Definicja metod wychowawczych
Metody wychowawcze są elementem postępowania wychowawczego czyli procesu komunikowania powszechnie przyjętych norm moralnych i etycznych wychowankom. Psychologia definiując pojęcie metod wychowawczych podkreśla ich funkcjonowanie jako bodźców stymulujących i ukierunkowujących ludzką aktywność. Definicja metod wychowawczych z pedagogicznego punktu widzenia kładzie nacisk na celowy i planowany charakter doboru tych metod jako środków wychowawczych.
Dobór metod wychowawczych
Dobór metod wychowawczych pozostaje w gestii wychowawcy i to właśnie jego wiedza, umiejętności i doświadczenie mają największe znaczenie dla skuteczności procesu wychowawczego, on też jest twórcą procesu wychowawczego. Jednak ze względów praktycznych konieczne jest skonstruowanie zbioru wskazówek metodycznych, spośród których wychowawca mógłby wybierać niektóre odpowiednio do konkretnych wymogów grup, z którymi styka się w swojej praktyce opiekuńczo-wychowawczej.
Proces wychowawczy odbywa się niejako w obrębie rozwoju osobowościowego. Oba te procesy nie są autonomiczne lecz powiązane ze sobą i wpływają na siebie. Wychowanie służy i warunkuje rozwój osobowości. Precyzyjne cele wychowawcze można jasno określić i zwerbalizować. Rozwój wychowawczy i osobowościowy mają wspólny punkt odniesienia w przyszłościowych zadaniach jednostki. Proces wychowawczy polega na nieustannym odnoszeniu stanu obecnego do wymogów przyszłościowego celu i korygowaniu, rozwijaniu lub niwelowaniu różnych cech zależnie od tego, czego wymaga osiągnięcie jej celu przez daną jednostkę.
Cele procesu wychowawczego można podzielić na:
- cele minimalizujące - niwelowanie niepożądanych zachowań i postaw
- cele korekcyjne - poprawianie i dopracowywanie źle funkcjonujących elementów pożądanych zachowań
- cele optymalizujące - rozwijanie już istniejących zainteresowań
- cele kreatywne - wywoływanie nowych pożądanych zachowań i wzbudzanie nowych zainteresowań
Ogólnym i nadrzędnym celem procesu wychowawczego jest zaprojektowanie w podświadomości podstawowych rysów osobowości i dążenie do ich uformowania. Wychowanie obejmuje też projektowanie i przeprowadzanie zmian w osobowości danej jednostki. W zakresie metodyki wychowania cel procesu wychowawczego stanowi wpłynięcie na aktywność wychowanka w celu kształtowania jego osobowości, zaś w praktyce opiekuńczo-wychowawczej najistotniejszym celem jest zaspokajanie i kształtowanie potrzeb rozwojowych.
Metodyka wychowania
W konkretnych sytuacjach wychowawczych można powtarzać pewne metody wychowawcze. Należy jednak wystrzegać się ograniczenia do jednej metody niezależnie od wymogów danej sytuacji wychowawczej. Konieczna jest świadomość faktu, że głównym wyznacznikiem doboru metody wychowawczej nie jest nawet cel procesu wychowawczego lecz właśnie specyfika danej sytuacji. Charakter metod wychowawczych jest jedynie o tyle uniwersalny, że wszystkie mają na celu stymulację aktywności wychowanka i utrwalenie pożądanych wzorców aktywności w zachodzących w jednostce procesach psychicznych. Ze względu na sytuację wychowawczą, w której stosuje się dany rodzaj metod, ustanowiono podział metod wychowawczych na następujące grupy:
- metody wpływu osobistego - wykorzystują autorytet wychowawcy do wywołania zachowań naśladowczych u jego wychowanków. Stanowiące wzór zachowanie wychowawcy i jego osobowość są przez wychowanków kopiowane do konstruowanego przez nich własnego modelu sukcesu, do którego będą dążyć, co spowoduje dalsze kopiowanie pożądanego zachowania Metody osobistego wpływu obejmują również proponowanie i perswazję a także wyrażanie aprobaty i dezaprobaty dla działalności wychowanków przez wychowawcę posiadającego autorytet.
- metody sytuacyjnego wpływu - wykorzystują pośrednie oddziaływanie sytuacji konstruowanych przez wychowawcę w celu wywołania konkretnego doświadczenia u wychowanków. Umożliwia to analizę odczuć, których wychowankowie mogą rzeczywiście doświadczyć w przyszłości, w celu sprowokowania lub zahamowania prowadzącej do nich działalności. Metody te pozwalają na uświadomienie wychowankom konsekwencji ich postępowania w pewnych sytuacjach życiowych. Do metod wpływu sytuacyjnego należą: nagradzanie i karanie wychowawcze, przydzielanie ról społecznych (w obrębie tej metody mieści się przydzielanie różnych rodzajów zadań o różnym stopniu trudności i rozmiarze, określanie czasu przeznaczonego na wykonanie danego zadania, przyznawanie uprawnień i określanie zakresu swobody). Metoda przydzielania ról społecznych jest szczególnie znacząca ze względu na swą funkcję kształtującą samorządność oraz zdolność współżycia w społeczeństwie.
- metody wpływu społecznego - wykorzystują aktywne współdziałanie w grupie wychowanków rezygnując z narzucania przekonań przez wychowawcę. Rola wychowawcy ogranicza się do wzmacniania pozycji jednostek przejawiających pożądane zachowania i wywierających na grupę pozytywny wpływ. W ten niebezpośredni sposób i z użyciem demokratycznych strategii prowadzenia, wychowawca kształtuje strukturę, cele i normy wewnątrz zespołu jako całości. Wychowawca stymuluje też aktywny udział wszystkich wychowanków w działaniach grupy. Podstawowym narzędziem wychowawcy jest styl kierowania zespołem.
- metody kierowania samo-wychowaniem - służą do stymulowania i kierowania rozwoju wychowanków, którzy odbywają trening samowychowania. Metoda ta zakłada, że wychowawca jedynie towarzyszy jednostce w jej własnym świadomym prowadzeniu procesu swego rozwoju . Wychowawca udziela jednostce wskazówek umożliwiających udoskonalenie ich własnego programu rozwoju. Kierowanie samowychowaniem zakłada, że wychowawca nauczy wychowanka sposobów kontroli i wpływania na własne zachowanie. Do sposobów tych zaliczają się: wyznaczanie zadań i planowanie etapów ich realizacji, umiejętna samoocena i samonagradzanie lub karanie własnych osiągnięć i porażek, systematyczność w wykonywaniu działań celowych, planowanie samodoskonalenia od spostrzeżenia problemu przez postanowienie zmiany i przygotowanie programu naprawczego po realizację celu, doskonalenie i utrwalanie już nabytych umiejętności.
Wszystkie metody wychowawcze opierają się na postawie wychowawcy jako warunku ich skuteczności i sukcesu procesu wychowawczego. Metody wpływu osobistego czerpią z osobowości i umiejętności społecznych wychowawcy, metod wpływu społecznego i sytuacyjnego wykorzystują jego umiejętności, wiedzę, doświadczenie i zdolności organizacyjne, zaś kierowanie samowychowaniem wymaga wiedzy i komunikatywności. Realizowanie każdej z wymienionych metod wymaga cierpliwości i opanowania a także umiejętności wykorzystywania informacji zwrotnych. Również w sytuacji gdy wychowankowie stawiają bierny lub czynny opór działaniu metod wychowawczych, rolą wychowawcy jest przełamanie go poprzez stymulację tendencji rozwojowych, które są warunkiem zgody na kooperację i poddanie się kierowaniu. Wymaga to intensywnej (często dodatkowej) pracy z wychowankami, z których każdy charakteryzuje się indywidualnymi potrzebami.
Poszczególne metody wychowawcze korzystają z wiedzy, umiejętności, doświadczenia a nawet inteligencji i osobowości wychowawców jako czynników umożliwiających stosowanie tych metod. Należy zdać sobie sprawę ze znaczenia wychowawcy dla przebiegu procesu wychowawczego i związanej z nim ogromnej odpowiedzialności spoczywającej na osobie podejmującej praktykę opiekuńczo-wychowawczą.
