Akt I
Cześnik zasiada do śniadania, jednocześnie przeglądając dokumenty dotyczące dochodów Podstoliny. Zwierza się stojącemu obok Dyndalskiemu ze swych zamiarów: chce się ożenić. Zastanawia się, czy wybrać
młodą i płochą Klarę, nad którą sprawuje opiekę, czy dojrzałą i rozsądną wdowę, Podstolinę. Obie są bogate. Nie zgadza się z sugestiami Dyndalskiego, że być może jest już za stary na małżeństwo.
Przybywa Papkin wezwany przez Cześnika, jest ubrany według mody francuskiej. Wprasza się na śniadanie i przechwala swoimi (zmyślonymi) podbojami sercowymi oraz bohaterskimi czynami. Cześnik wysyła go z poselstwem do Rejenta Milczka, który jest właścicielem połowy zamku kupionego niegdyś przez ojca Klary. Cześnik nie może sam dojść z sąsiadem do porozumienia. Papkin, bez powodzenia, próbuje się wykręcić od tego zadania. Chętnie natomiast zgadza się na przedstawienie Podstolinie w imieniu Cześnika
jego matrymonialnych zamiarów.
Papkin chełpi się sam przed sobą, że potrafi poskromić gwałtownego Cześnika. Przekonany o własnej atrakcyjności, planuje ślub z Klarą.
Papkin wyjawia Podstolinie zamiary Cześnika, a ta, zadowolona, zgadza się na zamęście. Wzburzony Cześnik wysyła wystraszonego Papkina, aby przepędził murarzy naprawiających mur graniczny. Robotników sprowadził Rejent Milczek.
Obok na wpół rozwalonego muru, w altanie, potajemnie spotykają się Klara i Wacław. Zapewniają się o wzajemnym uczuciu. Wacław ma dość ukrywania swej miłości i chce pojąć ukochaną za żonę. Spór Rejenta i Cześnika stanowi poważną przeszkodę w realizacji tego zamierzenia.
Śmigalski wraz z innymi służącymi przegania kijami murarzy. Papkin głośno wymyśla robotnikom, ale z bezpiecznej odległości. Rejent i Cześnik pokrzykują na siebie z okien. Cześnik grozi sąsiadowi, że
go zastrzeli.
Wacław udaje, że boi się Papkina i oddaje mu się w niewolę, podając się za komisarza Rejenta. Papkin jest z siebie dumny.
Akt II
Papkin przyprowadza Wacława do Cześnika i przechwala się swoim męstwem. Cześnik każe jednak więźniowi odejść i nie słucha jego namów do zawarcia pokoju z Rejentem.
Papkin wspaniałomyślnie daruje Wacławowi wolność, ale ten upiera się, że zostanie w niewoli. W końcu ujawnia, kim jest, wyznaje, że kocha Klarę i obiecuje Papkinowi sakiewkę złota za zachowanie
milczenia przed Cześnikiem.
Klara słyszy rozmowę Wacława i Papkina. Wacław tłumaczy jej, że tylko działając podstępem mają szansę uzyskać od opiekunów zgodę na małżeństwo. Dziewczyna proponuje, aby Wacław pochlebstwami zyskał przychylność Podstoliny, która właśnie zdecydowała się na małżeństwo z Cześnikiem.
Wacław zastanawia się nad zmiennymi nastrojami kobiet, których „radości i żale” są krótkotrwałe i następują po sobie w przeciągu chwili.
Podstolina rozpoznaje w Wacławie księcia Radosława, z którym kiedyś miała romans, a który później ją opuścił. Wacław przeprasza ją za swą młodzieńczą lekkomyślność. Wyznaje, że okłamał ją wówczas i wyjaśnia, że jest synem Rejenta Milczka. Podstolina zarzuca mu zdradę, ale on
odpiera atak, mówiąc, że ona też zbyt długo nie czekała i zaraz po śmierci trzeciego męża, podstolego Czepiersińskiego, oddaje rękę następnemu. Podstolina deklaruje, że wciąż kocha Wacława i chce
bezpiecznie ukryć go w swoich pokojach.
Wejście Klary powoduje zmieszanie Wacława i Podstoliny. Klara jest przekonana, że Wacław zyskał sympatię jej krewnej. Podstolina nakazuje Wacławowi udać się za nią.
Papkin w górnolotnych i napuszonych słowach ofiarowuje Klarze swą miłość. Klara kpi sobie z niego i dla żartu każe mu na wzór rycerski udowodnić uczucie: posłuszeństwo zaświadczyć sześciomiesięcznym
milczeniem, wytrwałość - pożywianiem się przez rok i sześć dni tylko chlebem i wodą, a odwagę - ujarzmieniem krokodyla.
Papkin jest zdruzgotany żądaniami Klary. Wacław wręcza mu pieniądze, aby nie zdradził go przed Cześnikiem. Cześnik wysyła Papkina do Rejenta, aby w jego imieniu wyzwał go na pojedynek.
Akt III
Rejent Milczek namawia murarzy do oskarżenia Cześnika o pobicie. Robotnicy podpisują się pod fałszywymi zeznaniami. Rejent cieszy się, że tym sposobem uda mu się przepędzić sąsiada.
Rejent oświadcza synowi, że postanowił ożenić go z Podstoliną i jeżeli którakolwiek ze stron zerwie umowę, będzie musiała zapłacić wysokie odszkodowanie. Wacław prosi ojca, by pozwolił mu pojąć za żonę Klarę, ale ten jest nieustępliwy.
Rejent jest pewny, że Podstolina wyrzeknie się Cześnika dla młodego Wacława. W dodatku przewiduje, że sąsiad może tę porażkę przypłacić atakiem apopleksji, co go bardzo cieszy.
Przybywa Papkin z wyzwaniem od Cześnika. Rejent przyjmuje go grzecznie i pokornie, daje posłańcowi taką pewność siebie, że zaczyna się on przechwalać, pokpiwać z gospodarza, a nawet obrażać go. Wówczas Rejent przywołuje służbę i grozi, że
wyrzuci gościa przez okno. Papkin traci rezon i, jąkając się, przedstawia swą misję.
Wchodzi wezwana przez Rejenta Podstolina i wyraża gotowość oddania ręki Wacławowi. Swą przedwczesną obietnicę złożoną Cześnikowi zrzuca na bałamuctwa Papkina. Ten próbuje namówić Podstolinę do powrotu do domu Cześnika, ale ona stanowczo odmawia.
Rejent wręcza Papkinowi pisemną odpowiedź dla Cześnika i wyrzuca posłańca z domu.
Akt IV
Cześnik przygotowuje się do wesela i do pojedynku. Wraca Papkin z listem Rejenta. Pismo doprowadza Cześnika do wściekłości. Papkin jest przejęty obawą, że wino, którym poczęstował go Rejent, było zatrute. Cześnik postanawia za wszelką cenę
pokrzyżować plany sąsiada. Przerażony Papkin szuka pocieszenia u Dyndalskiego, który nie wierzy, że wino Rejenta mogło być zatrute. Papkin, przewidując swą szybką śmierć, ze łzami spisuje testament.
Cześnik dyktuje Dyndalskiemu list (rzekomo od Klary) do Wacława. Nie udaje mu się jednak na piśmie wyrazić tego, co chce. Postanawia wysłać służącą Rózię, aby zwabiła Wacława w zasadzkę. Papkin jest rozgoryczony, że nikt nie przejmuje się jego rychłym zgonem.
Wyjawia, że komisarz Milczka to właśnie Wacław.
Papkin składa na ręce Klary testament, w którym zapisał jej niemal cały swój ruchomy majątek: gitarę i kolekcję motyli. Wacław odwiedza Klarę i opowiada jej o zamierzeniach ojca. Papkin informuje go,
że zdradził Cześnikowi jego prawdziwe nazwisko.
Cześnik zatrzymuje wychodzącego Wacława i daje mu wybór: albo pójdzie do więzienia, albo ożeni się z Klarą. Raptusiewicz jest przekonany, że w ten sposób zemści się na Rejencie i na wiarołomnej
Podstolinie. Oszołomiony Wacław, z radością godzi się na ślub. Wszyscy udają się do kaplicy, gdzie czeka już pleban.
Dyndalski zbiera kawałki podartego przez Cześnika listu do Wacława i żali się, że musi znosić wybuchy pana. Do domu Cześnika wchodzi Rejent. Przybył na pojedynek. Od Dyndalskiego dowiaduje się o ślubie Wacława i Klary. Cześnik spostrzega Rejenta i obaj z napięciem mierzą się wzrokiem. Cześnik z satysfakcją informuje sąsiada o zaślubinach, które miały miejsce przed chwilą. Wacław prosi ojca o przebaczenie i
błogosławieństwo.
Podstolina wyznaje, że chciała szybko znaleźć męża, aby nie zostać w nędzy (majątek, którym dysponowała czasowo, w rzeczywistości należy do Klary. Ta obiecuje wypłacić Rejentowi sumę za złamanie
układu pomiędzy Podstoliną a Wacławem). Papkin otrzymuje zapewnienie, że nie został otruty, więc niszczy testament. Cześnik godzi się z Rejentem, a Wacław podsumowuje:
„Tak jest, zgoda,
A Bóg wtedy rękę poda”.
Podczas śniadania Cześnik radzi się starego służącego, Dyndalskiego, co do swego ożenku z młodziutką Klarą, potem decyduje się jednak na starszą Podstolinę. Po chwili przybywa wezwany przez Cześnika Papkin, ubrany na modę francuską. Wprasza się na śniadanie i przechwala swoimi (zmyślonymi) podbojami sercowymi oraz bohaterskimi czynami. Cześnik wysyła go z poselstwem do Rejenta Milczka, który jest
właścicielem połowy zamku kupionego niegdyś przez ojca Klary. Cześnik nie może sam dojść z sąsiadem do porozumienia. Papkin, bez powodzenia, próbuje się wykręcić od tego zadania. Chętnie natomiast zgadza się na przedstawienie Podstolinie w imieniu Cześnika jego matrymonialnych zamiarów.
Kiedy okazuje się, że Rejent naprawia mur graniczny, wzburzony Cześnik wysyła wystraszonego Papkina, aby przepędził murarzy. Tymczasem Obok na wpół rozwalonego muru, w altanie, potajemnie spotykają się Klara i Wacław. Zapewniają się o wzajemnym
uczuciu. Wacław ma dość ukrywania swej miłości i chce pojąć ukochaną za żonę. Spór Rejenta i Cześnika stanowi poważną przeszkodę w realizacji tego zamierzenia. Papkin aresztuje Wacława, kiedy ten
zmierza do swojej części zamku po spotkaniu z Klarą. Dzięki temu Rejentowicz przebywa w domu Cześnika jako jeniec.
Papkin przyprowadza do Cześnika Wacława i przechwala się swoim męstwem. Cześnik każe jednak więźniowi odejść i nie słucha jego namów do zawarcia pokoju z Rejentem. Papkin wspaniałomyślnie daruje
Wacławowi wolność, ale ten upiera się, że zostanie w niewoli. W końcu ujawnia kim jest, wyznaje, że kocha Klarę i obiecuje Papkinowi sakiewkę złota za zachowanie milczenia przed Cześnikiem.
Kiedy Klara dowiaduje się, że Wacław jest w domu Cześnika, wpada w panikę. Potem jednak namawia ukochanego, by zyskał przychylność Podstoliny, a wtedy może uda im się pobrać. Niestety Podstolina
okazuje się być dawną miłością Wacława i jest szczerze rada ze spotkania z dawnym adoratorem. Na koniec Cześnik wysyła Papkina do Rejenta z wyzwaniem na pojedynek. Zrozpaczony i przerażony szlachcic wyrusza z tą misją.
Rejent Milczek oświadcza synowi, że ożeni go z Podstoliną. Papkin odbywa trudną rozmowę z Rejentem, który wyraźnie go lekceważy i z rozmysłem straszy. Mimo to Papkin informuje Milczka o wyzwaniu go na pojedynek przez Cześnika, a następnie opuszcza
niebezpieczną cześć zamku. Wcześniej jednak dowiaduje się o planowanym przez Rejenta ślubie Wacława z Podstoliną.
Tymczasem w swojej części zamku Cześnik przygotowuje się do wesela i do pojedynku. Wraca Papkin z listem Rejenta. Po jego przeczytaniu wpada we wściekłość. Odzyskuje rezon, kiedy się dowiaduje, że w
jego domu przebywa Wacław Rejentowicz. Niewiele myśląc postanawia ożenić go z Klarą i tym samym zemścić się na sąsiedzie.
Zakochani wpadają w euforię. Ostatecznie sąsiedzi godzą się i wspólnie błogosławią młodym.
Akt I
- Plany małżeńskie Cześnika.
- Zgoda Podstoliny na małżeństwo z Raptusiewiczem.
- Spotkanie Klary z Wacławem.
- Awantura przy murze.
- Wacław w domu Cześnika.
Akt II
- Plany Klary.
- Wacław i Podstolina.
- Wyznanie Papkina.
Akt III
- Rejent przygotowuje pozew przeciwko Cześnikowi.
- Rozpacz Wacława.
- Papkin u Rejenta.
- Zmiana planów Podstoliny.
Akt IV
- Przygotowanie do wesela Cześnika z Podstoliną.
- Odkrycie planów Rejenta.
- Zemsta Cześnika.
- Zgoda między sąsiadami.
Cześnik Maciej Raptusiewicz - bohater główny, jego nazwisko pochodzi od słowa „raptus” - ktoś gwałtowny, porywczy, łatwo wybuchający gniewem. Jest cześnikiem ziemskim (w dawnej Polsce cześnik kładł przed królem potrawy) i
prawnym opiekunem swej bratanicy, Klary, starym kawalerem. To czerstwy, wysoki, dobrze zbudowany mężczyzna w średnim wieku, jest gwałtowny, porywczy, wybuchowy, łatwo go rozgniewać, a wtedy staje się
nieobliczalny.
Charakterystyka: gwałtowny, porywczy, wybuchowy, łatwo go rozgniewać, a wtedy staje się nieobliczalny; szczery, nieśmiały w stosunku do kobiet, dąży wprost do celu, nie umie obmyślać podstępów i forteli, budzi
respekt. O takich osobach jak Cześnik mówimy, że mają temperament choleryczny, tzn. są nieopanowani, wybuchowi. Jest swarliwy, buńczuczny, nieustępliwy, pewny siebie, choć goły i bosy. Dla swych ambicji gotowy jest poświęcić szczęście Klary. Myśli o ożenku, ale wyłącznie dla majątku. Pozornie czerstwy i zdrowy, tęgi i wysoki skarży się na liczne dolegliwości,
zapewne pozostałości bujnego żywota. Ruchy ma energiczne i zamaszyste, prezentuje się znakomicie w szlacheckim kontuszu. Jest wybuchowy, nawet nieobliczalny. Domownicy się go boją. Tylko wobec kobiet
jest nieśmiały. Sprawia wrażenie szczerego i prostolinijnego, niezdolnego do ukucia żadnej intrygi. Jego gniew mija szybko, nie chowa urazy, ludzi traktuje szczerze. Mimo wad jest sympatyczny.
Rejent Milczek - bohater główny, jego nazwisko wskazywałoby na to, że jest człowiekiem spokojnym i łagodnym, w rzeczywistości to intrygant, który działa podstępnie i potrafi być bezwzględny nawet dla własnego syna,
jedynaka. W dawnej Polsce rejent był pracownikiem sądownictwa. Milczek jest ojcem Wacława, właścicielem połowy zamku. To szczupły, drobny człowiek. Zwykle pochyla głowę i składa ręce na znak pokory.
Na pozór cichy, skromny, pobożny, w rzeczywistości sprytny, chytry, podstępny, bardzo inteligentny, a przy tym wytrwały, uparty, opanowany, zawzięty, obłudny, zamknięty w sobie.
Charakterystyka: zupełne przeciwieństwo Cześnika. jest flegmatykiem, tzn. człowiekiem powolnym, cichym, upartym. Udaje pobożnego i pokornego, a jest dumny, bezwzględny i wyrachowany. Jest hipokrytą, jego zachowanie to pozory. W gruncie rzeczy jest to człowiek twardy,
bez skrupułów, konsekwentnie dążący do celu. Jest też chciwy, manipuluje losem syna dla korzyści majątkowych. Mimo wszystko nie jest pozbawiony honoru.
Józef Papkin - bohater drugoplanowy, postać wzięta z epoki stanisławowskiej (epoka panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego). Szlachecki hulaka, pieczeniarz, tchórz, wesoły, pogodny „bawidamek”. Typ
samochwały, zdobywca kobiecych serc. Wyraża się w sposób wykwintny, ma talent poetycki. Bezwzględny wobec ludzi o niskiej pozycji społecznej, uniżony i uprzejmy względem ludzi zamożnych. Interesowny
i zakłamany. Nazywa siebie: „lwem północy”.
Klara - bohaterka drugoplanowa, bratanica Cześnika, pozostająca pod jego opieką, bardzo kocha Wacława, nie pozwala się mu jednak wykraść. Jest osobą rozsądną.
Wacław - bohater drugoplanowy, typ zalotnego kochanka, walczy o swoje szczęście, nie pozostawia losu swojemu biegowi, odważny i przedsiębiorczy.
Podstolina - bohaterka epizodyczna, wdowa, która pochowała już trzech mężów. Ładna, choć starzejąca się dama, pragnąca zwabić następnego małżonka: „chciałam za mąż wyjść czym prędzej, by nie zostać całkiem w nędzy”. Jest zatem nieco wyrachowana.
Dyndalski - marszałek,
Śmigalski - dworzanin, postacie epizodyczne
Perełka - kuchmistrz.
Akcja komedii rozgrywa się na początku XIX w. Miejscem akcji jest podzielony na połowę zamek, ale nie można dokładnie określić jego położenia.
GENEZA: W 1828 r. A. Fredro ożenił się z Zofią z Jabłonowskich Skarbkową. Żona wniosła mu w posagu tzw. klucz korczyński z połową starego zamku w Odrzykoniu. Studiując dokumenty związane z historią świeżo otrzymanego majątku, Fredro natrafił na akta procesowe właścicieli zamku odrzykońskiego z
pierwszej połowy XVII wieku: Piotra Firleja i Jana Skotnickiego. Ich historia stała się inspiracją do napisania Zemsty.
GATUNEK: Komedia - utwór o wartkiej, żywej akcji, który zawsze kończy się pomyślnie i obfituje w zabawne wydarzenia, śmieszne postacie, zabawny język. Czynnikiem wpływającym na rozwój akcji w dramacie (także
komedii) jest konflikt i intryga.
Konflikt - jeden z wyznaczników akcji w dramacie, zderzenie przeciwstawnych dążeń osób dramatu.
Intryga - działania jednej postaci skierowane przeciw drugiej, ich wynikiem jest zmiana sytuacji bohatera, czyli tzw. perypetia - nagły zwrot akcji.
Konflikt i intryga w Zemście
Podstawowy konflikt dramatyczny w Zemście polega na ścieraniu się poglądów Cześnika i Rejenta dotyczących kwestii muru granicznego. Rejent naprawia mur, Cześnik nie godzi się na tę naprawę. Konflikt ujawnia się podczas zawiązania akcji, gdy
Cześnik wyprawia zbrojnych pachołków, którym przewodzi Papkin, by zburzyli mur naprawiany przez Rejenta.
Przyczyną tego konfliktu jest różnica charakterów i interesów głównych bohaterów komedii.
Akcję Zemsty dwa razy kształtuje intryga:
- po pierwsze intryga Rejenta: chce on ożenić Wacława z Podstoliną na złość Cześnikowi, który jest z nią zaręczony; wynikła stąd perypetia - Cześnik nie żeni się z Podstoliną, która zrywa zaręczyny;
- po drugie intryga Cześnika: na złość Rejentowi wydaje Klarę za Wacława; wynikła stąd perypetia - nie dochodzi do pojedynku Cześnika z Rejentem, który mógłby się skończyć źle (nie byłoby komedii), zwaśnieni sąsiedzi godzą się.
Motto komedii brzmi:
„Nie masz nic tak złego, żeby się na dobre nie przydało.
Bywa z węża dryjakiew, złe często dobremu okazyją daje”.
Mimo że obaj główni bohaterowie komedii mają same wady, a ich postępowanie oceniamy dość surowo, utwór budzi śmiech. Jak przystało na komedię wszystko dobrze się kończy, a tytułowa zemsta prowadzi do pogodzenia dwóch od lat zwaśnionych sąsiadów i ślubu dwojga zakochanych - Klary i Wacława. Główni bohaterowie bardzo zabawnie się na sobie „zemścili”. Cześnik na skutek własnych intryg utracił majątek Klary (pierwotnie zamierzał ją poślubić, by otrzymać jej wiano). Obaj z Rejentem przyczynili się do sfinalizowania ślubu dwojga zakochanych: Wacława
i Klary. Zemsta zatem kończy się szczęśliwie.
Aleksander Fredro po mistrzowsku operuje wszystkimi rodzajami komizmu:
- przykłady komizmu sytuacji: rozmowa Papkina z Milczkiem, w czasie której Rejent udaje pokornego sługę, aby nagle pokazać swoje prawdziwe oblicze; rozmowa Papkina i Klary, zakończona prośbą panny o krokodyla; scena, w której
Dyndalski pisze list „jakby Klara do Wacława”;
- przykłady komizmu słowa: wtrącanie przez Rejenta słów „Niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba” w sytuacji, kiedy zmusza innych, by spełniali jego wolę;
- przykłady komizmu postaci: niewątpliwie najkomiczniejszą postacią Zemsty jest Papkin (parodia żołnierza), śmieszna jest także podstarzała Podstolina, kiedy zaleca się do Wacława, śmieszny bywa Cześnik w swoim zacietrzewieniu.
Aleksander Fredro żył w latach 1793-1876. Pochodził z bogatej rodziny szlacheckiej. Uczył się w domu. W 1809 r., po wejściu J. Poniatowskiego do Galicji, zaciągnął się do armii Księstwa Warszawskiego; uczestniczył w wojnie francusko-rosyjskiej w 1812 r. (uciekł z niewoli rosyjskiej), w kampanii 1813-1814 był oficerem, ordynansem w sztabie cesarskim. Wraz z cofającymi się wojskami dotarł do Paryża. Tam zetknął się z komedią dell'arte - rodzajem komedii uprawianym wówczas również przez twórców
francuskich. W 1815 r. wrócił do rodzinnego majątku Beńkowa Wisznia pod Lwowem. W latach 1850-1855 przebywał we Francji (w Paryżu). Po powrocie osiedlił się we Lwowie.
Najważniejsze jego dramaty to m.in. Pan Geldhab, Mąż i żona, Cudzoziemczyzna, Śluby panieńskie, Pan Jowialski, Damy i huzary, Wielki człowiek do małych interesów, Rewolwer. Do jednych z najczęściej grywanych i lubianych należy, napisana w latach 1832-1833, Zemsta. Aleksander Fredro pisywał również bajki dla dzieci, utwory poetyckie i opowiadania.
