Wychowania nie przebiegało oczywiście zawsze tak samo. W rodzinie ubogiej szlachty wyglądało inaczej niż w zamożnej, a jeszcze inaczej wśród magnaterii. Różnice te były determinowane głównie statusem majątkowym oraz pozycją rodu. Ogromne znaczenie miały wykształcenie oraz styl życia ojca, którego autorytet jako głowy rodziny był niepodważalny, a jego władza nad potomstwem w zasadzie nieograniczona.

Drugą najważniejszą osobą po ojcu była matka lub mamka, która dbała o dzieci w pierwszych latach ich życia. Dopiero gdy osiągały one wiek około siedmiu lat, następowała zasadnicza zmiana. Matka zajmowała się już dalej tylko córkami, synowie zaś przechodzili pod bezpośrednią pieczę ojca. Wynikało to z faktu, że zgodnie z ówczesnymi przekonaniami „zabawy męskie były insze niż białogłowskie”.

Panny szlacheckie były od najmłodszych lat przysposabiane do roli matek i żon. Uczyły się więc gospodarności oraz praktycznych umiejętności pomocnych przy prowadzeniu domu: szycia, haftowania i przędzenia. Dziewczęta uczono również czytać i pisać, choć jeszcze pod koniec XVI wieku nie była to praktyka powszechna. Niekiedy znały one nawet łacinę. Uważano to za stosowne do stanu pochodzenia, aby chronić kobiety przed płochymi rozrywkami.

Inaczej wyglądało wychowanie synów. Wyrabiano w nich przede wszystkim sprawność fizyczną, uczono ich jazdy konnej, szermierki, strzelania z łuku oraz broni palnej, a instruktor zwany skoczkiem przysposabiał ich do tańca. Umysły ćwiczono poprzez grę w szachy oraz warcaby. Ojciec był dla syna wzorcem osobowym, który przekazywał przede wszystkim wartości rycerskie. Oczywiście nie zaniedbywano także nauki pisania oraz czytania, która była niezbędna każdemu szlachcicowi przy zajmowaniu się majątkiem, nie mówiąc już o uczestnictwie w życiu publicznym.

Zadania do wykonania w zeszycie: