Pasożytami nazywamy organizmy, które żyją w lub na innym organizmie - tzw. żywicielu. Odżywiają się jego kosztem i powodują jego wyniszczanie (a w ciężkich przypadkach nawet prowadzą do śmierci). W gospodarzu może zachodzić cały cykl rozwojowy lub jego część. Wśród pasożytów, które muszą przebywać w żywicielu (tzw. obligatoryjne), znajdziemy pasożyty stałe i czasowe. Te pierwsze pasożytują w żywicielu całe życie - przez wszystkie stadia. Natomiast te drugie żyją w gospodarzu tylko przez określone stadia rozwoju (np. tylko jako larwy). Poza pasożytnictwem obligatoryjnym możliwe jest także pasożytnictwo fakultatywne (lub przypadkowe), kiedy organizm zostaje pasożytem tylko wtedy, gdy nadarzy się taka okazja - spotka odpowiedniego gospodarza. Tryb życia w dużym stopniu warunkuje postać i przystosowania zwierzęcia do środowiska.

We florze również występują organizmy pasożytnicze. Należą do nich najczęściej takie rośliny, które nie posiadają ciałek zieleni, co pociąga za sobą brak zdolności do fotosyntezy i dlatego muszą one pobierać substancje od swoich gospodarzy. Zdarzają się także przypadki tzw. półpasożytnictwa (znanym przykładem jest jemioła), które po części korzystają z substancji pokarmowych od gospodarzy, a po części same produkujące substancje odżywcze poprzez asymilację. Takie rośliny posiadają specjalne systemy korzeni zakończone ssawkami. Pasożytnictwem zupełnym nazywamy natomiast taki tryb życia roślin, w którym pobierają one substancje odżywcze jedynie od żywiciela (same ich nie produkując) - np. kanianka.

Ze względu na miejsce pasożytowania, wśród pasożytów wyróżniamy pasożyty zewnętrzne - bytujące na gospodarzu (np. wszy) oraz wewnętrzne - bytujące w jego wnętrzu (np. owsiki). Jednak niektóre pasożyty nie można zakwalifikować jednoznacznie do takich kategorii. Tak jest w przypadku pluskiew, które odżywiają się ludzką krwią, ale nie bytują na ciele, a jedynie w mieszkaniach ludzi.

Pasożytom wewnętrznym nie jest potrzebnych wiele narządów. Nie mają one zatem oczu czy narządów lokomotorycznych, choćby w postaci nabłonka z rzęskami. Jednak potrzebują innych przystosowań takich, jak narządów umożliwiających trwałe przyczepienie się do ciała gospodarza. Ponadto ich skóra jest wytrzymała i odporna na soki trawienne gospodarza. Pasożyty takie nie potrzebują zbyt rozwiniętego układu pokarmowego, gdyż żywią się nadtrawionymi przez żywiciela pokarmami. Dlatego często ich układ pokarmowy zupełnie zanika, a wchłanianie zachodzi poprzez całą powierzchnię skóry. Ponadto pasożyty takie nie potrzebują do oddychania tlenu, gdyż w ich środowisku go brakuje. Tak więc przeszły one na oddychanie beztlenowe - wykorzystują energię powstałą w rozkładzie glukozy.

Żywicieli można podzielić na: ostatecznych - w nich pasożytują dorosłe formy pasożytów oraz pośrednich - w takich organizmach pasożytują na ogół formy młodociane takie, jak jaja i larwy. Zazwyczaj formy młodociane dostają się do żywiciela ostatecznego wraz z ciałem żywiciela pośredniego (czyli zostają z nim zjedzone).

ROŚLINY

GRZYBY

Grzyby są cudzożywne. Niektóre żywią się martwą materią (tzw. saprofity), a inne zjadają żywe tkanki (pasożyty). Możliwe jest także współżycie przynoszące korzyści dla dwóch organizmów (symbioza).

Wiele grzybów przystosowuje się do trybu życia zakładającego pasożytnictwo (zarówno na zwierzętach, jak i na roślinach). Dobrymi przykładami są tu: buławinka czerwona, huby i rdza źdźbłowa. Gospodarze takich pasożytów nierzadko są dotykane przez liczne choroby powodowane przez osłabienie organizmu na skutek działalności pasożytów. Pasożytnictwo jest jedną z naturalnych form współżycia oraz mechanizmu regulującego liczbę osobników konkretnych gatunków organizmów. Dla ludzi jest zdecydowanie niekorzystne, gdyż obniża plony upraw.

  1. Buławinka czerwona ( nazywana inaczej sporyszem):

Należy do workowców. Atakuje on kwiatostany żyta (bytując w ich słupkach). Dochodzi do wykształcenia specjalnego przetrwalnika w postaci tzw. sporyszu (o ciemnej barwie). Z takiej formy po zimie rosną specjalne formy owocników zawierających worki ze sporami. Gdy dojrzeją, otwierają się i dochodzi do rozsiewania spor (za pomocą wiatru), które po wylądowaniu na innych kwiatach - następuje kiełkowanie. Następnie wyrasta cała grzybnia, która rodzi kolejne spory - konidialne. Te z kolei są rozsiewane przez owady zwabione specjalnym słodkawym płynem. Owady odpowiadają za zarażanie kolejnych roślin. Gdy nadchodzi jesień powstałe z grzybni przetrwalniki spadają do gleby i tam przeczekują zimę. Na wiosnę wszystko zaczyna się od początku.

Takie przetrwalniki (sporysze) produkują trujące alkaloidy - ergotaminę i ergotoksynę. Dawniej przy produkcji mąki nie izolowano takich ziaren, dlatego też dochodziło do masowych zatruć pokarmowych. Obecnie medycyna poszła na przód i nauczyła się wykorzystywać sporysz do produkcji substancji leczniczych.

  1. Huby:

Obejmuje one grzyby, które mają charakterystyczny kształt przypominający konsolę przyrośniętą bokiem do drzewa. Należą do nich zarówno pasożyty, jak i saprofity (roztocza). Huby pasożytują na drzewach, które są słabe lub zniszczone i powodują przyspieszone zamieranie. Można je spotkać w lasach iglastych oraz liściastych.

Dawniej suszono je, a potem używano do rozpalania ognia. Znanych jest kilka typów hub, m. in. żągiewie i czyrenie.

  1. Jemioła:

Do tego rodzaju należy ponad 70 gatunków roślin prowadzących pasożytniczy lub półpasożytniczy tryb życia. Mają one postać krzewiastą. Bytują na drzewach. Można je spotkać we wszelkich klimatach, poza zimnymi. Ich system korzeniowy jest dobrze rozbudowany i kończy się specjalnymi ssawkami, które są zagłębione w drewno żywiciela. Za ich pomocą mogą odżywiać się ich substancjami pokarmowymi. Ponadto posiadają one zielone części, za pomocą których mogą także asymilować.

W naszym kraju można spotkać tylko 3 gatunki jemioły: pospolitą (występującą głównie na roślinach liściastych; tworzącą owoce będące przysmakiem ptaków; ma ona właściwości trujące, ale także jest używana w medycynie)

  1. Kanianka:

Jest rośliną, która w ogóle nie posiada ciałek zieleni (jest pasożytem zupełnym), dlatego potrzebuje do życia swojego żywiciela. Nie ma ona nawet korzeni. Tworzy za to specjalne ssawki, które służą jej do pobierania pokarmu.

Znanych jest obecnie prawie 200 gatunków, z czego 8 można spotkać w naszym kraju. Są to m.in.: kanianka pospolita (atakująca rośliny zielone krzewiaste) oraz kanianka macierzankowa (występująca na łąkach). Gdy kanianka zaatakuje rośliny uprawiane przez ludzi, staje się przyczyną znacznych strat w plonach. Generalnie jest ona trująca, ale bywa używana w homeopatii.

  1. Łuskiewnik różowy:

Roślina ta także nie posiada ciałek zieleni. Atakuje głównie korzenie. Występuje zarówno w lasach liściastych, jak i iglastych. Na początku okresu wegetacyjnego wyrasta z niej różowy kwiat z mięsistymi łuskami. Można ją spotkać raczej w górach, ale też na niższych terenach.

  1. Rdza źdźbłowa:

Jest to przedstawiciel podstawczaków. Jednak nie wytwarza ona żadnych owocników. Atakuje głównie zboża. Jest typem pasożyta, który potrzebuje do właściwego wzrostu dwóch określonych gospodarzy - berberysu i jakiegoś zboża (może to być żyto, pszenica itp.).

Spory z podstawek są rozsiewane przy pomocy wiatru. Gdy upadną na berberys - wykiełkowują na jego liściach. Grzybnia, która się tam tworzy, wytwarza specjalne pomarańczowe zbiorniki ze sporami (tzw. ogniki). Gdy zarodniki takie trafią na zboże - wyrasta z nich specjalna grzybnia, która uszkadza liście. Ponadto grupuje ona kolejne spory w kupki, które z łatwością mogą atakować kolejne źdźbła zboża. Z jesienią przychodzi czas wytworzenia specjalnych spor, które będą mogły przetrwać. Z kolei po zimie wyrastają z nich podstawki i cała historia zaczyna się od początku.

ZWIERZĘTA

PIERWOTNIAKI

  1. Lamblia:

Jest jednym z najczęściej atakujących ludzi pierwotniaków. Pasożytuje na początku jelita cienkiego, na jego kosmkach bądź w kanalikach żółciowych. Powoduje to objawy w postaci problemów z układem pokarmowym takich, jak: nudności i bóle brzucha.

  1. Świdrowiec:

Jest pasożytem o niewielkich rozmiarach mającym na końcu ciała witkę, która umocowana jest do falistej błony. Pokarm pobiera przez błonę - zbędne metabolity także usuwa w ten sposób. Przebywa we krwi. Pasożyt ten atakuje ssaki i jest przyczyną niebezpiecznych chorób. Istnieje kilka rodzajów świdrowców na świecie. W Afryce występuje świdrowiec gambijski, który jest przyczyną choroby - śpiączki u ludzi. Inny świdrowiec - nagany powoduje chorobę naganę - zabijającą konie i bydło. Oba świdrowce roznoszone są przez muchy tse-tse. Choroba przez niego wywołana jest trudna do leczenia, gdyż zmienia się z każdym następnym stadium.

  1. Rzęsistek pochwowy:

Jest to pasożyt wywołujący chorobę zwaną rzęsistkowicą. Pasożytuje on w narządach rozrodczych i moczowych ludzi - jest to zwłaszcza pochwa, miejsce pod napletkiem oraz na początku cewki moczowej.

  1. Zarodziec malarii:

Jest przyczyną chorób (różnych odmian malarii) u ludzi i zwierząt. Najczęściej atakuje w klimacie tropikalnym i jest tam poważnym problemem. Mimo wielu gatunków zarodźców, wszystkie potrzebują jednej rzeczy do przetrwania - a mianowicie dwóch żywicieli, z których jeden musi być kręgowcem, a drugi jakimś owadem (najczęściej komarem). W Polsce jedynym owadem przenoszącym malarię jest widliszek (a w zasadzie tylko jego samica). Zarodziec wraz z krwią płynie do narządów takich, jak: wątroba czy śledziona. Tam w RES (tzw. układzie siateczkowo - śródbłonkowym) następuje rozmnażanie bezpłciowe (schizogonia erytrocytalna). Nowe komórki dzielą się dalej w erytrocytach. Chore erytrocyty pęcznieją i rozpadają się, a nowe osobniki wychodzą na zewnątrz i każdy z nich powtarza ten cykl od początku. Objawia się to wysoką gorączką i dreszczami. Dzieje się tak mniej więcej co 2 doby - wtedy następuje też wzrost gorączki i pogorszenia stanu. Po mniej więcej 10 dniach część zarodźców zmienia się w komórki macierzyste gamet. Takie komórki do dalszego rozwoju muszą opuścić ssaka i dostać się do owada. U komara rozwijają się w gamety. Powstała w wyniku zapłodnienia zygota przegryza się przez ścianę jelita i rozwija się żyjąc w jamie ciała. Następnie zachodzi podział redukcyjny (mejoza) oraz inne podziały, w ich wyniku powstaje duża ilość form inwazyjnych. Takie formy przedostają się do ślinianek, gdzie czekają aż owad wkłuje się w jakiegoś ssaka.

PŁAZIŃCE

  1. Tasiemiec:

Należy on do pasożytów bytujących w jelitach. Jego ciało tworzy główka z szyjką oraz długa taśma identycznych segmentów. Na główce można znaleźć specjalny narząd czepny w postaci przyssawek lub haków. Szyjka z kolei jest miejscem, w którym powstają nowe segmenty taśmy.

W całym cyklu życiowym tasiemca występuje kilka larw oraz żywicieli pośrednich. Na początku powstaje larwa - onkosfera (posiada ona 3 pary haków embrionalnych). U organizmów wodnych larwa ta posiada nabłonek z rzęskami (które pozwalają jej swobodnie pływać) i nosi nazwę koracidium. W każdym segmencie powstaje ogromna ilość jaj. Wytwarzają je narządy rozrodcze obu płci (w jednym segmencie). Zazwyczaj męskie organy rozwijają się wcześniej od żeńskich. Dzięki temu możliwe jest samozapłodnienie między kolejnymi segmentami tego samego osobnika. W miarę produkcji kolejnych jaj, zanikają wszystkie niepotrzebne narządy aż pozostają tylko jaja. Taki dojrzały segment z jajami odrywa się od ciała i wraz z kałem wypada na zewnątrz. Jeden dorosły osobnik jest zdolny do produkcji kilkuset milionów jaj na dobę.

Wągier jest stadium larwalnym, w którym powstaje kilka główek tasiemca otoczonych błoną. Gdy żywe pęcherze z główkami zostaną połknięte przez żywiciela ostatecznego, dochodzi do rozwoju nowych osobników ( z każdej główki może powstać nowy osobnik). Ten sposób rozwoju występuje u 4 gatunków tasiemca:

  • TASIEMIEC NIEUZBROJONY - jest pasożytem jelitowym ludzi; żywicielami pośrednimi są krowy; gdy wągrze jest tylko jedna główka, wtedy rozwój odbywa się w tkance mięśniowej
  • TASIEMIEC UZBROJONY - także jest pasożytem jelitowym; żywicielami pośrednimi są świnie; gdy w wągrze znajduje się tylko jedna główka, wtedy dalszy rozwój tasiemca zachodzi w tkance mięśniowej; gdy człowiek połknie jaja (staje się żywicielem pośrednim), rozwijająca się z nich larwa wędruje po całym organizmie i może się zagnieździć w jakimś narządzie, np. mózgu lub oku - co stwarza poważne niebezpieczeństwo dla zdrowia człowieka
  • TASIEMIEC BĄBLOWIEC - jest pasożytem jelitowym psów; żywicielami pośrednimi są owce, świnie i krowy oraz ludzie; gdy połknie się jaja, rozwijające się z nich larwy zagnieżdżają się w wątrobie
  1. TASIEMIEC MÓZGOWIEC - również pasożyt jelitowy psów; wągry zagnieżdżają się w mózgu i rosną w postaci pęcherza nawet do kilku centymetrów; staje się to przyczyną poważnej choroby - kołowacizny, która prowadzi do śmierci
  1. Motylica wątrobowa:

Pasożytuje w kanałach żółciowych u zwierząt takich, jak: krowy czy owce i jest przyczyną poważnych strat w hodowlach. Czasami może zaatakować także człowieka. Jej długość wynosi maksymalnie 5 cm. Jest ona spłaszczona, z przodu oraz na brzuchu ma przyssawki

Aby jaja mogły się rozwijać, muszą znaleźć się w wodzie. Kiedy do niej trafią, wylęgają się z nich orzęsione larwy z charakterystycznym okiem - z wyglądu przypominają młode wirki. Kolejnym jej żywicielem (pośrednim) staje się ślimak (najczęściej błotniarka). U niego osiedla się ona w wątrobie, gdzie przekształca się w olbrzymią larwę (sporocystę) - ona rozmnażając się partenogenetycznie, daje ok. 3 pokoleń redii (larw). Ostatnią larwą jest cerkaria, która przyczepia się do różnych roślin - tam otorbia się i powstaje z niej młody osobnik. Jeśli jednak taka cerkaria zostanie połknięta przez krowę, w jej żołądku uwalnia się z otoczki i poprzez sieć naczyń krwionośnych dąży do wątroby, gdzie w kanałach żółciowych dojrzewa. Następnie składa jaja, które są usuwane na zewnątrz z kałem.

OBLEŃCE

  1. Glista ludzka:

Należy do rozdzielnopłciowych pasożytów, u których jest wyraźna różnica w wielkości między samcem a samicą. Do zarażenia się człowieka dochodzi na skutek zjedzenia jaj wraz z pożywieniem (do którego hodowli używano ludzkiego nawozu) lub wypicia brudnej wody. Jaja takie dzięki enzymom trawiennym uwalniają się ze swoich otoczek i dostają się do krwi. Wraz z nią płynie do płuc. Tam przechodzą dwukrotną wylinkę. Następnie przez drogi oddechowe trafiają do gardła. Stamtąd znowu trafiają do przewodu pokarmowego, gdzie osiągają pełną dojrzałość płciową i są gotowe do złożenia jaj. Przez okresy przemieszczania się larwa korzysta z tlenu zawartego we krwi. W jelicie natomiast przechodzą na oddychanie beztlenowe. Do kopulowania dochodzi w jelitach. Samice żyją ok. 12 miesięcy, samce tylko 1 miesiąc. Natomiast wędrówka po całym organizmie może trwać koło 2 - 4 miesięcy.

  1. Owsik:

Pasożytuje w jelicie grubym, zazwyczaj u małych dzieci. Nie są groźne, aczkolwiek dolegliwości związane z ich obecnością mogą być dokuczliwe (świąd odbytu). Do zarażania (a także samozarażania) dochodzi na skutek zjedzenia jaj (zdarza się to często, gdy nie jest przestrzegana należyta higiena). Dorośli zarażają się najczęściej podczas pływania w basenie,

  1. Włosień:

Jest to niebezpieczny pasożyt, który w dużej ilości może być przyczyną śmierci żywiciela. Do zarażenia się ludzi dochodzi na skutek jedzenia mięsa wieprzowego z larwami. Świnie mogą zostać zarażone przez szczury.

Larwy w układzie pokarmowym wydostają się z otoczek i przebywając w jelitach, osiągają dojrzałość płciową. Następnie dochodzi do kopulacji i wydania na świat potomstwa. Po tym akcie samce giną. Samica jest w stanie złożyć nawet 1 tysiąc larw. Larwy dostają się do naczyń krwionośnych i płyną wraz z krwią do tkanki mięśniowej. Tam zwijają się w kulkę i otorbiają. W czasie przemieszczania się larw we krwi, człowiek odczuwa bóle mięśni, ma wysoką gorączkę i problemy z oddychaniem. Dla włośnia żywiciel ostateczny w następnym pokoleniu staje się jego żywicielem pośrednim.

PIERŚCIENICE

  1. Pijawki:

Należą do wysoko rozwiniętych skąposzczetów. Posiada 21 członów, a na obu końcach ciała po jednej przyssawce. Na przedzie jest ponadto otwór gębowy, a na końcu otwór odbytowy. Z przodu dodatkowo występuje ważny dla nich narząd - oczy. Ich pożywieniem są wyłącznie zwierzęta. Dzięki przyssawkom mogą łatwo przemieszczać się zarówno na lądzie, jak i w wodzie.

Pijawki są hermafrodytami, a ich układy rozrodcze są bardzo złożone. W rozwoju nie ma larw. Regeneracja jest prawie niemożliwa.

Oto dwa przykłady pijawek:

  • PIJAWKA RYBIA - pasożytuje na rybach; żywi się ich krwią; raz na kilka miesięcy przyczepia się do ryby, aby się najeść
  • PIJAWKA KOŃSKA - jest drapieżnikiem zjadającym małe ślimaki, skąposzczety oraz larwy owadów.

STAWONOGI

  1. Skorupiaki:

Widłonogi:

Są pasożytami ryb i przyczyniają się do ich śmierci. Ich ciało przypomina wydłużony worek z licznymi rozgałęzieniami. Czasami rozwijające się larwy przypominają w dużym stopniu larwy oczlików, stąd łatwo je z nimi pomylić.

  1. Pajęczaki:

Kleszcze:

Są pasożytami zewnętrznymi, które żywią się krwią kręgowców. Są nosicielami wielu chorób, m. in. gorączki teksańskiej, plamistej gorączki Gór Skalistych czy boreliozy. Mogą także powodować wirusowe zapalenie mózgu.

Świerzbowce:

Są pasożytami zarówno człowieka, jak i zwierząt. Żywią się naskórkiem i płynem ustrojowym. Do środka ciała dostają się poprzez wydrążanie tuneli w skórze. Są przyczyną choroby zwanej świerzbem. Są też roztocza bytujące w uszach zwierząt takich, jak: koty, psy czy króliki. Ponadto są też takie, które atakują skórę kur i innego ptactwa domowego.