"Potop" jest drugą z trzech powieści historycznych wchodzących w skład Trylogii Sienkiewicza. Po raz pierwszy powieść wydrukowało "Słowo" w latach 1884- 1886. "Potop" ukazuje dzieje najazdu szwedzkiego na Polskę, który miał miejsce w latach 1655- 1657. tytuł "Potop" podsunął Sienkiewiczowi przyjaciel Hekiel. Ukończenie powieści było dla pisarza triumfem.

"Przed godziną skończyłem "Potop" i właśnie podpisywałem pożądany wyraz "koniec", gdy zadzwoniono na kolację. Leży przede mną trzynaście ostatnich kartek- trzeba tylko jeszcze jutro przejrzeć i wyprawić. Cała kilkuletnia robota jest już za mną, a przede mną ?- bo ja wiem co (...) "Potop" miał tę dobrą stronę, że bronił mnie całymi godzinami od nieróżowych rozmyślań (...). Aż mi dziwno, żem ten "Potop" skończył. Nie doznaję nawet dziś jeszcze tego zadowolenia, którego się spodziewałem."

(Dzieła, tom 55, s. 279- 280).

Książkowe wydanie "Potopu" wyszło w sześciu tomach w październiku 1886 roku, a wydanie drugie w 1888 roku. Sienkiewicz znał dokładnie czasy najazdu szwedzkiego. Studia nad "Potopem" były bardzo gruntowne i dokładne. Na zapytanie nie znanego bliżej czytelnika z Częstochowy, na jakich źródłach opierał się, udzielił mu w liście odpowiedzi i wymienił jako źródła "Potopu" ponad dwadzieścia pozycji. Były nimi pamiętniki z XVII wieku, "Pamiętniki" Paska, kroniki, listy, herbarze, opracowania historyczne tej epoki w języku polskim, łacińskim, francuskim i niemieckim.

"Głównym źródłem do epoki, o której mowa, jest Księga pamiętnicza Jakuba Michałowskiego, wydanie Helcla w Krakowie. Jest to zbiór listów, diariuszów i dokumentów. (...) Do wojen szwedzkich : "Pamiętniki" Paska, Pufendorf (główne źródło)- Caroli Gustavi gesta. Michałowski (ten sam co wyżej)- Księga pamiętnicza. Des Noyers- (Lettres). Medeksza- (Księga pamiętnicza). Gigantomachia (przez) Augustyna Kordeckiego. Galeria Nieświeska, Żywot ks. Januza Radziwiłła Kotłubaja. Pamiętnik Bogusława Radziwiłła. Jemiołowski- (Pamiętnik). Albrycht Radziwiłł- Pamietnik. Kochowski, Rudawski- Kronika. Łoś- Pamiętnik. Z nowych rzeczy: Hist. Wyzwolenia Rzpltej Walewskiego, prof. uniw. krak. Plebański- Jan Kazimierz i Maria Ludwika. Kalicki Bernard- X. Bogusław Radziwiłł. Droysen (Trzydniowa bitwa pod Warszawą) (po niemiecku), Pamiętnik Wydżgi i rozmaite Silva rerum etc." (J. Kijas, Potop Henryka Sienkiewicza, s. 118).

Pamiętniki są najważniejszym źródłem , z jakiego korzystał Sienkiewicz w trakcie pisania "Potopu". Ich autorami są: Jan Chryzostom Pasek, Augustyn Kordecki, Albrych Stanisław Radziwiłł, Bogusław Radziwiłł, Jakub (Władysław) Łoś, Franciszek Kazimierz Pruszowski, Jan Stefan Wydżga. Dodać można jeszcze dzieła Samulela Twardowskiego i jego "Wojnę domową z Kozaki i Tatary, Moskwą, potem Szwedami i z Węgry...", Wespazjana Kochowskiego "Klimaktery" i Mikołaja Jemiołowskiego "Pamiętniki". Sienkiewicz czerpał też z korespondencji Marii Ludwiki, Piotra Des Noyers i innych autorów wymienionych w "Księdze pamiętniczej" Jakuba Michałowskiego. Sienkiewicz znał "Klimaktery" Kochowskiego w oryginale i w przekładzie polskim.

Na akcję "Potopu" składają się dwa wątki: historyczno- polityczny i romansowy. Akcja "Potopu" toczy się szybko. W powieści Sienkiewicz posługuje się szeregiem popularnych motywów:

  • porwanie
  • przebranie
  • starania o rękę panny przez dwóch rycerzy
  • walki wewnętrzne w duszach bohaterów
  • pojedynki
  • podróż
  • listy
  • motywy baśniowe
  • niedomówienia
  • przepowiednie
  • kontrasty postaci
  • opowiadania poszczególnych postaci o toczących się wydarzeniach, wyręczając przy tym autora.

Język, którym przemawiają postacie powieści, nie jest językiem dzisiejszym i nie jest też oryginalną mową siedemnastowieczną. Sienkiewicz dbał o to, by tekst był komunikatywny, nie mógł wprowadzić oryginalnego języka, który odznaczał się makaronizmami, stylem barokowym, gdyż taki język byłby niezrozumiały dla czytelnika. Pisarz posłużył się stylizacją archaiczną, dobrał pewne cechy dawnego języka i połączył je z językiem współczesnym. Najważniejsze przy tym były składnia i idiomatyka. Sienkiewicz na temat archaizacji wypowiadał się:

"(...) język dawny polega najwięcej na toku, który ma prawie powagę łaciny, nie zaś na sadzeniu dzikimi archaizmami (...). Żeby dobrze pisać, potrzeba znać nie tylko Polaków z XVI i XVII wieku, ale i autorów łacińskich, przekłady ich dawniej dokonane, bo na nich kształcili się właśnie nasi i duchem ich się przejęli. Potrzeba też umieć odtworzyć sferę pojęć właściwą współczesnym ludziom, co już jest rzeczą intuicji."

(List z września 1880 roku do przyjaciela M. Godlewskiego, który objął po Sienkiewiczu redakcję "Słowa". Listy o M. Godlewskiego, 1956, s. 57.)

Sienkiewicz do tematu wojen szwedzkich przygotowywał się bardzo sumiennie i sięgnął do opracowań źródłowych i dzieł literackich . Trylogie zamyka w 1888 roku "Pan Wołodyjowski", ostatnie ogniwo cyklu.