Judaizm- inaczej nazywany mozaizmem, wyznaniem Mojżeszowym, religią żydowską. Należy do najstarszych religii monoteistycznych na świecie- jako taki był zwiastunem chrześcijaństwa i islamu. Judaizm dziedziczony jest po matce- do grona wiernych może należeć tylko ta osoba, która urodziła się w rodzinie w której matka jest Żydówką. Osoby pochodzące z poza narodu żydowskiego bardzo rzadko dopuszcza się do grona wyznawców judaizmu. Samo wyznanie mojżeszowe jest systemem wartości i zasad, mających bezpośrednie zakotwiczenie w tradycjach i obyczajowości plenienia Izraela. Założycielem tej narodowej religii jest Mojżesz (po hebrajsku Mose)- od jego imienia pochodzi nazwa mozaizm. Religia ta zakłada istnienie jedynego Boga - Jahwe, który stworzył świat i dla którego naród Żydowski jest narodem wybranym. Prawdopodobnie Mojżesz żył ok. połowy XIII wieku p. n. e.
Judaistyczna świątynia to synagoga, w języku polskim zwana także bożnicą.
Do najważniejszych symboli religii mojżeszowej należą Gwiazda Dawida i menora.
Gwiazda Dawida (tzw. Magen David) - to dwa nakładające się na siebie, sześcioramienne trójkąty (heksametry). Czasami gwiazdę nazywa się także Tarczą Dawida.
Menora to składający się z siedmiu ramion świecznik zrobiony z jednego kawałka metalu. Pierwotnie służył jedynie do oświetlania świętego miejsca, obecnie stanowi także jeden z emblematów izraelskiego państwa.
To co stanowi istotę doktryny judaistycznej można określić dwoma zasadami: Bóg istnieje naprawdę, jest Bogiem Jedynym i tylko w niego należy wierzyć; naród żydowski jest narodem wybranym przez Boga, w związku z tym ma do wykonania określoną rolę religijną. Szczegółowe zasady co do doktryny i zasad judaistycznego prawa znajdują się w Talmudzie- zbiorze pism będących uzupełnieniem Starego Testamentu.
Jahwe- Bóg narodu żydowskiego odznacza się następującymi cechami: po pierwsze jest jedynym stwórcą- to on stworzył świat i wszystko co istnieje; jest bytem najwyższym, któremu reszta stworzeń winna jest cześć. Po drugie włada przeznaczeniem człowieka i jest opatrznością dla świata. Kolejne jego cechy to miłosierdzie i sprawiedliwość, wszechobecność i wszechmoc. Jeśli chodzi o temat gdzie jest siedziba Boga to odpowiedź brzmi: Bóg Ojciec przebywa w niebie, tym samym będąc zewnętrznym wobec świata. Bóg jest także bezcielesny tzn. jest czystym duchem- wiąże się z tym zakaz wykonywania jakichkolwiek wizerunków Boga, jedynie słowami może człowiek wyobrażać Boga.
Za pośrednictwem Mojżesza Bóg ogłosił swemu narodowi obowiązujące go Prawo- miało to miejsce na górze Synaj i wyrażało się zbiorem przykazań spisanych na kamiennych tablicach. Podstawą Prawa jest posłuszeństwo Bogu, jedynie dzięki temu może być zachowana harmonia między Bogiem a światem. Kolejnym istotnym dogmatem jest wiara, że to właśnie z narodu żydowskiego przyjdzie na świat Mesjasz; stworzy on na ziemi Królestwo niebieskie, które będzie przygotowaniem do życia w królestwie przyszłego świata. To końcowe królestwo nastąpi po końcu świata, kiedy to zmarli powstaną z grobów i odbędzie się sąd ostateczny nad wszystkimi ludźmi.
Według judaizmu człowiek zobowiązany jest do posłuszeństwa jedynemu i jednemu Bogu, to posłuszeństwo wyraża się w konieczności przestrzegania określonych zasad. Człowiek powinien się powstrzymywać od: oddawania czci innym bogom, bluźnierstwa, zabijania, kazirodztwa, kradzieży, spożywania mięsa pochodzącego z żywej zwierzyny; nakazem zaś jest przestrzeganie sprawiedliwości.
W etyce judaistycznej podstawą są przykazania- nadane człowiekowi przez Boga. Natomiast istotą tych przykazań są dwie generalne zasady wyrażone w biblijnych maksymach: "Będziesz miłował twojego Boga Jahwe z całego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił oraz bliźniego swego jak siebie samego".
To przykazanie stanowi podstawę etyki judaistycznej. Dodatkowo religijnego Żyda obowiązuje 613 szczegółowych nakazów i zakazów postępowania, pochodzących z Biblii i Talmudu. W bardzo konkretny i drobiazgowy sposób mówią one o tym jak żyć by przestrzegać wszystkich nakazanych praw. Omawiają kwestie modlitwy, świąt, zachowywania postów, regulaminu spożywania pokarmów, obrzezania, szabatu, warunków zawarcia małżeństwa i wiele innych. Ciekawym tematem jest kwestia drugiego przykazania, które mówi o zakazie wykonywania jakichkolwiek wizerunków Boga- chrześcijaństwo zniosło ten zakaz, ale spór wokół tej sprawy noszący nazwę sporu o "obrazoburstwo" trwał przez wiele lat.
Kolejną wielką religia monoteistyczna jest islam, inaczej nazywany mahometanizmem. Razem z chrześcijaństwem, buddyzmem i hinduizmem islam należy do najliczniejszych religii świata. Szacunkowa liczba jego wyznawców to obecnie około 1,2 miliarda ludzi co stanowi drugie po chrześcijaństwie miejsce jeśli chodzi o liczebność wiernych.
Określenie "islam" pochodzi od arabskiego słowa "salama" co oznacza poddanie się woli Bożej, przyłączenie się do Boga, pogodzenie z Jego wolą. Inna nazwa islamu to mahometanizm- określenie utworzone od imienia założyciela tej religii.
Przed powstaniem właściwego islamu istniał tak zwany islam pierwotny, chodzi tu o religie plemion koczowniczych pochodzących z Arabii Środkowej. Ten etap islamu nazywany jest ciemnym lub ignoranckim - "dżahilija".
Twórcą i założycielem religii jest Mahomet (Muhammad) zesłany na ziemię przez Allaha czyli Jedynego Boga. On to przekazał ludziom Koran- świętą księgę zawierającą zasady islamu. Historycy oceniają, że Koran powstał ok. 633 roku czyli już po śmierci proroka Mahometa. Założenia doktrynalne i prawne islamu opierają się na tych samych podstawach co judaizm, do tego dodane są pewne detale pochodzące ze starożytnych wierzeń wschodnich, islamu z tzw. okresu pierwotnego, chrześcijaństwa a także neoplatonizmu i filozofów hellenistycznych.
Podstawowe założenia wiary Mahometa zawiera Koran, a także pisma tradycji- "sunny" i "hadisy", w religii tej w zasadzie brak jest tajemnic wiary i dogmatów.
Terytorialny rozwój islamu następował bardzo szybko: początkowo narodowe wyznanie Arabów, po jakimś czasie zaczął przyciągać do swoich założeń ludy tureckie i perskie, dotarł na wschodzie aż do Indii i Chin, a na zachodzie przez Afrykę do Hiszpanii. Między VIII a X wiekiem powstała większość "klasycznych" szkół islamu, dających wykładnię prawa i etyki tej religii. IX wiek to początek prężnego rozwoju filozofii arabskiej, która w czasach średniowiecza określała nie tylko kształt islamu, ale wpływała także na filozofię chrześcijańską, a szczególności gnozę i patrystykę. Czasy średniowiecza to także okres wykształcenia się własnej oryginalnej kultury i sztuki islamu.
Obecnie mimo, że islam jest rozbity na kilka odłamów, zajmuje w dużej części jednorodne stanowisko jeśli chodzi o prawo.
.W doktrynie islamu podstawą jest pełna oddania wiara w Allaha - jedynego Boga oraz oparcie swojego życia na Koranie i wielowiekowej tradycji. Człowiek został stworzony przez Allaha i jako taki powinien pozostać jego sługą. Posiada jednak wolna wolę, a jego postępowanie może zaprowadzić go do zbawienia i raju lub też skażać go na niekończące się potępienie. Przystąpić do islamu jest bardzo prosto- wystarczy wypowiedzieć ustaloną formułę: "Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest jego prorokiem". Po tym akcie i akceptacji wszystkich obowiązków, jakie nakłada Koran i które wynikają z prawa i tradycji, osoba staje się muzułmaninem. Sentencja: "Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest jego prorokiem" to jednocześnie zdanie, które matki starają się szeptać do ucha niemowlętom, a odprawiający pogrzeb wypowiada nad grobem zmarłego.
Etyka islamu w większości opiera się na zasadach znajdujących się w Koranie oraz na sunnie proroka, one stanowią tez podstawę muzułmańskiego prawa. Ich istotna cecha jest to, że mają one charakter totalny- tzn. odnoszą się do każdej nawet najmniej istotnej czynności jaką wykonuje wierny islamu i nakłada na niego taki a nie inny sposób jej sprawowania. Konkretne normy etyczne islamu znajdują się w każdym prawnym dziale (fikh) i odpowiadające im czyny są umieszczone w określonych klasach, co zależy od niniejszych kategorii:
- fadr, wadżib czyli ważne przykazania, które spełnione są nagradzane, a niewypełnione karane;
- mandub- czynności, które są jedynie zalecane, nie tak ważne aby ich zaniedbanie wymagało kary;
- dża'iz, mubah czyli takie obowiązki, które są neutralne moralnie i prawnie;
- makruh czyli zachowanie wymagające potępienia, ale nie będące zakazane;
- haram- działania będące zbrodnią, krane
Najbardziej istotne przekroczenie prawa i najpoważniejsza zbrodnia w islamie to kufr czyli odstępstwo, porzucenie wiary. W dalszej kolejności znajdują się: zabójstwa, prostytucja, sodomia, spożywanie alkoholu, kradzież, mówienie nieprawdy, pomówienie, odmowa datku jałmużny. Zasadą etyczną islamu jest przestrzeganie wszystkich jego praw.
Obowiązki muzułmanina dotyczą każdego bez wyjątku członka islamskiej społeczności. Pięć najważniejszych zasad islamu określa styl życia wiernego wyznawcy. Stanowi je: szahada czyli wyznanie wiary, salat czyli obowiązek modlitwy, zaka- konieczność dawania jałmużny, saum - zachowywanie postu i hadżdż czyli obowiązek, który nakłada na wiernych, aby przynajmniej raz w życiu odbyli pielgrzymkę do Mekki. Zasady te nazywane filarami religii islamu winny być przez prawowiernych mahometan rozprzestrzeniane na całym świecie. Nie można się też wąchać przed użyciem miecza, aby zanieść ją tym ludom, które nie znają Allaha. Ten wpisany mocno w islam prozelityzm nazywany jest dżihadem czyli święta wojną.
Salat czyli obowiązek modlitwy winien być realizowany pięć razy dziennie: wraz ze wschodem słońca, w południe, po południu, gdy słońce będzie zachodzić i w nocy. Modląc się należy mieć twarz zwróconą w kierunku świętego miasta Mekki, należy być czystym, czyli mieć umytą twarz, ręce i nogi. Modlitwę trzeba realizować w schludnym miejscu- najczęściej odbywa się to na przeznaczonym tylko do tego dywaniku, słowa modlitwy najlepiej też wymawiać tylko po arabsku, czyli w macierzystym języku proroka. Najważniejsza część modlitwy to fatiha czyli pierwsza z sur Koranu.
Wciągu tygodnia najważniejsza jest modlitwa w piątek- wtedy wszyscy dorośli mężczyźni zobowiązani są przyjść do meczetu (islamskiej świątyni) w południe i wspólnie modlić się.
Modlitwę prowadzi imam- muzułmański duchowny, na jej części składa się między innymi hutba czyli kazanie.
Kolejny z filarów islamu - jałmużna czyli zaka na początku był całkowicie dobrowolna, później została ustanowiona stałą opłatą wynoszącą określoną część majątku.
Najważniejszy post w roku trwa cały miesiąc i przypada na okres zwany ramadanem. W tym miesiącu wierni powstrzymują się od jedzenia i picia od świtu do zachodu słońca. Dopełnieniem obowiązków jest pielgrzymka do Mekki, jeśli jednak wierny nie ma środków finansowych na odbycie tak dalekiej podróży, może odbyć pielgrzymkę zastępczą do jednego z lokalnych miejsc świętych.
Rozwój szkół prawnych w obrębie islamu spowodował powstanie kilku jego odłamów. Najważniejsze obecnie sekty religijne islamu to: sunnici, opierający się na najstarszej tradycji opartej na sunnie; szyici- powstali ok. 661 z inicjatywy "stronnictwa Alego", inaczej zwani "dwunastowcami" jako, że wyznają wiarę właśnie w taką liczbę imamów; kolejni to ismaelici, którzy z kolei uznają jedynie siedmiu imamów i są grupą wewnątrz szyitów; zaidyci którzy zawężają objawienie Boga przez postać imama jedynie do tzw. huda czyli "dobrego kierownictwa, dobrej drogi".
Jak już wspomnieliśmy islamskie prawo jest wszechogarniające, jest podstawą dla moralności, filozofii, religii a nawet estetyki. Ogół zachowań człowieka jest w nim przewidziany i oceniony jako słuszny bądź niesłuszny moralny, jako dobry i piękny, bądź zły o brzydki, czy też innymi słowy jako podobający się lub nie Bogu.
Abu Hanifa- pochodząca z IX wieku podstawa muzułmańskiego prawa określa je jako pewien gatunek wiedzy czyli ma'rifa, stanowiący "słowo Boga". Jeśli człowiekowi uda się żyć według niego to jego życie jest doskonałe. Filozofowie zajmujący się pochodzeniem prawa sądzą, że jest ono tak doskonałe ponieważ istniało ono już w "praksiędze" (tzw. Umm al- Kitab) czyli w, także mającej swe źródło w Bogu, naturze.
Alalh przekazał prawo Mahometowi, objawiając mu je w kilku etapach z czego prorok utworzył księgę nazywana Koranem. To jest jedna część prawa- na kolejna składa się sunna, "hadith" czyli tradycja.
Chrześcijaństwo- najliczniejsze wyznanie na świecie, zaliczając do niego wszystkie mniejsze odłamy można powiedzieć, że wyznaje go ok. 30% wszystkich ludzi zamieszkujących na ziemi. Wśród ok. 1,8 miliarda chrześcijan największą grupę tworzą katolicy (ok. 970 mln), protestanci (ok. 300- 400 mln), wierni prawosławia (ok. 150 mln), anglikanie (ok. 60 mln) i wierni pochodzących z czasów starożytnych Kościołów Wschodnich (ok. 30 mln).
Religia chrześcijańska w większości przeważa w krajach europejskich, w Ameryce Północnej i Południowej. Kraje afrykańskie są schrystianizowane w ok. 30% a na kontynencie azjatyckim chrześcijanie stanowią niewielką grupę.
Chrześcijaństwo powstało ok. 2 tysiące lat temu na terenach Bliskiego Wschodu, w Palestynie, ziemi która leżała wtedy w granicach Cesarstwa Rzymskiego i nosiła nazwę Judea. Podwaliny chrześcijaństwa są wynikiem działalności założyciela Jezusa Chrystusa. To jego nauczanie, męczeńska śmierć i zmartwychwstanie doprowadziły do powstania tej religii. Pierwsza grupa wyznawców zawiązała się wokół jego osoby, a stanowili ją nawróceni przez Jezusa Żydzi, którzy zostali jego apostołami. W początkowej fazie tworzenia się religii uważali oni za obowiązujące zachowywanie nakazów prawa mojżeszowego (np. obrzezania), a jednocześnie używali już chrześcijańskiej praktyki i np. przyjmowali Eucharystię i chrzest.
W późniejszym czasie chrześcijańskie gminy zaczęły też powstawać poza granicami Palestyny- właśnie w diasporze, ok. I wieku, w Antiochii Syryjskiej po raz pierwszy użyto nazwy "chrześcijaństwo" w stosunku do grupy wyznawców Chrystusa.
Chrześcijan początkowo uważano jedynie za sektę judaistyczną, jednak rosnąca liczba wyznawców (i to nie tylko wśród Żydów, ale i wśród innych ludów) i coraz wyraźniejsze różnice w doktrynie spowodowały, że ostatecznie oddzielono te dwie religie. Dążąc do ujednolicenia doktryny chrześcijańskiej, tak aby stał się zrozumiała dla wszystkich jej nowych wyznawców w przeważającej części zrezygnowano z nakazów Prawa Mojżeszowego. Proces ten został zapoczątkowany na Soborze Jerozolimskim, w niedługim czasie po śmierci Chrystusa, a decydujące znaczenie miała tu postać św. Pawła z Tarsu, gorącego zwolennika rozprzestrzeniania chrześcijaństwa. Wyprawy misyjne św. Pawła, a także św. Piotra i innych dało tworzącej się religii możliwość zdobycia nowych wiernych w zakątkach świata bardzo odległych od Palestyny. Chrześcijaństwo zaczęło się rozpowszechniać w całym basenie Morza Śródziemnego- od państw Azji Mniejszej, przez Syrię, Egipt i Grecję aż po Rzym i Hiszpanię, wyznawcy choć rozsiani po całym świecie czuli się silnie związani z ideą jednej wspólnoty religijnej.
Między ok. 50 a 100 rokiem dokonano spisania Nowego Testamentu, nowopowstałe księgi razem z tzw. Starym Testamentem utworzyły Biblię- czyli kanoniczny zbiór świętych pism chrześcijaństwa. Rozrastająca się struktura wspólnot chrześcijańskich potrzebowała nowego sposobu organizacji. Na przełomie I i II wieku uformowała się hierarchia kościelna: w gminach zwierzchnictwo było jednoosobowe, kolejne stopnie porządku tworzyli diakoni, prezbiterzy i biskupi.
W kolejnych wiekach utworzyły się jednostki terytorialne zwane patriarchatami- powstały w Antiochii, Rzymie, Aleksandrii, a w dalszej kolejności w Jerozolimie i Konstantynopolu. W Persji i Armenii ok. IV, a w Gruzji ok. V wieku powstały tzw. katolikaty.
Około 60 roku miała miejsce męczeńska śmierć św. Piotra- jako następca Chrystusa i biskup Rzymu zajmował on wyjątkową pozycję, stąd to właśnie Rzym aż do dzisiejszych czasów uważa się za centralne miasto chrześcijaństwa.
W pierwszych latach rozwoju chrześcijaństwa jego wyznawcy byli prześladowani przez cesarzy rzymskich- działo się tak za panowania Nerona, Trajana, Marka Aureliusz i Dioklecjana. Wydanie przez Konstantyna Wielkiego w 313 roku tzw. edyktu mediolańskiego położyło w końcu kres tym prześladowaniom, a rok 380 i panowanie Teodozjusza I Wielkiego przyniósł wyniesienie chrześcijaństwa do rangi religii panującej w cesarstwie.
Teologia i dogmatyka chrześcijańska zaczęła powstawać w ok. II, III wieku. Opierała się wtedy na pismach Ojców Kościoła.
Szybko jednak pojawiły się rozbieżności co do rozumienia różnych prawd dogmatycznych, spory wokół tych tematów doprowadziły do tworzenia się różnorakich odłamów chrześcijaństwa: wśród ludów gockich, na Zachodzie Europy popularny był arianizm, natomiast ruchy zwane nestorianizmem i monofizytyzmem zdobywały wyznawców na Wschodzie. Liczba i definicja dogmatów stale ulegała zmianie.
Aby uporządkować tę sytuację zwoływano "kongresy biskupów" czyli tak zwane sobory powszechne. Pierwsze z nich obywające się w Nicei, Konstantynopolu, Efezie i Chalcedonie ustaliły pewną generalną wykładnię prawd wiary, zapisaną w konkretnych twierdzeniach. Te tzw."symbole wiary" są do dziś obowiązującymi prawdami, uznają je największe chrześcijańskie Kościoły jak: prawosławie, katolicyzm, protestantyzm i anglikanizm.
Kolejne wieki przynoszą rozwój form duchowości charakterystycznych dla chrześcijaństwa: anachoretyzmu i cenobityzmu, które były początkiem tworzenia się grup zakonnych. Następował też coraz prężniejszy rozwój chrześcijańskiej architektury, literatury i poezji.
Nie obyło się też bez kolejnych kryzysów- między VIII a IX wiekiem miał miejsce konflikt spowodowany ikonoklazmem. Był to ruch, którego zwolennicy (tzw. ikonoklaści) sprzeciwiali się oddawaniu czci obrazom i posągom, w tym okresie zostało zniszczonych wiele obrazów, fresków kościelnych, rzeźb.
Od VI wieku znaczne obszary dotąd chrześcijańskie przechodzą pod władanie bardzo ekspansywnych muzułmanów, chrześcijaństwo "opuszcza" Azję Mniejszą i Afrykę Północną; znajduje za to nowe obszary np. na terenie Europy Północnej.
W XI wieku następuje podział na chrześcijaństwo Wschodnie i Zachodnie, czyli prawosławne i katolickie ze stolica w Rzymie. Wiek XVI to kolejne podziały tym razem w łonie samego katolicyzmu- powstają Kościoły protestanckie: luterański, kalwiński, anglikański, babtystyczny i inne.
Trzon chrześcijaństwa stanowi Biblia czyli Stary i Nowy Testament uznane za objawione słowo Boże. Bóg jest tu jeden ale występuje w trzech osobach (Trójca Święta): Ojca, Syna i Ducha Świętego. Kluczowa jest też wiara w Jezusa Chrystusa jako Syna Bożego, który przez swoją śmierć na krzyżu dał ludziom możliwość zbawienia i odkupił pierworodny grzech jakim skażony jest człowiek. Wierzący w Chrystusa spodziewają się też jego powtórnego przyjścia (paruzja), wówczas nastąpi ostateczny sąd nad ludzkością, który niektórym przyniesie zbawienie a innym potępienie.
Dobry chrześcijanin jest zobowiązany nie tylko do miłości Boga, ale też do miłości bliźniego (postawa miłosiernego samarytanina) i szacunku wobec wszelkiego życia. Stąd też zasady stworzone przez chrześcijaństwo są przyjmowane nie tylko przez chrześcijan ale też przez wielu ludzi na całym świecie wpisując się w zasady zwane humanizmem.
