Osteoporoza należy do chorób, które występują w praktycznie wszystkich społecznościach na świecie, coraz częściej dotyka społeczeństw cywilizacji zachodniej, przede wszystkim ludzi starszych. Jest ona chorobą o podłożu metabolicznym, która polega na znacznym osłabieniu struktury kości i prowadzi przez to do kruchości kości i do licznych złamań. Zanim jednak dojdzie do poważnych złamań, co najczęściej jest podstawą przeprowadzenia dalszych badań i zdiagnozowania osteoporozy, choroba przebiega w sposób utajony nie dając żadnych niepokojących objawów. Zanim jednak dojdzie do złamań zachodzi proces trwającego wiele lat systematycznego ubywania masy kostnej. Późne rozpoznanie choroby wyklucza skuteczną z nią walkę. Dlatego środowiska medyczne kładą coraz większy nacisk na akcje propagujące profilaktykę osteoporozy i zwracające uwagę zarówno lekarzy pierwszego kontaktu jak i całego społeczeństwa na wagę badań kontrolnych. Wczesnej profilaktyce osteoporozy sprzyja rozwój technologii medycznych, pojawienie się takich możliwości jak przeprowadzenie badań densytometrami, urządzeniami diagnostycznymi najnowszej generacji. Oświata zdrowotna za jeden z głównych celów stawia sobie upowszechnianie wiedzy na temat budowy tkanki kostnej oraz na tym, jakie czynniki należą do grupy czynników podwyższających ryzyko wystąpienia osteoporozy a jakie mają pozytywny wpływ na stan kości. Profilaktyka osteoporozy jest tematem coraz częściej poruszanym w mediach, budzi coraz większe zainteresowanie wśród ludzi.
W profilaktyce osteoporozy nie można pominąć roli wapnia. Jest on pierwiastkiem niezbędnym w mineralizacji kości. Jest też niezbędny do tego, aby sprawnie funkcjonowały komórki całego organizmu. W stanie homeostazy (równowagi) wapniowej w organizmie powinno znajdować się stałe stężenie wapnia 100 mg/1 surowicy. Taki poziom stężenia wapnia jest utrzymywany w organizmie przez długi czas nawet wtedy, gdy w pożywieniu człowieka są duże niedobory tego pierwiastka. Jeżeli w pożywieniu brakuje wapnia przez dłuższy czas, organizm dla zachowania homeostazy wapniowej pobiera wapń z tkanki kostnej, w której zmagazynowane jest około 99% tego pierwiastka zawartego w organizmie. Wapń jest wypłukiwany z kości, ponieważ organizm wykorzystuje go po to, aby mogło prawidłowo pracować serce i cały układ krwionośny. Wapń jest również niezbędny do tego, aby prawidłowo funkcjonowały mięśnie i układ nerwowy. Niedobór wapnia we krwi może prowadzić do bardzo poważnych zaburzeń, między innymi do tężyczki. Kobiety ciężarne są narażone na wypłukiwanie wapnia z kości, ponieważ duże ilości tego pierwiastka są potrzebne do budowy szkieletu płodu.
Na osteoporozę narażone są przede wszystkim kobiety po przejściu menopauzy. Jednak choruje również wiele mężczyzn. Mężczyźni mają jednak mocniejsze kości a ich hormony są produkowane do późnego wieku w podobnej ilości, chorują więc o wiele rzadziej. Dlatego większość przypadków osteoporozy jest diagnozowana u kobiet. Jako że w wysokorozwiniętych krajach wydłuża się średnia życia, coraz więcej ludzi, w tym starszych mężczyzn, choruje na osteoporozę. Nie znane są dokładnie wszystkie przyczyny wzrostu zachorowalności na osteoporozę ale wiedza ta ciągle się poszerza i wiadomo, że wpływa na to w dużym stopniu tryb życia i rodzaj diety.
Jak wspomniano wyżej grupą o najwyższym ryzyku wystąpienia osteoporozy jest grupa kobiet po menopauzie. Choruje na nią około 10% kobiet pomiędzy pięćdziesiątym a sześćdziesiątym rokiem życia ale już połowa kobiet po sześćdziesiątce. Osteoporoza jest widoczna przede wszystkim w kręgosłupie, którego kręgi ulegają deformacji. Co roku w Polsce lekarze odnotowują około 12000 przypadków złamania szyjki udowej. Każdy taki przypadek wymaga długotrwałej hospitalizacji. Wiąże się to z wysokimi kosztami. Lepiej więc byłoby zainwestować te pieniądze w profilaktykę osteoporozy nie dopuszczając do tylu skomplikowanych złamań.
Osteoporoza to choroba związana z zaburzeniami tworzenia się tkanki kostnej. Nadmierne ilości wapnia są wypłukiwane z kości, które nie mogą się w wystarczającym tempie regenerować. Zbyt duża ilość komórek tworzących tkankę kostną obumiera, za mało tworzy się nowych komórek. Na taki stan rzeczy wpływa gospodarka hormonalna organizmu ale również nawyki żywieniowe. Niedobory w diecie soli wapnia są bardzo niekorzystne dla stanu kości i bardzo kości osłabiają. Kości bez odpowiedniej ilości wapnia w swojej budowie staja się bardzo kruche, porowate. Początkowo porowatość kości jest zauważalna jedynie pod mikroskopem. W dalszych stadiach rozwoju osteoporozy kości są bardzo uszkodzone, widoczna jest wyraźnie ich rzeszotowatość. Rzeszotowate kości są mało odporne na obciążenia, powoduje to zwiększenia prawdopodobieństwa ich pękania i złamań. Układ kostny przestaje stanowić wystarczającą podporę dla organizmu. Przy daleko posuniętej osteoporozie kości są łamliwe na tyle, że nawet bez zewnętrznej przyczyny, bez stłuczeń czy upadków, następuje ich łamanie i pękanie. Zmniejsza się ilość substancji gąbczastej kości, co jest bardzo niebezpieczne przede wszystkim w kręgach budujących kręgosłup. Powierzchniowa warstwa kości staje się tak krucha, że nie wytrzymuje najmniejszych nawet obciążeń i bardzo szybko pęka.
Osteoporoza jest początkowo chorobą bezobjawową, rozwija się długo i podstępnie. Wykrywana jest najczęściej przez przypadek, przy badaniach związanych z innymi chorobami organizmu. Jeżeli nie zostanie wykryta wystarczająco wcześnie złamania są praktycznie nie do uniknięcia. Jest ona chorobą o wiele częstszą wśród Europejczyków niż wśród Azjatów. Wyróżnia się dwa typy tej choroby, zależnie od jej formy i przebiegu. Wyróżnia się osteoporozę pierwotną oraz osteoporozę wtórną. Pierwszy typ osteoporozy ma złożone przyczyny, które często bardzo trudno jednoznacznie określić. Przyczyny osteoporozy wtórnej są wyraźniejsze i łatwiejsze do zidentyfikowania. Mogą to być na przykład terapia hormonalna (podawanie kortyzonu) czy unieruchomienie pacjenta trwające dłuższy czas a wynikające z innych przebytych przez niego chorób.
W obu tych osteoporozach wyróżnia się dwa typy tej choroby:
Typ I - jest charakterystyczny dla kobiet będących w okresie przekwitania, najczęściej dotyka kobiet po pięćdziesiątym roku życia. Ten typ osteoporozy jest widoczny najbardziej w postaci osłabienia trzonów kręgów okolicy lędźwiowej i klatki piersiowej.
Typ II - jest to typ, którego objawy dotykają przede wszystkim osób w bardziej podeszłym wieku. Najczęstszymi powikłaniami są u nich złamania kości przedramienia oraz szyjki udowej. Taki typ osteoporozy dotyka również mężczyzn.
Diagnozowanie osteoporozy:
Pacjenci dotknięci osteoporozą bardzo długo są tego nieświadomi. Najczęściej do lekarza przychodzą dopiero w bardzo zaawansowanym stadium choroby, ponieważ wcześniej osteoporoza nie daje żadnych wyraźnych objawów. Pacjent, który czuje już bóle w kościach, zwłaszcza w kręgosłupie, albo u którego nastąpiły już złamania, ma już bardzo zaawansowaną osteoporozę. U chorujących na osteoporozę najczęściej bóle nasilają się w ciągu dnia, kiedy pacjent jest w ruchu. W nocy z kolei, przy pozycji leżącej bóle są nieco słabsze. Zmiany w układzie kostnym, zwyrodnienia kręgosłupa, powodują zmiany w sylwetce chorego, dzięki czemu doświadczony lekarz już na wstępie może podejrzewać osteoporozę.
Objawy osteoporozy
Osteoporoza pierwszego typu charakteryzuje się pewnymi zmianami w sylwetce chorego. Kobiety staja się niższe (nawet o 15 cm). Mają zaokrąglony kręgosłup na odcinku klatki piersiowej. Brzuch wysuwa się do przodu, ponieważ kręgosłup bardzo się wygina. Krok chorego staje się mniej zgrabny niż dotychczas, pacjenci dotknięci osteoporozą poruszają się wolniej, niepewnie. Mięśnie chorych są bardzo napięte i mało elastyczne. Następuje tak zwane stwardnienie mięśni, którego efektem są powstające w mięśniach guzki i bolesność mięśni, przede wszystkim na plecach i w ramionach. Bardzo poważnym następstwem osteoporozy jest naciskania na siebie trzonów kręgowych, co z kolei wywołuje uciski nerwów i silne bóle. Żebra mogą obsunąć się tak bardzo ku dołowi, z mogą nawet dotykać grzebienia kości biodrowej. Zanika więc talia. Ten proces również powoduje silne bóle. Aktywność ruchowa, która dotychczas nie stanowiła większego problemu, jest teraz związana z bólami i dużym wysiłkiem. Nawet codzienne czynności, pochylanie się czy dłuższe stanie, wywołują ból. Taki stan rzeczy wywołuje obniżenie ogólnej sprawności psychoruchowej. Zmniejszenie sprawności wywołuje często stany depresyjne, frustracje. Coraz mniejsza zdolność ruchowa powoduje często odizolowanie się od społeczeństwa. Chorzy rzadziej wychodzą z domu, czują się słabi i osamotnieni. Ciężko jest im pogodzić się z utratą sprawności. Złamania kości, hospitalizacja, to wszystko wpływa niekorzystnie na stan psychiczny chorujących starszych osób. Powikłania związane z osteoporozą prowadzą często do długotrwałego unieruchomienia i inwalidztwa. Dzisiaj na szczęście sposoby walki z osteoporozą są coraz bardziej rozwinięte.
Leczenie i profilaktyka
Po właściwej diagnozie, zależnie od stopnia i rodzaju osteoporozy lekarze mogą zaordynować odpowiednie leczenie. Przy osteoporozie wtórnej ważne jest ustalenie jej przyczyny i próba, jeżeli jest to możliwe, ewentualnej likwidacji tej przyczyny aby ograniczyć rozwój choroby. Po tym rozpoznaniu lekarz zaleca terapię podobną do tej, jaką stosuje się przy osteoporozie pierwotnej.
Niestety w osteoporozie typu drugiego bardzo często dochodzi do złamań szyjki kości udowej. Konieczna jest wtedy fachowa pomoc chirurgiczna i długotrwała rehabilitacja. Chirurgia ciągle się rozwija. Przy złamaniach kości udowej stosuje się często łączenia za pomocą specjalnych śrub, gwoździowanie. Coraz częściej w razie potrzeby wstawia się sztuczna protezę stawu biodrowego. Nowe sposoby scalania złamanych kości ograniczają znacznie czas późniejszego unieruchomienia pacjenta, dają szansę na szybszy powrót do sprawności. Przy wstawianiu protez czy stalowych elementów do kości może wiązać się z powikłaniami takimi jak odrzucanie metalu czy wrzynanie części metalowych ( np; główki stawowej) w kości, są one jednak stosunkowo rzadkie. Bardzo ważna jest jak najszybciej rozpoczęta rehabilitacja. Im szybciej po zabiegu pacjent będzie mógł zacząć się poruszać tym lepiej. Przy długim braku aktywności zwiększa się ryzyko rozpadu tkanki kostnej.
W osteoporozie pierwszego typu częste są złamania kręgów w kręgosłupie. Nie można wówczas stosować śrub czy gwoździ. Narażałoby to włókna nerwowe na uszkodzenia przez metalowe elementy. Stąd leczenie tych złamań jest trudniejsze. Złamania trzonów kręgów mogą zachodzić bardzo powoli, długi czas pęknięcia nie są zauważane. Jeżeli do złamania dochodzi nagle, pod wpływem upadku czy silnego przeciążenia, towarzyszy temu ostry ból. Walka z bólem jest teraz ułatwiona dzięki rozwojowi farmacji. Istnieją leki o działaniu silnie przeciwbólowym. Poruszanie się przy obciążonym czy już poważnie uszkodzonym kręgosłupie ułatwia specjalny ochronny gorset ortopedyczny.
Jeżeli osteoporoza jest już w stadium zaawansowanym, najwięcej wysiłków lekarzy skierowanych jest na walkę z bólem. Ból powoduje dalsze napinanie mięśni, co z kolei potęguje cierpienie. Środki farmakologiczne przeciwbólowe nie są jedynym sposobem walki z bólami. Dodatkowo stosuje się okłady, zarówno ciepłe jak i zimne. Zaleca się również często specjalne kąpiele i delikatne masaże. Niektórzy lekarze zalecają akupunkturę. Jeżeli stan chorego ulega polepszeniu pacjenci pod opieką rehabilitantów poprawiają swoją sprawność gimnastyką rehabilitacyjną. Stosuje się ćwiczenia izometryczne, polegające na napinaniu poszczególnych partii mięśni. Oprócz ćwiczeń izometrycznych stosuje się ćwiczenia dynamiczne, które pozwalają na wzmocnienie mięśni. Umiarkowana, właściwa aktywność fizyczna jest ważnym elementem leczenia osteoporozy nie tylko po złamaniach i zabiegach operacyjnych. Są ważnym elementem w leczeniu osteoporozy jeszcze zanim wystąpią złamania. Systematyczne ćwiczenia są też istotnym sposobem zapobiegania osteoporozy. Profilaktyce aktywność fizyczna spełnia nieocenioną rolę.
Bóle odczuwane przy osteoporozie są rzadko bólami samych kości. Najczęściej bolą mięśnie i ich przyczepy. Ból jest długotrwały, tępy, przytłumiony. Najbardziej dokucza w dzień, przy ruchu. Nocą, w czasie odpoczynku jest trochę słabszy. W profilaktyce osteoporozy bardzo ważna jest odpowiednia dieta. Należy dbać o urozmaicenie diety oraz o to, aby nie zabrakło w niej białka i wapnia. Ważne jest spożywanie dużej ilości nabiału, jajek, mleka i serów. Należy ograniczyć ilość tłuszczów i soli kuchennej, jeść dużo owoców i warzyw. W zdrowej diecie jest też spożywanie dużej ilości soków owocowych i napojów mlecznych. Właściwa dieta i ruch oraz częste badania lekarskie powinny zmniejszyć znacznie ryzyko osteoporozy.
