Granicą , którą przyjmuje się często jako umowny koniec średniowiecza jest data 1453, kiedy to wojska tureckie opanowały i zniszczyły Konstantynopol.
Jednym z pojęć charakterystycznych dla odrodzenia był pojecie humanizmu. Określało ono kierunek filozoficzny jak i pewien sposób podejścia do człowieka i świata. Zapoczątkowany został we Włoszech. Reprezentują go słowa :" Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" wypowiedziane przez Terencjusza.
W sztuce architektonicznej powróciły koncepcje antyczne, zakładające harmonię i porządek w proporcjach, faworyzował plany centralne świątyń i pałaców, pojawiły się ponownie attyki, tympanony, portyki.
Wśród twórców renesansowej filozofii i nauki wymienić należy: Erazma z Rotterdamu, Tomasza Morusa, znanego ze swej "Utopii", Mikołaja Machiavellego ( myśliciela i twórcy wielu pojęć z zakresu polityki), autora "Księcia".
Spośród artystów niewątpliwie będzie to :
- Leonardo d Vinci, który swoją wszechstronną wiedzą i umiejętnościami zadziwiał już współczesnych mu. Był architektem malarzem, rzeźbiarzem, projektantem. Spod jego pędzla wyszły takie dzieła jak " Mona Lisa", "Dama z gronostajem", czy "Ostatnia Wieczerza".
- Kolejnym wielkim tej epoki był Michał Anioł Buonarotti - wspaniały rzeźbiarz, poeta, twórca wspaniałych fresków w Kaplicy Sykstyńskiej , oraz rzeźby Dawida czy Piety.
- Rafael Santi, stworzył dzieła malarskie: Madonna Sykstyńska i freski w watykańskim pałacu.
Z kolei renesans wydał tez wielu uczonych : między innymi był wśród nich Jan Gutenberg, twórca pierwszej ruchomej czcionki, po raz pierwszy użytej w 1456 roku.
Odrodzenie to także powrót do szkół filozoficznych starożytnych, a także do antycznych wzorców piękna. Wyrażał się w zainteresowaniu człowiekiem jako jednostką i światem.
Wśród polskich twórców, mecenasów i myślicieli wymienić trzeba: Grzegorza z Sanoka, który później objął arcybiskupstwo we Lwowie; Mikołaja Kopernika, wielkiego uczonego , którego dziełem było "O obrotach sfer niebieskich"; Andrzeja Frycz Modrzewskiego, twórcy i myśliciela, autora "O naprawie Rzeczpospolitej"; Mikołaja Reja, poety i polityka, stworzył on takie utwory jak: "Żywot człowiek poczciwego", " Krótka rozprawa między panem , wójtem a plebanem"; przede wszystkim zaś Jana Kochanowskiego, wielkiego polskiego poetę, który studia swoje odbywał na uniwersytecie we Włoszech, autora licznych utworów poetyckich, pieśni, trenów.
W Polsce w okresie renesansu działali liczni malarze, architekci i rzeźbiarze z Włoch i Norymbergii, sprowadzani do przebudowywania starych budowli królewskich i magnackich. Pracowali pod protekcją licznych mecenasów, którymi poza królem byli biskupi i możni świeccy. Do takich twórców należą: Bartolomeo Berecci, architekt zajmujący się rozbudową wawelskiego zamku; Santi Gucci, Franciszek Florentczyk. Jednak było wśród wybitnych twórców wielu polskich artystów: Wit Stwosz, Kacper Bażanka, Krzysztof Szydłowiecki.
Nie ulega wątpliwości że na epokę renesansu wpływ miały nie tylko nurty filozoficzne czy działalność artystyczna, lecz szczególnie wydarzenia , wielkie wydarzenia tej epoki jakimi były dokonane wtedy odkrycia geograficzne.
Pobudziły je z pewnością trudności jakie kupcy europejscy, zwłaszcza z Włoch i Wenecji napotkali na szlakach wiodących przez Azję Mniejszą i półwysep Bałkański, które to wówczas opanowali Turcy do Indii. Nie możność sprowadzania stamtąd luksusowych towarów: pieprzu , imbiru i wielu innych przypraw korzennych, jedwabiu i kadzideł doprowadziły do tego że poszukiwano nowych dróg handlowych do Indii, które omijałyby tereny zajęte przez armię turecką.
W tym czasie też tak dalekie podróże umożliwiły liczne innowacje wprowadzane w konstrukcji statków jak np.: żagiel ruchomy, czy zastosowanie busoli.
Wielu tez władców poszukiwało nowych terenów z których mogliby czerpać zyski. Zaliczał się do nich władca Portugalii Henryk zwany Żeglarzem.
A oto ważniejsze dokonania żeglarzy , którzy wyruszyli by odkryć nowa drogę do Indii w tymczasem dotarli do nieznanych dotąd terenów.
- W 1488 roku do Przylądku Dobrej Nadziei dotarły statki Bartolomeo Diaza.
- Do indyjskiego portu w Kalikat udało się dopłynąć po długiej podróży Vasco da Gamie w 1498 roku.
- 1492 rok przyniósł nieświadome odkrycie przez Kszysztofa Kolumba Ameryki, kiedy to biorąc ja za wybrzeża indyjskie dotarł on do Wysp Karaibskich.
- Nazwę swoją Ameryka zawdzięcza uczonemu Amerigo Vespucciemu, który to zorientował się po przebadaniu odkrytych części nadmorskich Ameryki, że Kolumb dotarł w rzeczywistości do nowego kontynentu.
- Wyczynu opłynięcia kuli ziemskiej wokoło , który udał się w przeciągu trzech lat dokonał Ferdynand Magellan.
Odkryty przypadkowo nowy ogromny kontynent stał się bogatym źródłem ogromnej ilości kruszców i minerałów.
Nowi przybysze z Starego Świata, górowali nad rdzennymi mieszkańcami kontynentu gdyż dysponowali już palną bronią a także posiadali nie znane im konie. Dzięki tym , wydawało by się możliwym do pokonania atutom, odkrywcy zdołali nie tylko osiedlić się i podbić nowo odkryte tereny , ale doprowadzili też do unicestwienia starych kultur amerykańskich na południu i w środkowej części kontynentu.
RELIGIA
Okres XVI wieku to kulminacja zbierających się już od lat, a nawet wieków prądów w kościele, które zmierzały do reformy i naprawy kościoła, jego świeckich struktur.
- Za osobę , która przyczyniła się w końcu do wybuchu tych wzbierających nurtów był Marcin Luter, augustianin, który wzywał do naprawy kościoła , do zaprzestania kupna i sprzedaży urzędów kościelnych , oraz handlowania odpustami, które miały uchronić od mąk piekła i czyśćca. W 1517 roku w Wittenberdze ogłosił swoje 95 tez, przybijając je do drzwi tamtejszej katedry, w których zamieścił swoje uwagi i zarzuty wobec hierarchii i strukturze kościoła. Tym samym zrezygnował z zakonu i celibatu, a z czasem spod zwierzchnictwa papieża. Odrżegnał się od czczenia błogosławionych i świętych kościoła a także, zmniejszył ilość Sakramentów. Dopuścił samodzielne interpretowanie Pisma Świętego, które uznał jedynym źródłem wiary, odtrącając całą Tradycję Kościoła, jako nie mającą swoich źródeł w Ewangeliach. Od jego nazwiska , jego zwolenników i ich wyznanie zaczęto nazywać luteranami. Rodzący się ruch czyli Reformacja , doprowadził do rozbicia Kościoła Zachodniego na kilka nowych wyznań.
Pewną odpowiedzią na te wydarzenia była wydana w 1529 roku ustawa, która wprowadzała zakaz przemian w łonie Kościoła. Wprowadzono ją w okresie gdy w Niemczech wybuchły wojny religijne.
- Kolejnym działaczem reformacji był Ulrich Zwingli. Podobnie jak Luter miał on na celu naprawę moralną kleru i naprawę kościoła. Jako źródło wiary również ograniczył się do Pisma Świętego, domagał się przyjmowania przez wiernych Sakramentu Eucharystii pod dwiema postaciami. Dopuszczałw swoich poglądach jedynie modlitwę i Komunię bez żadnych innych nabożeństw. Również i on zmniejszył ilość Sakramentów, pozostawiając tylko Chrzest i Eucharystię.
- Szczególny charakter miała nauka głoszona przez Jana Kalwina. Głosił on bowiem tzw. teorię predestynacji, to jest, że każdy człowiek już z góry został przeznaczony do zbawienia lub potępienia i człowiek sam nie ma na swoje zbawienie wpływu. Inne jego postulaty są w dużej mierze podobne do poprzednich wymienionych. Wyznawcy nauki Kalwina w państwie francuskim znani byli jako hugenoci. Stamtąd też nazwa ta przystała do nich również w innych krajach.
- Ruch reformacji w Anglii okazał się dość specyficzny i zdecydowanie zależał on od monarchy. Z jego to bowiem inicjatywy kościół angielski oddzielił się od rzymskiego. W 1534 roku został wydany tzw. akt supremacji, w którym to monarcha ogłosił sam siebie przywódcą angielskiego kościoła narodowego. W Anglii wyznawcy innych wyznań powstałych w wyniku reformacji byli tłamszeni. Kalwinów nazywano tu purytanami.
- Spośród innych wyznań warto wymienić antytrynitarzy. Nie dopuszczali oni osoby Jezusa jako Boga a także istnienia Trójcy Świętej.
WYDARZENIA .DATY.
W 1573 roku w Rzeczpospolitej Obojga Narodów ustanowiono jako rezultat konfederacji warszawskiej ustawę , która zabraniała szykanowania i ścigania wyznawców innych odłamów religii katolickiej.
Jednym z efektów reformacji jak i całego wzbierającego już od dawna prądów reformacyjnych , był wybuch wojen religijnych, które szczególnie miały miejsce na terenie księstw niemieckich. Wojna chłopska , która toczyła się w latach 1524 - 1526, była ich przejawem. Hasła bowiem przywódców chłopów zakładały odrzucenie wszelkich struktur kościelnych, rezygnacja z większej części Sakramentów i wprowadzały Chrzest dorosłych osób.
Dopiero w 1555 roku w Augsburgu podpisano pokój religijny , którego założenia wyrazić można w haśle: "cuius regio , eius religio", to znaczy : czyj kraj tego religia. Założenie to w konsekwencji niczego nie rozwiązywało a jedynie wprowadzało krótkotrwały porządek.
Poza krajami niemieckimi również w państwie francuskim wrzało. Doszło tam do okrutnej rozprawy katolików z wyznawcami Kalwina. W nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 roku, zwanej "Nocą świętego Bartłomieja" dworzanie francuscy dokonali rzezi gości hugenockich, którzy przybyli do Paryża na ślub Henryka Bourbona , władcy księstwa Navarry, z dziedziczką tronu francuskiego, Małgorzatą.
Konsekwencją toczonych później we Francji wojen domowych był podpisany w 1598 roku tzw. edykt nantejski, który zapewniał wyznawcom Kalwina autonomię w sprawowaniu ich wiary.
DEMOKRACJA SZLACHECKA.
W 1374 roku, władca Polski ( a także Królestwa Węgierskiego) Ludwik Węgierski, wydaje uchwałę, na mocy której korona polska zostanie przekazana po jego śmierci, jednemu z jego dzieci, to jest Jadwidze. Równocześnie szlachta uzyskała kolejne prawa i ulgi: między innymi zmniejszeniu legły składane przez nich na rzecz królestwa podatki, ponadto także akceptacja podatków specjalnych podlegała odtąd decyzji stanu szlacheckiego.
W roku 1422 stan szlachecki pozyskał znów nowe prawa, w zamian za gwarancję sukcesji potomka obecnego władcy, króla Władysława Jagiełły. Mocą tej ustawy, nazywanej przywilejem czerwieńskim, zajęcie bądź odebranie szlachcicowi jego własności ziemskiej mogło się odbyć jedynie za nakazem sądu.
Z kolei w 1423 roku ten sam monarcha zobowiązał się w przywileju w Warcie, że niepokorni i nieposłuszni sołtysi będą zdejmowani ze swoich urzędów.
Bardzo istotnym dla szlachciców przywilejem , był ten wydany w Jedlni w 1430 roku, gdzie Władysałw Jagiełło zagwarantował temu stanowi nietykalność osobistą.
W 1454 roku , za panowania króla Kazimierza Jagiellończyka , w obliczu zagrożenia ze strony Zakonu Krzyżackiego, ustanowiony został przywilej nazywany cerkwicko-nieszawskim, dzięki któremu dopiero, szlachta zgodziła się na zebranie wojsk. Stan szlachecki od tej pory zyskiwał jeszcze większa przewagę nad królem. Na sejmikach odtąd bowiem zapadały istotne decyzje i bez ich akceptacji monarcha nie mógł pobierać dodatkowych podatków, ani wzywać szlachty na pospolite ruszenie.
W Piotrkowie w 1493 roku prawa innych stanów zostały znacznie ograniczone , przez wprowadzenie przez Jana Olbrachta mocą kolejnego przywileju szlacheckiego, zakazu kupowania przez mieszkańców miast własności ziemskich, zakazu sprawowania urzędów przez osoby spoza stanu szlacheckiego, a na wsiach uszczuplono jeszcze bardziej migrację ich mieszkańców.
W roku 1505 , w Radomiu, miał miejsce kolejny sejm , na którym zapadła niezwykle ważna ustawa, zwana konstytucją " nihil novi" , czyli nic nowego bez aprobaty szlacheckiej nie mogło być przez monarchę ustanawiane.
Od 1493 roku wyraźnie zostały rozgraniczone dwa człony rządzącej szlachty i arystokracji: w izbie posłów mieli odtąd uczestniczyć reprezentanci stanu szlacheckiego, zaś w senacie, który stanowił Radę Królewską pojawiały się jednostki o najszerszy, oddziaływaniu i znaczeniu wśród magnaterii.
JAGIELLONOWIE W EUROPIE.
W roku 1457 umiera władca Królestwa Węgierskiego i Czech, Władysław zwany Pogrobowcem, z dynastii habsburskiej.
W 1471 roku tron tych państw obejmuje Władysław , syn Kazimierza Jagiellończyka, króla polskiego.
W 1492 roku, po śmierci Kazimierza Jagiellończyka tron Polski obejmuje jego syn Jan Olbracht.
W dwa lata później , w 1501 roku po śmierci brata, na tronie polskim zasiada Aleksander Jagiellończyk , wcześniej będący już wielkim księciem litewskim.
1506 rok, jest rokiem objęcia tronu polskiego i litewskiego przez kolejnego z braci - Zygmunta, zwanego z racji swoich długoletnich rządów Starym.
JAGIELLONOWIE W POLSCE.
1. Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego.
Zakon Krzyżaków , który dotąd stanowił istotne zagrożenie dla państwa polskiego z biegiem lat przyjmował coraz to bardziej świecki formy swego istnienia, w końcu , jako pośredni efekt reformacji, został on zsekularyzowany, czego wyrazem był hołd lenny oddany królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu na Rynku krakowskim w roku 1525. Odtąd Prusy Zakonne były księstwem świeckim, lennikiem Polski, a tron był dziedziczony przez kolejne książęta. Dokonany przez mistrza zakonu Albrechta Hohenzollerna lenniczy hołd, oddawał dominium w ręce polskiego monarchy.
2. Na sejmie zwołanych w 1569 roku w Lublinie, zawarta została tzw. unia realna pomiędzy Koroną Polska a Księstwem Litewskim. Od tej pory powstałe w ten sposób ogromne państwo nazywane jest Rzeczypospolitą Obojga Narodów. Unia ta różniła się od dotychczasowej - personalnej- tym , że odtąd oboma państwami władać ma jeden władca, posiadać będą jeden, połączony sejm, a także wszelkie zagadnienia dyplomacji i działalności politycznej będą uzgadniane wspólnie. Oddzielnymi kwestiami pozostały sprawy skarbu, armii, jurysdykcji, a także obsadzania urzędów i tytuły.
3. W 1572 roku umiera Zygmunt August - ostatni przedstawiciel dynastii Jagiellońskiej w Polsce.
4. Działania wojenne na terenie Inflant .
Po zsekularyzowaniu państwa Zakonu Krzyżackiego , przyszła kolej na Państwo Kawalerów Mieczowych, które zajmowała tereny dzisiejszego państwa litewskiego, łotewskiego i estońskiego. Obszar ten nazywany też Księstwem Kurlandii oddał w lenno w 1562 roku władcy Rzeczypospolitej Obojga Narodów jego dotychczasowy władca - mistrz zakonny Gotthard Kettler. Odtąd jako świecki władca Kurlandii miał gwarancję pomocy ze strony polskiej w razie gdyby państwo moskiewskie, szwedzkie albo duńskie podjęło działania wojenne na jego terenach.
5. Tereny Inflant były przedmiotem sporu pomiędzy Koroną Polska a Danią, Moskwą i Szwecją już od wielu lat. W końcu w 1570 roku doszło do zawarcia traktatu pokojowego między Szwecją i Danią jak również między Księstwem Moskiewskim a Polską , w którym to ustalono iż sporne tereny inflanckie pozostaną przy państwie polskim.
Od XVI wieku w Polsce pojawiają się zjawiska , które dotąd nie funkcjonowały , bądź z tak dużą siłą, bądź w ogóle. Zaliczyć można do nich : sejm konwokacyjny (zwoływano go w razie konieczności wyboru nowego władcy. Wówczas sejmująca szlachta wyznaczała kolejność i sposób wyboru spośród pretendentów do korony) oraz pojecie interrexa (był to najważniejszy po królu urząd sprawowany przez prymasa, w okresie między śmiercią monarchy a elekcją jego następcy).
6. W 1573 dochodzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów do pierwszej elekcji nowego władcy przez szlachtę na sejmie. Został nim francuski książę - Henryk Walezy. Zobowiązany został do podpisania tzw. artykułów henrykowskich. Były to spisane przez sejmującą szlachtę wcześniej udzielane im przez monarchów przywileje i prawa. Ogromnie ważne jest iż do nich dołączono nowe: to jest prawo wypowiadania władcy posłuszeństwa w razie nie przestrzegania przez niego podpisanych i obowiązujących praw. Od tej pory każdy nowo wybrany król musiał takie zobowiązania podpisywać.
Innym dokumentem były tzw. pacta conventa, w których król zawarł swoje własne postanowienia odnośnie przywilejów udzielanych szlachcie, np.: zobowiązywał się do spłacenia długów, czy wystawienia floty, bądź dodatkowego oddziału wojska etc.
Jednakże wybór francuskiego księcia okazał się dla Polski niepomyślny, bowiem po paru zaledwie miesiącach Henryk uciekł z kraju, do swojej ojczyzny, by tam objąć tron po zmarłym nagle francuskim królu, a swoim bracie.
7. Gdy królem został Stefan Batory, polityka zagraniczna skupiła się głównie na terenach północno- wschodnich. Polska walczyła wtedy o odzyskanie Inflant, które wcześniej wpadły w ręce cara rosyjskiego Iwana Groźnego. Stefan Batory odzyskał te tereny w kampanii wojennej w latach 1579 - 1582. Bowiem w roku 1582 właśnie podpisano zawieszenie działań wojennych w Jamie Zapolskim. Jego to postanowienia przywracały Rzeczypospolitej utracone niedawno tereny inflanckie.
HASŁA związane z wydarzeniami XVI WIEKU.
Wzrost demograficzny - był rezultatem wielu czynników: głównie zatrzymaniem się "Czarnej śmierci" , mniejszą ilością działań wojennych i fal klęsk żywiołowych, sprowadzających głód.
Trójpolówka - był to sposób uprawy roli, polegający na podziale działki na trzy fragmenty: na jednym siano na jesień ( zboża ozime), na drugim zasiewano zboże ( jare) na wiosną, a trzecią pozostawiano odłogiem.
Sposób produkcji, gdzie pracownicy wykonują jedynie pracę, nie posiadając na własność ani materiałów ani narzędzi pracy nazywany jest nakładem.
Gospodarstwo folwarczne stanowiło własność gospodarza, szlachcica, gdzie pracownikami byli jego poddani chłopi, dla których uprawa pola pańskiego należała do jednych z obowiązków, w określonej ilości dni.
W 1496 roku stan szlachecki zyskał od monarchy nowy przywilej, który zakładał między innymi nałożenie wysokich opłat celnych dla mieszkańców miast na eksport i import towarów. Doprowadziło to do tego, ze gospodarka rozwijała się jednokierunkowo. Dodatkowo ograniczono swobodę przemieszczania się mieszkańcom wsi, poprzez zakaz wychodźstwa chłopów ze wsi , poza jednym w roku, a i to tylko za aprobatą właściciela wioski.
Pośród towarów eksportowanych przez Polskę można wymienić: materiały leśne jak łój drewno, a z rolniczych: różne zboża: pszenicę, jęczmień, owiec, żyto, len, chmiel, a także miód, skóry zwierzęce.
Do kraju zaś sprowadzano, szczególnie ze Wschodu i Południa, wiele towarów luksusowych: tkanin z jedwabiu i wełnianych, biżuterii, uprzęży końskich, jak również przypraw, korzeni.
