Wprowadzenie do psychologii klinicznej

Psychologia kliniczna to teoretyczno - praktyczny dział psychologii zajmujący się badaniem, opisywaniem i wyjaśnianiem zagadnień z bardzo szerokiego zakresu, który obejmuje zdrowia człowieka, zaburzeń w zachowaniu, przeżywania oraz funkcjonowania somatycznego. Dziedzina ta zajmuje się również rozwiązywaniem problemów jednostkowych i społecznych z zakresu zdrowia. Przedmiotem badań psychologii klinicznej są sposoby i metody badania i opisywania rzeczywistości oraz tworzenia wiedzy teoretycznej. Psychologia kliniczna zajmuje się również diagnozowaniem zdrowia oraz zaburzeń w funkcjonowaniu człowieka, a także działaniami interwencyjnymi w zakresie prewencji, promocji, interwencji, poradnictwa i terapii. Psychologowie kliniczni koordynują również współpracę pomiędzy grupami samopomocowymi.

Podstawowymi pojęciami psychologii klinicznej są norma i patologia. Normą jest coś, co jest powszechne, masowe i często występuje w określonej populacji. Jeżeli coś jest normalne to jest również zgodne z powszechnym oczekiwaniem i konwencją. Normalność to także zgodność z obowiązującymi w danej populacji wzorami zachowania, normami i wartościami. Natomiast patologią w najprostszym rozumieniu jest to, co odbiega od przyjętej normy.

Psychologia kliniczna zajmuje się również pomocą psychologiczną. Pomoc psychologiczna to szereg zachowań prospołecznych i oddziaływań, wśród których wymienia się promocję zdrowia, prewencję, pomoc w samorealizacji, poradnictwo psychologiczne, interwencję kryzysową, jak również psychoterapię, rehabilitację i resocjalizację. Wymienione działania mają służyć dobru innych ludzi, grup społecznych lub instytucji. Pomoc ma na celu niesienie korzyści dla innych ludzi i zaliczana jest do grona zachowań allocentrycznych. Natomiast pomoc mająca na celu dobro grup społecznych jest zachowaniem socjocentrycznym. Jeszcze jednym rodzajem postępowania jest zachowanie altruistyczne, które polega na działaniu bezwzględnie nastawionym na korzyści innych osób. Zachowanie altruistyczne jest tak daleko zaangażowane w dobro innych osób, że własne korzyści są niejednokrotnie bagatelizowane.

Każda skuteczna pomoc musi być oparta o wzajemne zaufanie międzyludzkie. Warunkiem zaufania jest skuteczna wymiana informacji, uczuć, wzajemnych oczekiwań, komunikatów werbalnych i pozawerbalnych. Dynamika udzielania pomocy opiera się o stałe wartościowanie zysków i strat podejmowanych działań. Podstawę efektownej pomocy stanowią cechy osobowościowe pomagających i wspomaganych. Osoba udzielająca pomocy powinna cechować się pozytywnych nastawieniem do innych ludzi, zainteresowaniem dla ich problemów, troską o ich dobro oraz chęcią udzielania pomocy. Ktoś, kto pomaga powinien cenić własną wartość, jak również wartość indywidualności osoby, której udziela pomocy. Pomocnik powinien także cechować się dobrymi umiejętnościami komunikacyjnymi i spostrzegawczością społeczną. Powinna to również być osoba elastyczna i mobilna, potrafiąca modyfikować swoje zachowania z zależności od potrzeby.

Czynności pomocy psychologicznej obejmują następujące działania:

• PROMOCJA ZDROWIA:

Promocja zdrowia obejmuje szereg działań, które umożliwiają ludziom skuteczniejsze oddziaływanie na swoje zdrowie w zakresie poprawy jego stanu oraz utrzymania tego poziomu jakości. Promocję zdrowia mogą prowadzić profesjonalni psychologowie. Ich działania mają na celu ukształtowanie i utrwalenie szeregu zachowań, które są niezbędne dla prawidłowego rozwoju człowieka oraz zapewnienia jego zdrowia. Promocja zdrowia polega na kształtowaniu indywidualnej świadomości każdego człowieka oraz świadomości całych społeczeństw w zakresie zdrowia i różnorodnych czynników, które mogą je warunkować. Dzięki promocji zdrowia ludzie mogą mieć również kontrolę nad procesami związanymi ze zdrowiem i realizacją celów prozdrowotnych. Celem promocji zdrowia jest także rozwijanie, wzmacnianie i podtrzymywanie potencjału zdrowotnego, tkwiącego w każdym człowieku oraz w społeczeństwie. Do zadań promocji zdrowia zalicza się tworzenie sprzyjającej zdrowiu polityki państwowej, organizowanie środowiska dogodnego dla utrzymaniu zdrowia, wspomaganie wszelkiej działalności prozdrowotnej, pomoc każdej jednostce w rozwijaniu umiejętności mogących przysłużyć się zdrowiu, działania uświadamiające dla służby zdrowia oraz zapobieganie powstawania psychopatologii.

• PREWENCJA:

Działania prewencji psychologicznej mają na celu zapobieganie, czyli obniżanie prawdopodobieństwa pojawienia się nieprawidłowości w pełnieni funkcji społecznych, jak również somatycznych i psychicznych. W działaniach tych wykorzystuje się środki i metody psychologiczne. Cele prewencji psychologicznej realizowane są przez zapobieganie pojawieniu się czynników ryzyka oraz poprzez wzmacnianie istniejących zasobów. Do czynników ryzyka zalicza się ryzykowne sytuacje, z którymi wiąże się stres wydarzeń. Jest to również ryzyko rozwojowe, w którym krytyczne są poszczególne okresy rozwojowe. Czynniki ryzyka mogą być również temperamentalne oraz osobowościowe. Kompensować można je wykorzystując zasoby biologiczne, ekologiczne, psychologiczne i społeczne. W przypadku prewencji wyróżnia się dwa typy strategii. Pierwszy z nich to strategia negatywna, która polega na eliminowaniu czynników ryzyk. Drugim typem strategii jest prewencja pozytywna, w której działania skoncentrowane są na wzmacnianiu istniejącego potencjału odpornościowego oraz na modelowaniu zachowań i kompetencji, które są niezbędne dla zapobiegania różnorodnym zagrożeniom. Prewencja tym różni się od promocji, że działania podejmowane w jej ramach są bardziej skoncentrowane na zapobieganiu schorzeniom i patologii, a podstawą do takich działań jest przewidywanie przyczyn i skutków. Natomiast działania promocyjne mają na celu wzmacnianie zdrowia i poprawę warunków i jakości życia. Wyróżnia się kilka stopni prewencji. Pierwotna obejmuje szereg działań, które mają zapobiegać pojawieniu się ryzyka jeszcze przed wystąpieniem schorzenia. Zaś prewencja wtórna ma miejsce wówczas, gdy zostały zaobserwowane pierwsze objawy zaburzenia, a podejmowane działania mają na celu zapobieganie dalszemu rozwojowi zaburzenia. W przypadku prewencji trzeciego stopnia podejmowane działania służą przeciwdziałaniu następstwom przebytej choroby i odbytej hospitalizacji, a także zapobieganiu ponownemu pojawieniu się choroby.

• INTERWENCJA KRYZYSOWA:

Interwencja kryzysowa koncentruje się na wspieraniu emocjonalnym jednostek w momencie kryzysu. Z kryzysem mamy do czynienia wówczas, gdy pojawia się poczucie bezradności, napięcia związanego z wymykającą się spod kontroli sytuacją. W przypadku interwencji kryzysowej konieczna jest spostrzegawczość i umiejętność szybkiego diagnozowania sytuacji oraz oceniania stopnia zagrożenia zdrowia i życia.

• PORADNICTWO PSYCHOLOGICZNE:

Poradnictwo psychologiczne skierowane jest do zdrowych osób, które jednak borykają się z kryzysami rozwojowymi albo trudnościami przystosowawczymi. Sytuacje kryzysowe mogą pojawić się we wszystkich okresach rozwojowych: w dzieciństwie i wczesnym okresie szkolnym, w okresie dorastania oraz wczesnej dorosłości i dojrzałości, jak również w wieku średnim i podeszłym. Poradnictwo psychologiczne przebiega kilkoma fazami, które składają się na kilka kolejnych spotkań. Około dwóch pierwszych spotkań poświęca się zdiagnozowaniu problemu, które polega na określeniu trudności nękających osobę, która zgłasza się po pomoc. Kolejne dwa do trzech spotkań skoncentrowane są na poszukiwaniu potencjalnych sposobów rozwikłania sytuacji problemowej. Sposoby te muszą być jasno i konkretnie sformułowane, a ich realizacja musi być realna dla klienta orz musi przynieść szybkie i pożądane skutki. Ostatnim etapem poradnictwa psychologicznego jest kilka spotkań, które odbywają się po jakimś czasie. Wówczas pokrzepia się klienta, aby nie przerywał swojego postępowania, ewentualnie koryguje się określony na wcześniejszych spotkaniach plan działania.

• GRUPY SAMOPOMOCY:

Są to zgrupowania osób, których działania ukierunkowane są na niesienie wzajemnej pomocy i wspólne rozwiązywanie problemów. Uczestnictwo w grupach samopomocy jest dobrowolne, a zrzeszające się osoby łączą wspólne problemy i doświadczenia. Zaś uczestnictwo w grupach zapewnia jednostkom poczucie wspólnoty i więzi emocjonalnej, a wspólnie podejmowane działania gwarantują pomoc w pokonywaniu problemów, zarówno zdrowotnych, jak i życiowych. Grupy te mogą mieć różny charakter. Na przykład grupy AA mają na celu niesienie pomocy w zmianie dotychczasowych złych nawyków i sposobów postępowania. Inny charakter mają grupy zrzeszające osoby borykające się z silnym i długotrwałym stresem. Członkowie takich grup dbają o warunki dogodne dla rozładowania niekorzystnych emocji, emocjonalnego wspierania swoich członków oraz wymiany doświadczeń w radzeniu sobie ze stresem. Grupy samopomocy tworzą również osoby, które są napiętnowane społecznie. Dzięki uczestnictwu w takiej grupie osoby te odczuwają wsparcie, wzrasta ich poczucie własnej wartości. Grupami samopomocowymi są też grupy samokształcenia, które zrzeszają osoby pragnące poszerzyć swoją wiedzę, świadomość i kompetencje w kontaktach międzyludzkich.

Człowieka mogą dotknąć różne zaburzenia. Wśród nich wymienia się zaburzenia neuropsychologiczne, które kategoryzuje się ze względu na różne kryteria. Mając na uwadze perspektywę neurologii klinicznej wymienia się zaburzenia strukturalno-funkcjonalne, które mają miejsce wówczas, gdy proces chorobowy zlokalizowany jest w określonej jednoznacznie części układu nerwowego. Zaburzenia funkcjonalno-funkcjonalne dotyczą określonych układów czynnościowych. Zaburzenia wyodrębnione ze względu na kryterium nozologiczne mają związek z określonymi schorzeniami i łączą się w specyficzne zespoły. Zaburzenia mogą być również klasyfikowane z perspektywy psychologicznej. Kategoryzacja psychologii ogólnej inspirowana jest poglądami Aleksandra Lurii. Kategoryzacja psycholingwistyki i neurolingwistyki uwzględnia teorię kompetencji językowych Noama Chomsky'ego. Kategoryzacja inspirowana psychologią poznawczą odchodzi od definiowanych w tradycyjny sposób syndromów w kierunku złożonych modeli funkcjonowania poznawczego, które zbudowane są w oparciu o struktury mózgu lub nie.

Zaburzenia mogą przybierać różne formy. Jedne z nich znane są już od dawna, a dziś zmienia się jedynie sposób ich rozpatrywania. Takim właśnie zaburzeniem jest afazja. Jest to zaburzenie, którego przyczyną jest uszkodzenie lewej półkuli mózgowej. W skutek tego uszkodzenia dochodzi do zaburzeń w artykulacji mowy i jej rozumieniu. W wyniku uszkodzeń struktur podkorowych powstają takie rodzaje afazji, jak afazja kondukcyjna, transkorowa i podkorowa. Zaburzenia te powstają wówczas, gdy przerwane zostają połączenia nerwowe pomiędzy korowymi ośrodkami mowy a ośrodkami pozakorowymi. Innym typem afazji jest afazja pierwotna postępująca. Objawia się powolnymi zmianami wzdłuż bruzdy bocznej, mieszczącej się w lewej półkuli. Jest to zaburzenie wybiórcze, jego postać kliniczna i przejawy w poszczególnych okresach rozwoju również są zróżnicowane. Zaburzenia językowe mogą być również pochodnymi uszkodzeń w prawej półkuli mózgu.

Inne zaburzenia również były znane w przeszłości, jednak na pewien czas zaprzestano badań nad nimi i dopiero niedawno ponownie wrócono do rozważań nad nimi. Przykładem tego typu zaburzenia jest otępienie, czyli zespół zaburzeń spowodowanych schorzeniem mózgu. Ma charakter przewlekły i wciąż się rozwijający. Zaburzeniu ulegają wówczas liczne funkcji związane z procesami korowymi, takie jak na przykład myślenie, pamięć, rozumienie, orientacja, zdolność uczenia się, liczenie, ocenianie i umiejętności językowe. Nie dochodzi jednak do zaburzeń świadomości. W parze z zaburzeniem funkcjonowania poznawczego idą zaburzenia emocjonalne, społeczne, motywacyjne i zachowania. Proces otępienia przebiega kilkoma etapami. W fazie otępienia właściwego zaburzone zostają wszystkie funkcje poznawcze oraz następuje utrata wszystkich nabytych dotychczas umiejętności. W pierwszym etapie otępienia obniża się wydolność umysłowa, w stadium drugim dotkliwe stają się zaburzenia w uczeniu się i zapamiętywaniu. Trzecie stadium to otępienie właściwe. Wówczas ma miejsce poważne zaburzenie procesów poznawczych, pojawiają się negatywne reakcje emocjonalne, zaburzone zostają mechanizmy regulacyjne osobowości, dotychczasowa aktywność ulega ograniczeniu, a w ostateczności dochodzi do całkowitej utraty umiejętności samodzielnego funkcjonowania.

Ostatnim typem zaburzeń są te, które odkryte zostały dopiero w drugiej połowie XX wieku. Należą do nich przejściowa amnezja globalna, która objawia się napadami zaburzeń zapamiętywania. Zaburzeniom tym towarzyszy amnezja wsteczna bez widocznych neurologicznych objawów. Kolejnym zaburzeniem, jakie wymienia się w tej grupie jest zakłócenie podstawowych funkcji poznawczych wśród pacjentów, u których w sposób chirurgiczny leczono niedokrwienną chorobę serca. Obok umiejscawia się także zaburzenia będące pochodnymi zakażenia wirusem HIV oraz choroby AIDS.