Gady (Reptilia) stanowią pierwszą grupę kręgowców, która skutecznie opanowała środowisko lądowe. Przetrwanie na lądzie, z dala od zbiorników wodnych, umożliwia im m.in. sucha skóra, pokryta od zewnątrz zrogowaciałym naskórkiem oraz błony płodowe.
Większość przedstawicieli tej gromady żyła w okresie ery mezozoicznej, współcześnie występują: żółwie (Chelonia), krokodyle (Crocodilia), hatterie (Rhynchocephalia) i łuskonośne (Squamata).
Żółwie pojawiły się w triasie i prawdopodobnie wywodzą się z kotylozaurów. Ich cechą charakterystyczną jest posiadanie pancerza okrywającego ciało i będącego elementem szkieletu. Jest on zbudowany z silnych, rogowo-kostnych tarcz, osłaniających grzbiet oraz brzuch właściciela. Część grzbietowa pancerza, nazywana karapaksem, zbudowana jest z kostnych płytek pochodzenia skórnego. Są one zrośnięte z wyrostkami ościstymi kręgów i żebrami. Dolną część pancerza, tzw. plastron, tworzą płytki kostne, nieco większe od grzbietowych i ustępujące im pod względem liczby. Jedna z płytek brzusznych jest przekształconym mostkiem. Obie części pancerza łączą się ze sobą na bokach ciała tzw. wiązaniami skórnymi. Jedyne ruchome części kręgosłupa u żółwi stanowią kręgi szyjne i ogonowe. Ogromną ruchliwość szyi m.in. możliwość wyginania jej na kształt litery "S" w trakcie chowania głowy pod pancerz, zwierzęta te zawdzięczają tyłowklęsłości kręgów. Cecha ta pozwala im również wykonywać ruchy w płaszczyźnie pionowej.
Ze względu na zrośnięcie żeber z karapaksem, główną rolę w ruchach oddechowych biorą kończyny, u gatunków wodnych przekształcone w płetwy.
Przedstawiciele tej podgromady mają szczęki okryte twardym, rogowym dziobem, brak im zębów.
Mimo, że żółwie należą do zwierząt długowiecznych, żółw olbrzymi (Testudo gigantea) dożywa nawet 300 lat, grozi im wyginięcie. Polski przedstawiciel omawianej podgromady- żółw błotny (Emys orbicularis) żyje ok. 120 lat. Znajduje się na liście gatunków chronionych, a główne zagrożenie dla jego egzystencji stanowi osuszanie zbiorników wodnych. Występuje na Pojezierzach: Zachodniopomorskim, Łęczyńsko - Włodawskim oraz Mazurskim. Głównym składnikiem jego menu są żaby i ryby.
Krokodyle występują głównie w wodach słodkich, w klimacie tropikalnym i subtropikalnym, na niemal wszystkich kontynentach. Są pierwszą grupą kręgowców, posiadających wtórne podniebienie, pozwalające jednocześnie oddychać i przełykać kęsy pokarmu. Współcześnie występują: gawiale, aligatorowate i krokodyle właściwe.
Gawial (Gavialis gangeticus) żyje w Indiach, gdzie oddaje się mu boską cześć. Spotkać go można w dorzeczach Gangesu i Indusu. Gad ten ma wąski i wydłużony pysk, umożliwiający mu łapanie ryb w wodzie.
Aligatory podobnie jak krokodyle właściwe zostały niemal całkowicie wytępione ze względu na ich cenną skórę.
Afrykańskie: krokodyl nilowy (Crocodilus niloticus), wąskopyski (C. cataphractus) oraz występujący w Australii i Azji krokodyl błotny (C. palustris), to przedstawiciele krokodyli właściwych, którzy mogą stanowić zagrożenie dla człowieka. Występuje w środkowej i południowej Afryce. Pierwszy z nich ma głęboko wciętą paszczę, zaopatrzoną w szpiczaste zęby. Poluje głównie nocą na obszarach bagnistych, w jeziorach bądź rzekach. Podstawą wyżywienia są dla niego ptaki, ssaki, ale nie gardzi rybami i padliną. Jest doskonałym pływakiem i nurkiem.
Hatterie zwane inaczej rylcogłowami najliczniejsze były w mezozoiku. Do dziś przetrwał tylko jeden gatunek- hatteria (Sphenodon punctatus), nazywany przez miejscową ludność tuatara. Mimo, że kiedyś gatunek ten zamieszkiwał niemal całą Nową Zelandię, obecnie utrzymuje się jedynie na kilku wysepkach w jej sąsiedztwie. Paradoksalnie populacja nowozelandzka została wytrzebiona przez pracowników instytucji naukowych, pragnących mieć w swoich zbiorach cenne okazy fauny. Gatunek ten jest dowodem na to, że w pewnych szczepach ewolucja przebiega szczególnie wolno. Tuatara niemal do złudzenia przypomina wyglądem swoich przodków z przed 130 mln. lat. Do ich cech prymitywnych zalicza się: workowate płuca o małej powierzchni, obecność trzeciego oka ciemieniowego oraz występowanie między lekko dwuwklęsłymi kręgami resztek struny grzbietowej. Kości szczęki górnej są zrośnięte z mózgoczaszką, a zęby nie ulegają wymianie i z czasem ścierają się doszczętnie. Hatterie żyją około 100 lat, są drapieżnikami, żerującymi nocą. Polują głównie na bezkręgowce np. owady, czasami ich łupem padają pisklęta i ptasie jaja. Tuatara jest reliktem i endemitem, dlatego też należy do gatunków bezwzględnie chronionych.
Większość współczesnych gadów stanowią łuskonośne, do których zaliczamy dwa podrzędy: jaszczurki (Lacertilia lub Sauria) oraz węże (Ophidia lub Serpentes).
Jaszczurki są grupą liczącą około 3000 gatunków. Są to zwierzęta z reguły ruchliwe, czworonożne, posiadające kinetyczną czaszkę oraz liczne ruchliwe, przodowklęsłe kręgi w kręgosłupie. Do najważniejszych przedstawicieli należy zaliczyć: gekony, legwany, kameleony, jaszczurki właściwe oraz warany.
Ciekawą cechą gekonów jest umiejętność chodzenia po ścianach, sufitach i innych gładkich powierzchniach. Jest to możliwe dzięki przylgom występującym na końcach ich palców.
Legwany są roślinożerne lub wszystkożerne, niektóre są doskonałymi pływakami, pływają w morzu i żywią się wodorostami. W Polsce z jaszczurek występują : jaszczurka zwinka, jaszczurka zielona, jaszczurka żyworodna oraz padalec.
Rodzimym przedstawicielem jaszczurek właściwych jest np. jaszczurka zwinka (Lacerta agilis). Właściwym jej siedliskiem są miejsca nasłonecznione- wrzosowiska, rumowiskach, leśne polany. Grzbiet ma zwykle barwę brunatną, u samic przechodzącą w szarości. W okresie godowym samce tego gatunku zmieniają ubarwienie brzucha, głowy i podgardla na zielone. W sytuacji zagrożenia często ratuje się ucieczką, pozostawiając napastnikowi jedynie ogon, który potrafi częściowo zregenerować.
Jaszczurkę zieloną (L. viridis) można spotkać na zboczach jarów lub porośniętych krzaczastą roślinnością stokach wzgórz. Ponieważ zalicza się do gatunków wybitnie ciepłolubnym, każde z wymienionych siedlisk musi być silnie nasłonecznione. Przed wrogami ukrywa się w norach lub skalnych szczelinach. Jaszczurka zielona występuje nie tylko w Polsce- w rejonie Śląska Cieszyńskiego ale i na obszarze południowo-środkowej Europy. Jak sama nazwa wskazuje w jej ubarwieniu dominują różne odcienie zieleni. Samce mają szmaragdowy grzbiet, a w porze godowej ich podgardle przybiera barwę niebieskawą.
Jaszczurka żyworodna (L. vivipara) jest często spotykana w Tatrach. W odróżnieniu od poprzedniczek toleruje miejsca słabiej nasłonecznione, można ją wytropić w wilgotnych lasach. Jej naturalne kryjówki znajdują się wśród kamieni, korzeni czy pod korą drzew. W ekstremalnych sytuacjach próbuje się ukryć nawet na dnie małych zbiorników wodnych. Jest zwierzęciem niewielkim, o delikatnej budowie i ciele walcowatym. Żywi się przede wszystkim nagimi ślimakami, dżdżownicami lub owadami. Dymorfizm płciowy zaznaczony jest u tego gatunku odmiennym ubarwieniem brzucha: kolor pomarańczowy oznacza samca, biały samicę. Grzbiet jest brunatny, nakrapiany plamkami, tworzącymi wstęgowate wzory.
Prawdziwą ciekawostką przyrodniczą są padalce (Anguis fragilis). Mimo, że są zaliczane do jaszczurek to nie posiadają odnóży. Budowa czaszki i ruchome powieki są jednak typowe dla jaszczurek. Cechą niespotykaną w całej gromadzie gadów, a właściwą padalcom jest jajożyworodność. Preferuje lasy z gęstą ściółką, występuje na obszarze całego kraju, unika miejsc o silniej ekspozycji na słońce. Żywi się nagimi ślimakami lub dżdżownicami.
Bardzo oryginalnymi zwierzętami są również kameleony. Jedynym europejskim przedstawicielem jest hiszpański kameleon pospolity (Chamaeleo chamaeleon). Wszystkie kameleony należą do gadów zdecydowanie ciepłolubnych. W ich przypadku obniżenie ciepłoty ciała poniżej 15ºC może doprowadzić nawet do śmierci. Jedną z charakterystycznych cech tych zwierząt jest przysłowiowa wręcz umiejętność zmiany barwy, tak aby idealnie dopasować ją do otoczenia. Kameleony poruszają się po zaroślach, obejmując gałęzie palcami i chwytnym ogonem, a "lunetowatymi" oczyma, bez konieczności poruszania głową, obserwują otoczenie (każde z ich oczu jest w stanie obracać się niezależnie). Po wypatrzeniu ofiary (owada) błyskawicznie wyrzuca weń lepki, długi język.
Największą współczesną jaszczurką jest waran z Komodo (Varanus komodoensis), dorastający do 3m długość i osiągający wagę 160 kg. Jak na prawdziwego olbrzyma przystało poluje na: bawoły, świnie i inne równie duże zwierzęta. Nieprowokowany, nie stanowi zagrożenia dla ludzi, choć uderzenie jego ogona jest w stanie powalić dorosłego mężczyznę.
Węże pochodzą od najprymitywniejszych jaszczurek, które utraciły kończyny i zaczęły pełzać. W związku z brakiem kończyn nie występuje u nich pas barkowy, u części gatunków (dusiciele) zachował się szczątkowy pas miednicowy. Mają one bardzo kinetyczną czaszkę i liczne kręgi- ich liczba dochodzi nawet do 430. brak im również lewego płuca.
W Polsce występują tylko dwa jadowite gatunki- zaskroniec (Natrix natrix) i żmija zygzakowata(Vipera berus). Ponadto można spotkać węża Eskulapa (Elaphe longissima) i gniewosza plamistego (Cornella austriaca).
Żmija zygzakowata może być niebezpieczna jeśli się ją nadepnie, jednak ludzi atakuje zwykle w desperackim akcie obrony. Zęby jadowe są osadzone na silnej, szczęce górnej. Ukąszenie, choć bolesne, rzadko bywa śmiertelne.
Spotyka się ją głównie w Polsce południowo-wschodniej i północnej, na leśnych polanach gdzie lubi się wygrzewać. Jej ofiarami są najczęściej niewielkie ssaki, rzadziej poluje na jaszczurki lub żaby. Ofiarę najpierw uśmierca jadem, a następnie połyka.
Zaskroniec wprawdzie posiada gruczoły jadowe, ale nie może wstrzykiwać jadu większym kręgowcom i z tego powodu jest często pomijany przy omawianiu węży jadowitych. Schwytany, z braku innych możliwości obrony, wydziela smrodliwą wydzielinę. Jest doskonałym pływakiem i nurkiem, poluje na żaby i ryby, w związku z czym często spotyka się go nad brzegami zbiorników wodnych lub podmokłych łąkach.
Prawdziwą rzadkością jest w Polsce wąż Eskulapa. Jego występowanie ogranicza się jedynie do terenu Bieszczad, gdzie można go czasem zauważyć wygrzewającego się w ruinach domów. Żywi się głównie gryzoniami choć czasami poluje na nietoperze lub ptaki. Wąż Eskulapa jako gatunek szczególnie zagrożony wyginięciem, został wpisany do "Czerwonej księgi zwierząt".
Gniewosz plamisty jest gatunkiem zupełnie nieszkodliwym, a jego nazwa wskazuje na wyjątkową bezkompromisowość jaką zwierzę wykazuje w momencie rozdrażnienia, próbując nieustannie kąsać w obronie. Szczególnie dużo osobników żyje w Polsce południowej choć jedynymi górami, w których można go znaleźć są Pieniny.
