Abstrakcja - najbardziej ogólne pojęcia, idee, przedmioty, które są dalekie od potocznego oświadczenia człowieka, a powstające w wyniku abstrahowania, czyli wyodrębniania z rzeczy tego, co dla nich wspólne.
Adiafora - rzecz, wiedza, obojętna ze względu na wartościowanie moralne. To pojęcie silnie łączy się z filozofią stoicką, w której tym mianem określano rzeczy posiadające co prawda jakąś swoistą wartość, ale w porównaniu do wartości cnoty podrzędną.
Akatalepsja - podług sceptyków - niemożność poznania przez człowieka, czym świat w rzeczywistości jest
Akt - to, co urzeczywistnione, to, co jest, jako takie pojęcie to przeciwstawia się pojęciu możności
Alienacja - wyobcowanie, terminowi temu różni filozofowie nadawali różne sensy, podług Hegla jest to proces, w którym duch absolutny staje się obcym samemu sobie; podług Feuerbacha jest to proces polegający na tym, iż człowiek twory własnego ducha zaczyna traktować jako istoty transcendentne wobec niego (Bogowie); podług Marksa proces, który sprawia, iż praca oraz jej wytwór stają się dla wytwórcy (robotnika) czymś obcym;
Antecedens - zdarzenie, które poprzedzało inne
Antycypacja - przewidywanie;
Antynomia - paradoks, sprzeczność, która zachodzi pomiędzy dwoma równie przekonującymi sądami;
Ataraksja - niewzruszony spokój ducha, który stoicy uznawali za najwyższą formę szczęścia i właściwy cel życia człowieka;
Atrybut - jest to cecha, czy przymiot, który przysługuje przedmiotowi w sposób absolutny i od której nie można abstrahować przy określaniu jego istoty, gdyż w ten sposób nasze ujecie będzie chybione;
Byt - fundamentalna kategoria ontologiczna, jest nim wszystko, co rzeczywiste, wszystko, czemu przysługuje istność, filozofii starożytnej ta kategoria funkcjonowała jako pojęcie przeciwstawne pojęciu niebytu rozumianego jako proces stawania się
Całość - korelacja rzeczy, której cechy nie stanowią prostej wypadkowej cech elementów, które się nań składają, a które to mogą w taki, czy inny sposób warunkować przymioty części wchodzących w jego skład. Owo pojęcie może nosić różne miana, np. postać, organizm, struktura itp.
Czas - jedna z fundamentalnych postaci istnienia materii (cecha materii). Przeważnie pod tym pojęciem rozumie się: bądź chwilę, bądź punkt czasowy, bądź też zbiór chwil, itp. Słynna stała się polemika o jego naturę. Newton utrzymywał, iż ma ona charakter absolutny i w żadnym wypadku nie zależy on od przebiegu zjawisk w świecie, z kolei Leibniz, następnie zaś Einstein, twierdzili, iż zależy on od określonego układu odniesienia.
Deliberacja - rozważanie
Dobro - wartość, którą przypisuje się wszelkim szlachetnym intencjom oraz uczynkom, a także rzeczom, które w satysfakcjonujący sposób spełniają przeznaczoną im rolę
Doświadczenie - jeden z zasadniczych punktów zainteresowań filozofii umysłu, można to pojęcie ująć jako strumień prywatnych przeżyć, znanych jedynie przeżywającemu podmiotowo, które wiążą się w taki, bądź inny sposób, ze zdarzeniami, które występują we świecie zewnętrznym
Egzystencja - sposób istnienia, który przypisać możemy jedynie człowiekowi jako istocie tworzącej własną istność;
Epigon - (gr. epigonos 'potomek') - człowiek, który pozostając niesamodzielny w myśleniu kontynuuje w sposób niezbyt twórczy myśl swego mistrza, bądź poprzednika;
Epoche - zawieszenie sądu, stanowiące jeden z celów, do którego zmierza rozumowanie sceptyków.
Erystyka - rozumowanie, bądź też sztuka prowadzenia dysputy, którego celem nie jest osiągnięcie prawdy, lecz zwycięstwo w prowadzonym sporze, bądź też uczynienia słabszego stanowiska silniejszym
Eschatologia - korpus idei odnoszących się do końca życia, bądź też końca świata.
Fenomen - zjawisko mające charakter bądź fizyczny, bądź psychiczny, które stanowi dla podmiotu poznającego daną zmysłową
Forma - podług Arystotelesa są to struktury, które narzucone niezróżnicowanej materii tworzą wraz z nią przedmioty obecne w świecie; podług Kanta - struktura, która nasz umysł narzuca rzeczywistości - dla naszej zmysłowości charakterystycznymi formami są czas i przestrzeń, natomiast dla naszego rozumu przyczynowość;
Futurologia - projekt polegający na przewidywaniu stanu świata w jakiejś ściśle określonej przyszłości poprzez określenie rozwoju takich, czy innych (np. społecznych) tendencji obecnych w teraźniejszości
Gnoza - ruch (ruchy, sekt gnostyckich było wiele) o charakterze filozoficzno - religijnym rozwijający się pomiędzy II a V w. n.e. na terenie Imperium Rzymskiego; sekty religijne, które go współtworzyły uznawały, że materia pochodząc od złego demiurga posiada takowy charakter, że dusze ludzkie są w niej uwięzione oraz że jedyna droga do zbawienie wiedzie przez poznanie (rozpoznanie świata w jego prawdziwej naturze);
Heteronomia - brak samodzielności, zależność od czegoś innego;
Hipoteza - zdanie, pogląd, wypowiedziany raczej jako przypuszczenie niż twierdzenie, wymaga ona weryfikacji
- idea - można to pojęcie rozumieć na dwojaki sposób, po pierwsze, jako subiektywna, wewnętrzną treść umysłu, po drugie zaś, jako obiektywna, wieczna, bezczasowa forma, która funduje zmienny świat zmysłów, w którym żyjemy;
- ideologia - zespół przekonań, sposób myślenia, stanowiący fundament takiego, bądź innego, politycznego bądź społecznego programu działania. Podług marksistowskiej teorii konkretna ideologia odzwierciedla interes klasy społecznej, która ją wytworzyła;
- indukcja - sposób wnioskowania - wychodząc od twierdzeń jednostkowych prowadzi ona do twierdzeń ogólnych;
- istota - esencja - sens tego terminu jest zależny od tego, jaki zechcą mu nadać ci, którzy się nim posługują, najczęściej używa się tego pojęcia w znaczeniu: to, co w rzeczy nieredukowalne, niezbywalne, jeśli ma ona pozostać tym, czym jest.
- jakość - kategoria filozoficzna, która oznacza już to rodzaj, bądź też gatunek, danej rzeczy, czy przedmiotu, już jego cechę, przymiot, które pozwalają wyraźnie oddzielić dany przedmiot od innych
- kontemplacja - rodzaj poznania, który polega na biernym oglądzie rzeczy przez podmiot poznający. Dla mistyków stanowi ona najpewniejszą drogę do zjednoczenia się/poznania Boga/Absolutu.
- kanony Milla - zasady wnioskowania indukcyjnego, które zostały sformułowane przez angielskiego filozofa Jona Stuarta Milla, prezentuje on, jak w prawomocny sposób ustalać związki przyczynowe zachodzące pomiędzy jednostkowymi zjawiskami
- logos - gr. słowo, pojęcie, nauka;
- podług Heraklita - kosmiczna zasada, nadająca światu porządek i racjonalność,
- podług Arystotelesa - rozum, pojęcie,
- podług Stoików - rozum świata, którego poszczególnymi aspektami są: los, opatrzność oraz natura
- podług Hegla - pojęcie, rozum absolutny.
- Mistyka - mistycyzm - wiara możliwość zjednoczenia się z Bogiem drogą ekstatycznej kontemplacji i w duchowy dostęp do tych dziedzin wiedzy, które nie są dostępne zwykłemu myśleniu.
- monada - podług Leibniza to nierozciągłe przedmioty psychiczne, mające zdolność postrzegania i przeżywania stanów pożądania; jako takie są samowystarczalne i rozwijają się w sposób tylko sobie właściwy, będąc przy tym zupełnie niezależnymi od pozostałych monad
Moralność - wszelkie zachowania oraz postawy, jakie przybierają ludzie żyjący w danej społeczności, a które to są oceniane podług skali wartości przyjmowanej przez tą właśnie społeczność
Natura - to niezwykle wieloznaczny termin, którego sens zmienia się wraz z naszym poglądem na świat, często bywa używany jako synonim słowa przyroda, ale również jako termin oznaczający istotę rzeczy w ogóle, bądź też danego zjawiska, czy też przedmiotu
Noetyka - (gr. noetikos) teoria poznania
Norma - to pewna reguła zachowania czy pewien określony jego wzorzec
Ontologia - dział filozofii, który podejmuje rozważania na temat istnienia, bytu jako takiego.
Ortodoksja - (z. gr. słuszne przekonanie) - termin ten jest szczególne charakterystyczny dla religii, oznacza on pozostawanie wiernym pewnym zasadom i rytom, które uznaje się za wyraz najczystszej wiary
Panlogizm - teoria, podług której myślenie oraz byt są w swej najgłębszej istocie tym samym (Hegel)
Panteizm - pogląd głoszący, że Bóg jest wszędzie albo że Bóg i wszechświat to to samo. Najsłynniejszy system panteistyczny w filozofii nowożytnej stworzył Spinoza
Paternalizm - władza przypominająca władzę dobrotliwego rodzica
Patriarchat - sprawowanie rządów rodzinie, kościele, społeczeństwie przez mężczyzn
Personalizm - pogląd, iż osoba ludzka i jej sprawy są głównym przedmiotem filozofii człowieka
Piękno - jedna z kategorii, jaką operuje estetyka, zwykle uznawana jest za naczelną wartość objawiającą się w przeżyciu estetycznym;
Pojęcie - to, co wyraża termin;
Politeizm - wiara lub cześć oddawana wielu bogom, wielobóstwo
Postawa estetyczna - postawa zdystansowanej i bezstronnej, a zarazem zaangażowanej kontemplacji
Postęp - proces, który przebiega od form lub stanów rzeczy, które możemy określić mianem niższych lub gorszych, do form lub stanów rzeczy, które możemy określić mianem wyższych lub lepszych
Powszechnik - własność lub relacja, która może się konkretyzować w wielu różnych przedmiotach;
Potencja - podług Arystotelesa - to, co może zostać urzeczywistnione, to, co istnieje jako pewna możliwość, jako taki ten termin przeciwstawia się temu, co urzeczywistnione, temu, co istnieje, aktowi
Poznanie - podstawowe pojęcie, którym operuje filozofia, oznacza ono jakiekolwiek nakierowanie podmiotu poznającego na świat, które prowadzi do zdobycia wiedzy o nim, jak i jego wytwór, który jest formułowany jest w postaci korpusu zdań stwierdzających, iż rzeczywistość jest taka, a taka.
Prakseologia - nauka o skutecznym działaniu stworzona przez Tadeusza Kotarbińskiego
Prawda - jedna z dwu wartości logicznych przysługujących sądowi, w klasycznej interpretacji definiuje się ją jako odpowiedniość rzeczywistości oraz stwierdzenia o niej
Predestynacja - doktryna głosząca, iż niektórzy ludzie rodzą się jako przeznaczeni do zbawienia lub potępienia i nawet dobre uczynki nie pomogą im uniknąć swego losu;
Presokratycy - zbiorcze miano, którym się określa starożytnych filozofów przyrody, żyjących przed Sokratesem
Probabilizm - sceptycka doktryna głosząca, iż człowiek nie jest w stanie uzyskać wiedzy absolutnie pewnej i niewzruszonej, co najwyżej prawdopodobną
Przeciwieństwo - współwystępowanie sądów, z których tylko jeden może być prawdziwy, natomiast obydwa mogą być fałszywe
Przestrzeń - jeden z fundamentalnych (obok czasu) sposobów istnienia materii; kompleks obiektywnych relacji takich jak: odległość pomiędzy przedmiotami, rozmieszczenie ich względem siebie, ich rozmiary oraz kształty;
Przyczyna - czynnik, który uznajemy za ten, który wywołał dane zdarzenie, stan rzeczy lub zjawisko
Przypadek - zdarzenie, którego zajście było dla nas zaskoczeniem, którego zajścia nie przewidywaliśmy,
Psychoanaliza - metoda leczenia zaburzeń psychicznych, której prawodawcą był Zygmunt Freud, polegała ona na wydobywaniu w trakcie luźnej rozmowy utajonych w głębi psychiki pacjenta emocjonalnych konfliktów, które nie pozwalały mu normalnie funkcjonować w społeczeństwie, jako taka psychoanaliza stworzyła własną teorię budowy psychiki ludzkiej
Psychologizm - to pogląd, zgodnie z którym że wszelkie poznanie człowieka jest uwarunkowane posiadanym przezeń aparatem poznawczym, redukuje ona zatem epistemologię do psychologii
Resentyment -tworzenie iluzji aksjologicznych głównie w sferze wartości i ocen moralnych
Sceptycyzm - postawa cechująca się negacją, bądź też zwątpieniem, w możliwość zdobycia wiedzy pewnej przez człowieka
Scholastyka - filozofa, która była przedmiotem wykładu w szkołach przykościelnych oraz uniwersytetach w okresie średniowiecza mniej więcej o XII - XVI
Scjentyzm - określenie korpusu poglądów, których głównym wyznacznikiem było to, iż za pomocą kategorii właściwych dla nauk przyrodniczych da się opisać wszelkie ludzkie doświadczenie
Semiotyka - nauka zajmująca się badaniem systemów symboli. Wyróżnia się jej trzy działy: mianowicie: syntaktykę, semantykę oraz pragmatykę
Sofiści - takim mianem początkowo określano po prostu nauczycieli jakiejś umiejętności, później zaś mistrzów wiedzenia dysputy, której to umiejętności uczyli za pieniądze
Solipsyzm - przekonanie, iż istnieję tylko ja i moje jestestwo, pogląd ten łączy się zwykle z nazwiskiem George'a Berkeleya
Strukturalizm - stanowisko w metodologii badań naukowych, tudzież ogólna postawa badawcza, głosząca, iż rzecz można poznać jedynie poprzez związki, w jakie ona wchodzi z innymi rzeczami.
Syndykalizm - ruch społeczny postulujący przejęcie środków produkcji związki pracowników
Sublimacja - mechanizm samoobronny psychiki ludzkiej, który polega na tym, iż nieświadomie zamieniamy nieosiągalny ze względów społecznych cel naszych dążeń na inny, który może zostać zaakceptowany przez członków społeczeństwa, w którym przyszło nam żyć
Substancja - to, co istnieje samo z siebie i nie potrzebuje do tego niczego innego, tudzież istota rzeczy, to, co warunkuje, że przedmiot jest takim, jakim jest, tą kategorię wprowadził do słownika filozofii Arystoteles,
Substrat - to, co w przedmiocie nie utożsamia się z jego cechami, podłoże, fundament rzeczy
Synkretyzm - dążenie do połączenia heterogonicznych stanowisk bądź to w filozofii, bądź to w teologii
Tabula rasa - stan umysłu, w którym nie odcisnęło się jeszcze żadne wrażenie, stan umysłu, gdy nie posiada ona jeszcze żadnych idei ani treści. Terminem tym posługiwał się i Arystoteles, i św. Tomasz, i John Locke.
Tautologia - zdanie, które ni mówi nic, masło maślane
Teizm - wiara, przekonanie, iż istnieje Bóg
Teoria poznania (epistemologia, gnoseologia) - dział filozofii, który podejmuje kwestie związane z ludzkim poznaniem. Podstawowym zagadnienie jest tu pytanie o istotę oraz strukturę poznania jako takiego. Inne zagadnienia, którymi epistemologia się zajmuje to: jej zakres oraz przedmiot, źródła poznania, pytanie o rolę doświadczenia w powstawaniu wiedzy i udział w tym rozumu, czym jest prawda i jakie warunki muszą być spełnione, abyśmy mogli o niej mówić, do jakiego stopnia warunki, w których przyszło żyć podmiotowi poznającemu wpływają na jego zdolności poznawcze, najlepsza metoda uzyskiwania wiedzy.
Utopia - (z greckiego ou - "nie", topos - "miejsce", czyli "miejsce, którego nie ma"), to idealne miejsce lub sposób życia, coś czego realnie nie da się wprowadzić w życie. Termin ten pochodzi z "Utopii" Thomasa Moore'a (1516).
Utylitaryzm - teoria etyczna głosząca, iż najwyższym dobrem, jakie człowiek jest w stanie osiągnąć, jest pożytek, jaki z podejmowanych działań wyniesie jednostka, bądź też społeczeństwo, a celem wszelkich naszych wysiłków winno być szczęście możliwie największej liczby ludzi na świecie;
Wartości estetyczne - cechy przedmiotu, które przesądzają o jego randze jako dzieła sztuki, lub też ogólnie wartości, na których zasadza się piękno.
Witalizm - doktryna głosząca, iż żywe organizmy posiadają pewną szczególną cechę, która jest przyczyna tego, iż nie da się ich istoty zupełnie wyjaśnić w kategoriach fizykalnych. Ową cechą może być niewidzialna dusza, bądź bliżej niesprecyzowana siła życiodajna
Wyobraźnia - zdolność do żywego przedstawiania, a zwłaszcza tworzenia w swoim umyśle obrazów mentalnych. Szerzej - zdolność do kreowania i odtwarzania możliwych sytuacji, do łączenia składników wiedzy w nietuzinkowy sposób.
