Potop - geneza utworu i gatunek
Powieść historyczna „Potop” Henryka Sienkiewicza to druga część jego wielkiej trylogii. Pierwsza to „Ogniem i mieczem”, ostatnia „Pan Wołodyjowski”. Podobnie jak pierwsza z cyklu powieść także i „Potop” ukazywał się najpierw w odcinkach, drukowany był w krakowskim czasopiśmie „Czas” w latach 1884–1886. Zaraz po zakończeniu publikacji w prasie ukazało się pełne wydanie powieści.
„Potop” jak i cała trylogia Henryka Sienkiewicza to wyraz twórczości motywowanej wsparciem rodaków w trudnym okresie zaborów, czasie po upadku powstania styczniowego i jego brutalnych skutków. Najczęściej mówi się o „pokrzepieniu serc”, a więc dobieraniu przez Sienkiewicza takich treści i takiego sposobu ich przedstawiania, które przywoływałyby, wzmacniały pamięć o sile polskiego narodu, odnoszonych przez walczących zwycięstwach, ale i podnoszeniu się po trudnych porażkach. Nie wszyscy jednak wiedzą, że czas pisania „Trylogii” to także dla samego Sienkiewicza trudny czas, kiedy leczył się z gruźlicy i podnosił po śmierci pierwszej żony – Marii z Szetkiewiczów.
Aby osiągnąć założony cel, Sienkiewicz nie tylko kreował bardzo wyraziste postaci, z którymi wiązali się czytelnicy, lecz także przywiązywał sporą wagę do wierności historycznym wydarzeniom. Nie oznacza ot jednak, że wszystkie obrazy w „Potopie” są w 100% zgodne z przekazami historycznymi, natomiast ogromną wiedzę pozyskiwał z rękopisów, wspomnień ojca Kordeckiego, ale i pamiętników Paska. Korzystał także przy pisaniu z wielu historycznych opracowań.
„Potop” Henryka Sienkiewicza realizuje wszystkie wymogi powieści historycznej, a więc:
- umieszczenie fabuły w mniej lub bardziej odległej przeszłości, traktowanej w kategorii minionej historii,
- zaprezentowanie wydarzeń i postaci, które mają swoje historyczne pierwowzory (nie oznacza to jednak, że autor ma obowiązek wiernie trzymać się faktów, ponieważ tworzy nową rzeczywistość, przefiltrowaną przez jego wyobrażenia i narzucenie na wykreowany świat własnej perspektywy),
- fabuła często zorientowana jest wokół wydarzeń historycznych kluczowych dla jakiegoś narodu, grupy społecznej; pokazuje momenty przełomowe, mające swoje późniejsze konsekwencje,
- postaci realistyczne funkcjonują w świecie przedstawionym na równych prawach z postaciami fikcyjnymi,
- świat przedstawiony opisywany jest szczegółowo, aby jak najlepiej oddać cechy charakterystyczne konkretnego czasu i miejsca wydarzeń, często sięga się po archaizację, stylizację i inne rozwiązania stylistyczne,
- ocena i wartościowanie postaw bohaterów powieści historycznej odbywa się jednak z punktu widzenia teraźniejszości (a więc momentu pisania).
Za ojca tego gatunku uznaje się Waltera Scotta, natomiast oprócz Sienkiewicza w polskiej literaturze sięgali po tę formę także m.in. Józef Ignacy Kraszewski, Maria Kossak-Szczucka, Bolesław Prus, Władysław Reymont, później także Jerzy Andrzejewski, a współcześnie np. Olga Tokarczuk w „Księgach Jakubowych”.
