniu siły fizycznej i doskonaleniu umiejętności niezbędnych do życia w spartańskiej społeczności.

anarchizm – doktryna polityczna negująca potrzebę istnienia państwa i struktur państwowych. Według niej podstawą współistnienia ludzi winien być solidaryzm społeczny, równość i poszanowanie wolności jednostki.

apartheid – teoria głosząca, że różne rasy powinny rozwijać się oddzielnie. Zastosowana w Republice Południowej Afryki pod koniec lat 40-tych XX wieku, doprowadziła do przyjęcia szeregu ustaw dyskryminacyjnych wobec ciemnoskórej ludności zamieszkującej RPA. Koniec polityki apartheidu nastąpił w latach 90-tych.

appeasement – polityka prowadzona przez Wielką Brytanię po I wojnie światowej polegająca na utrzymaniu na kontynencie europejskim pokoju za wszelką cenę.

autorytaryzm – system rządów, w którym władzę sprawuje jedna osoba lub grupa osób a jej decyzje zatwierdzane są przez całkowicie podporządkowany im parlament. Często są to osoby cieszące się autorytetem społecznym. System ten kształtuje się w państwach gdzie następuje głęboki zawód demokracją. Społeczeństwa szukają wtedy rządów silnej ręki. W przeciwieństwie do totalitaryzmu system ten nie dąży do całkowitej kontroli nad życiem społecznym. Mogą w nim funkcjonować nawet partie opozycyjne, które podlegają jednak represjom.

Ccezaropapizm – idea, która przypisuje zwierzchność władzy państwowej nad Kościołem, także w warstwie religijnej. Występował w Bizancjum, Państwie Franków, Świętym Cesarstwie Rzymskim, a także w większości krajów protestanckich, gdzie władcy byli zarazem głowami Kościoła.

Ddemagog – w starożytnej Grecji nazywano tak doskonałych mówców, którzy swoimi przemowami wpływali na decyzje podejmowane na Zgromadzeniu Ludowym. Obecnie pojęcie to oznacza polityka głoszącego efektowne, ale zarazem populistyczne i nierealne hasła wyborcze.

demokracja – system polityczny, w którym źródło władzy stanowią wszyscy obywatele zamieszkujący dane państwo. Sprawują ja bezpośrednio lub poprzez swoich przedstawicieli wybieranych do parlamentu lub na ważne stanowiska państwowe.

diaspora – rozproszenie członków jednego narodu lub wyznawców jednej religii wśród innych narodów lub wyznawców innej religii. Charakteryzuje się świadomością wspólnoty religijnej lub narodowej pomiędzy rozproszonymi, pamięcią o dawnej ojczyźnie, pielęgnowaniem tożsamości etnicznej.

dominat –ustrój polityczny wprowadzony w III wieku w Cesarstwie Rzymskim przez w wyniku reform cesarza Dioklecjana, dający absolutną władze cesarzom rzymskim i zrywający z pozorami republiki, jakie funkcjonowały wcześniej.

dyktator – w starożytnym Rzymie urzędnik wybierany w okresie szczególnego kryzysu – wojny lub wewnętrznych rewolt – na okres 6 miesięcy, który otrzymywał władzę absolutną. Jego zadaniem było załagodzenie kryzysom i przywrócenie pierwotnego porządku. Obecnie dyktatorem nazywamy człowieka sprawującego władze w sposób autorytarny, wykraczający poza ramy prawne oraz łamiącego podstawowe prawa człowieka.

Eelekcja viritim – sposób wyboru króla w nowożytnej Rzeczpospolitej, który oznaczał możliwość czynnego udziału w wyborze wszystkich obywateli ówczesnej Rzeczpospolitej poprzez osobiste stawienie się na polu elekcyjnym gdzie dokonywany był wybór.

etatyzm - rodzaj polityki społeczno-gospodarczej państwa oznaczający przejmowanie przez państwo zarządu nad prywatnymi przedsiębiorstwami lub tworzenie nowych przedsiębiorstw państwowych, a także tworzenie przedsiębiorstw mieszanych państwowo-prywatnych.

Ffaszyzm – ideologia i system polityczny powstały we Włoszech po I wojnie światowej mający charakter antydemokratyczny, antyliberalny i antykomunistyczny, głoszący solidaryzm społeczny i kult państwa oraz wodza. Elementami charakterystycznymi były nacjonalizm, etatyzm, militaryzm, imperializm. Faszyzm był również doktryną będącą fundamentem pod budowę systemu totalitarnego.

feudalizm – system polityczno-społeczno-gospodarczy, który opierał się na schemacie wzajemnych zależności chłopa od pana feudalnego oraz wasala od seniora.

fizjokratyzm – system poglądów ekonomicznych, który głosił, iż porządek gospodarczy łączy się z porządkiem naturalnym, wynikającym z praw natury (zmienności pór roku itp.). Podkreślał wyższość rolnictwa nad rzemiosłem. Fizjokraci głosili zasadę pełnej swobody działalności gospodarczej, wolności posiadania własności i wolności osobistej.

fundamentalizm – bezkompromisowe i rygorystyczne trzymanie się zasad, norm i wzorców określonych przez daną religię lub ideologię.

folwark – wielkie gospodarstwo rolne nastawione na produkcję zboża i innych płodów rolnych przeznaczonych na zbyt i wykorzystujące przymusową pracę chłopów – pańszczyznę.

Ggildia – średniowieczne stowarzyszenia kupców mające charakter towarzyski, obronny i religijny.

głagolica – najstarsze pismo słowiańskie stworzone przez św. Cyryla.

Hhakata - potoczna nazwa niemieckiej organizacji nacjonalistycznej Deutscher Ostmarkenverein (Niemiecki Związek Marchii Wschodniej), która powstała celem ostatecznej germanizacji ziem polskich znajdujących się w ramach Cesarstwa Niemieckiego.

hanza – związek miast handlowych Europy Północnej w średniowieczu i epoce nowożytnej, stanowiący poważną siłę ekonomiczną, polityczną oraz wojskową.

herezja – pogląd religijny pojedynczej osoby lub grupy osób sprzeczny z ogólnymi zasadami i dogmatami obowiązującymi w ramach określonego systemu religijnego.

hołd lenny – ceremonia złożenia przysięgi przez wasala swojemu seniorowi.

homagium – przysięga składana w czasie hołdu lennego przez wasala seniorowi, w której wasal zobowiązywał się służyć seniorowi radą (consillium) i pomocą wojskową (auxilium).

humanizm – prąd filozoficzny, etyczny i kulturowy, uznający człowieka za najwyższą wartość i stawiający go w centrum zainteresowania nauki, kultury i etyki.

Iikonoklazm – ruch religijny powstały na przełomie XIII i IX wieku sprzeciwiający się kultowi świętych obrazów, figur i ikon.

immunitet – przywilej nadawany lennikowi w średniowieczu i oznaczający wyłączenie spod władzy urzędników królewskich określonego terytorium, które oddane zostało w lenno. Obecnie oznacza prawo, które wyłącza określoną osobę z podlegania określonym przepisom, do których inni są zobowiązani.

imperializm - polityka państw o statusie lub aspiracjach mocarstwowych, zmierzająca do rozszerzenia ich wpływów politycznych, militarnych, gospodarczych i kulturalnych na obszary do nich nie należące. Doktryna ta dominowała w drugiej połowie XIX wieku.

industrializacja – inaczej uprzemysłowienie czyli przekształcenie społeczeństwa z rolniczego na przemysłowe poprzez liczne inwestycje związane z rozwojem przemysłu, budową nowych fabryk czy zwiększeniem wydobycia surowców naturalnych (węgla, ropy).

inflacja – spadek wartości i siły nabywczej pieniądza charakteryzujący się wzrostem cen.

internowanie - przymusowe zatrzymanie osób i umieszczeniu ich w wyznaczonym miejscu pobytu (miejscowości, obozie), połączone z zakazem opuszczania tego miejsca. Stosowane jako środek represji w państwach autorytarnych w okresie stanów wyjątkowych, lub w czasie wojny najczęściej na oddziałach, które w wyniku wycofywania się z terenów walk znalazły się na terenie państwa neutralnego.

interrex – w czasie bezkrólewia osoba, która przejmuje część uprawnień królewskich do czasu wyboru lub koronacji nowego władcy.

interwencjonizm – polityka gospodarcza polegająca na bezpośrednich interwencjach państwa w działanie wolnego rynku, np. regulacja cen, ustanawianie płacy minimalnej itp.

inwestytura – ceremonia przekazania lenna przez seniora wasalowi. Podczas inwestytury wasal otrzymywał jako symbol nadania włócznie, sztandar oraz dokument zawartej umowy. Inwestytura mogła mieć też charakter duchowy i oznaczać prawo do mianowania biskupów Kościoła katolickiego.

irenizm – pogląd w ramach teologii chrześcijańskiej, który głosi iż należy zlikwidować wszelkie różnice między chrześcijanami nawet kosztem ustępstw doktrynalnych.

Kkapitalizm - system ekonomiczny oparty na prywatnej własności środków produkcji czyli kapitału. Charakteryzuje się konkurencją pomiędzy różnymi podmiotami, wolnym obrotem towarów i usług oraz kapitałów.

kolektywizacja – przymusowe łączenie i upaństwawianie prywatnych gospodarstw rolnych, przeprowadzane w większości państw komunistycznych.

kolonializm - polityka państw rozwiniętych gospodarczo polegająca na utrzymywaniu w zależności politycznej i ekonomicznej terytoriów słabo rozwiniętych oraz wykorzystywaniu ich zasobów ludzkich i surowcowych.

komunizm – ideologia i system polityczny opierający się na idei całkowitej równości politycznej, ekonomicznej i społecznej wszystkich członków określonej społeczności. Postulował likwidację własności prywatnej i uspołecznienie środków produkcji. Dążył do powstania państwa bez różnic ekonomicznych i etnicznych. Fundamentem ustroju komunistycznego jest ideologia Marksa tzw. marksizm, dający podstawy teoretyczne pod ten system polityczny. Komunizm ma charakter totalitarny, zaś jego lżejszą odmianą, uznającą swobody demokratyczne, jest socjalizm lub socjaldemokracja.

konfederacja – dobrowolny związek osób, miast, stanów, państw stworzony dla osiągnięcia konkretnego celu i funkcjonujący do czasu jego realizacji.

konkwistadorzy – uczestnicy konkwisty czyli trwających od XV wieku wypraw zbrojnych do nowo odkrytych terenów w Ameryce Południowej i Środkowej mających na celu podbój tego terytorium. Uzasadnieniem ich organizacji była rzekoma chęć chrystianizacji i wyplenienia pogaństwa z tych terenów.

konserwatyzm – ideologia, która głosi potrzebę obrony istniejącego porządku społeczno-gospodarczego oraz zachowywania i umacniania tradycyjnych wartości, takich jak: religia, naród, państwo, rodzina, hierarchia i własność prywatna.

konwokacja – ogólnopaństwowy zjazd szlachty w okresie bezkrólewia, którego głównym zadaniem było przygotowanie zjazdu elekcyjnego.

kulturkampf – polityka prowadzona w Niemczech w latach 1871-1878 przez rząd kanclerza Bismarcka mająca na celu ograniczenie wpływów Kościoła katolickiego. Na ziemiach polskich znajdujących się w zaborze niemieckim oznaczała zaostrzoną germanizację i próbę likwidacji polskiej kultury i odrębności.

Llegalizm – bezwzględne przestrzeganie obowiązującego prawa.

legitymizm - koncepcja polityczna z początku XIX wieku powstała w opozycji do przemian rewolucji francuskiej, twierdząca, że władza pochodzi od Boga nie zaś od ludu. Na tej podstawie stwierdzano nienaruszalność praw dynastii panujących do sprawowania władzy w określonych państwach. Zasada legitymizmu była fundamentem pod politykę restauracji czyli przywracania dynastii panujących w państwach objętych wcześniej zmianami wynikającymi z efektów rewolucji.

lenno – w systemie feudalnym posiadłość nadawana przez seniora wasalowi w zamian za radę i pomoc (militarną lub finansową)

leseferyzm - pogląd filozoficzno-ekonomiczny głoszący absolutną wolność jednostki zaś rolę państwa ograniczający do roli tzw. nocnego stróża, który miał strzec fundamentalnych zasad wolności i prywatnej własności.

liberalizm – ideologia, która uznaje wolność człowieka (w wymiarze politycznym, społecznym i gospodarczym) za wartość najwyższą i nadrzędną nad innymi prawami.

lokacja – w średniowieczu procedura zakładania wsi i miast, zazwyczaj na tzw. prawie niemieckim, odbywająca się według określonych zasad.

Mmanufaktura - zakład produkcyjny i rzemieślniczy, w którym produkcja masowa produktu odbywa się ręcznie i opiera się na podziale pracy.

merkantylizm – pogląd polityczno-ekonomiczny, który głosi potrzebę rozwijania gospodarki narodowej poprzez dodatni bilans handlowy, czyli rozwoju eksportu (sprzedaży surowców i produktów zagranicę), przy jednoczesnej obronie przed importem (nakładanie nowych ceł, podatków itd.).

monarchia – ustrój polityczny, w którym dożywotnia władzę sprawuje monarcha. W zależności od jej rodzaju, zasób władzy króla, księcia, cesarza itp. jest różny.

monarchia konstytucyjna – forma rządów, w których zasób władzy monarchy i organów przedstawicielskich określa nadrzędne prawo w postaci ustawy zasadniczej czyli konstytucji.

monarchia patrymonialna – forma rządów, w którym monarcha (cesarz, król, książę) uważany jest za właściciela wszystkich ziem, zasobów naturalnych, najwyższego sędziego, opiekuna oraz pana ludności zamieszkującej jego kraj.

monarchia parlamentarna – forma rządów, w których król dzieli władzę razem z wybieralnym parlamentem.

monarchia stanowa – forma rządów, w których władza monarsza ograniczona jest przez przywileje i prawa różnych stanów, w szczególności rycerstwa oraz duchowieństwa, które często współuczestniczą we władzy poprzez swoje organy kolegialne.

monopol - forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca, przy braku poważnej konkurencji oraz przy nieograniczonej liczbie nabywców.

myto – w średniowieczu i epoce nowożytnej forma opłaty za przewożenie towarów określonymi szlakami handlowymi pobierana w komorach celnych. Była to opłata za korzystanie z drogi.

Nnacjonalizm – ideologia, której głównym celem jest podniesienie siły własnego narodu, a także działanie przez pryzmat jego dobra i interesów.

nazizm – niemiecka odmiana faszyzmu, stworzona przez NSDAP i Adolfa Hitlera, która do cech swojego pierwowzoru dokładała rasizm, antysemityzm i szowinizm.

nomenklatura - grupa ludzi uprzywilejowanych przez władze, instancje partyjne itp., wyznaczonych na stanowiska kierownicze w instytucjach i urzędach państwowych.

Ooligarchia – forma rządów, w których jedyny wpływ na władzę ma niewielka, uprzywilejowana grupa ludzi, wywodzących się najczęściej z arystokracji lub elity majątkowej.

ostracyzm – w starożytnych Atenach tajne głosowanie, w czasie którego wolni obywatele polis typowali osoby, które ich zdaniem dążyły do tyranii. Najczęściej typowana osoba zmuszona była do opuszczenia miasta na 10 lat, nie traciła jednak praw obywatelskich i majątkowych.

Ppapocezaryzm – idea zawarta w dokumencie papieża Grzegorza VII „Dictatus Papae” (1075) według, której władzę zwierzchnią nad władzą państwową winien sprawować papież.

parcelacja – ustanowiony określoną normą prawną, np. ustawą, bądź rozporządzeniem, podział większych gospodarstw rolnych poprzez sprzedaż bądź nadanie.

pacta conventa – w Rzeczpospolitej umowa o charakterze publiczno-prawnym zawierana pomiędzy nowo wybranym królem a szlachtą, zawierająca spis jego zobowiązań i obietnic.

pierestrojka - realizowana przez sekretarza generalnego KPZR M. Gorbaczowa w latach 1985–1991 potoczna nazwa procesu liberalizacji systemu komunistycznago, której celem było wzmocnienie Związku Radzieckiego poprzez unowocześnienie gospodarki, zwiększenie swobód obywatelskich i poprawy stosunków z mocarstwami zachodnimi.

pozytywizm – XIX-wieczy prąd w filozofii, nauce i kulturze głoszący, że jedynie prawdziwą wiedzą jest wiedza naukowa, która służy postępowi ludzkości i rozwojowi cywilizacji mierzonemu w stopniu wykształcenia społeczeństwa, jego bogactwie i dojrzałości.

praca organiczna – jeden z postulatów polskiego pozytywizmu wzywający wszystkie warstwy społeczne do wytężonej pracy na rzecz rozwoju gospodarczego celem wzajemnej integracji, która prowadzić miała do zachowania tożsamości narodowej.

protekcjonalizm - polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagraniczną, głównie za pomocą ceł nakładanych na przywożone towary oraz koncesji i zakazów.

pryncypat – forma władzy w Cesarstwie Rzymskim wprowadzona po roku 27 n.e. przez Oktawiana Augusta, charakteryzująca się kumulacją władzy w jednym ręku (de facto absolutnej) przy zachowaniu pozorów ustroju republikańskiego.