Integracja i współpraca gospodarcza i ekonomiczna pomiędzy krajami jest bardzo ważnym zjawiskiem, który znacznie wpływa na rozwój kapitalizmu. W najbliższym czasie integracja gospodarcza będzie elementarnym czynnikiem kształtującym sferę gospodarki. Będzie ona wpływała na zdynamizowanie tempa rozwoju wszystkich regionów, nie tylko tych najbardziej rozwiniętych.
Integracja w ramach międzynarodowej współpracy gospodarczej to zacieranie wszelkich granic dla przepływu usług i towarów, to niejako łączenie państwowych gospodarek w wyniku, czego mogą powstać nowe instytucje o charakterze gospodarczym.
Występuje wielu różnych definicji integracji międzynarodowej, co świadczy o różnorodności i wielości występowania tego zjawiska. Generalnie zjawisko to można podzielić na dwa typy.
Po pierwsze integracje rozumie się jako formę i procedurę regulowaną poprzez dwa czynniki, przez państwo albo przez wolny rynek. Ten typ rozumienia integracji międzynarodowej Z. Kaniecki definiuje jako, stworzenie pewnego organizmu o charakterze gospodarczym, który obejmuje grupę państw z danej struktury gospodarczej. Organizm ten wyłania się ze światowej gospodarki. Inaczej integracje międzynarodową rozumie B. Balasty, który pisze, że integracja to:
"…proces obejmujący odpowiednie zmiany w strukturze ekonomicznej danej grupy krajów w kierunku wytworzenia się jednolitej struktury ekonomicznej i w oparciu o nią jednolitego organizmu gospodarczego."
Niemalże jednakowo termin ten wyjaśnia J. Tinbergen, który integracje postrzega jako koordynowanie, uzgadnianie a następnie unifikowanie polityki gospodarczej w określonej grupie krajów. Inny rodzaj definicji zastosowali P. Bożyk i M. Guzek, w obrębie ich zainteresowań znalazły się korzyści, jakie mogą wynikać poszczególnych integracji dla poszczególnych państw. Dla nich najważniejszym elementem integracji jest to, aby każdy kraj uczestniczący w takiej integracji zyskiwał większe korzyści, aniżeli by w tej integracji nie uczestniczył.
Obecnie integracja ma charakter obiektywne. Aby integracja międzynarodowa rozwijała się w odpowiedni sposób należy wziąć pod uwagę wymagania stawiane przed światową gospodarkę we współczesnym świecie. To, co charakteryzuje dzisiejszy świat to na pewno, szybki postęp w dziedzinie nauki i techniki, ogromna skal produkcji, rozwój badań naukowych, duże i wymagający rynki zbytu.
Głównym celem integracji jest szybki postęp we wszystkich możliwych dziedzinach nastawiony na wykorzystanie możliwości i potencjałów krajów integrujących się. Wraz z integracją poprawia się jakość gospodarowania, w wyniku, czego poprawia się dochód narodowy, co pozwala na zdynamizowanie i unowocześnianie gospodarki. Otwarcie się gospodarki danego kraju na inne, pomaga skoncentrować wszystkie środki w najbardziej efektywnych sektorach danego kraju, przy równoczesnym korzystaniu z tych surowców, których w kraju jest nie wystarczająco natomiast w innych krajach jest pod dostatkiem. Ważny jest również dostęp do nowych technologii, który pomaga przełamać wszelkie bariery hamujące i ograniczające rozwój gospodarczy danego kraju. Wszystkie te czynniki dają oczywiście efekt, kiedy integracja jest sprawiedliwa bezstronna i pozwala rozwijać się każdemu z krajów w równym tempie oraz gdy pozwala na eliminowanie dysproporcji wynikających z różnic w poziomie rozwoju gospodarki.
Taka forma współpracy pozwala stworzyć ramy dla działania zasad międzynarodowego podziału pracy, które polegają na specjalizowaniu się danego kraju w produkcji tego elementu, którego wyprodukowanie w danych warunkach jest najkorzystniejsze. Produkcja może odbywać się w zależności od zasobów i potencjału danego kraju.
Proces integracji wiąże ze sobą nieodłączne elementy potrzebne do utrzymania jak najszerszej współpracy. Ważne jest tu przede wszystkim, aby kraje wchodzące w skład grupy państw integrujących się miały taki sam ustrój i podobne cele polityki zagranicznej. Oczywiście integracja nie jest nigdy wolna od napięć i różnic interesów, wtedy ważną rolę odgrywa chęć i umiejętność pójścia na kompromis, najważniejsze, aby różnice nie były tak istotne, że mogłyby blokować integracje. Integracja wpływa na wzrost tempa rozwoju i handlu przy równoczesnym zwiększaniu poziomu dochodu narodowego. Taka sytuacja, a także wprowadzanie nowych technologii, znacznie poprawia efektywność gospodarowania w krajach.
Integracja umożliwia również jednoczenie systemów działania różnego rodzaju urządzeń, wspólny rozwój infrastruktury, komunikacji, transportu, systemów komputerowych, a także pozwala wspólnie opracować strategie np. ochrony środowiska naturalnego.
Aby określone kraje mogły przystąpić do integracji muszą być spełnione warunki, bez których integracja mogłaby nie powstać. Struktura działania gospodarek w obu krajach musi być taka sama. Owe struktury muszą pasować do siebie w dwóch poziomach. Po pierwsze międzygałęziowo, gdzie najważniejsza jest różnica w zasobach elementów produkcji takich jak surowce, kapitał pracy czy technologie. Po drugie wewnątrzgałęziowo, gdzie najważniejsza jest różnica w wydajności czynników produkcji. Bardzo ważną rolę odgrywa komunikacja, kolei, drogi czy telekomunikacja, oczywiście najlepiej jest, gdy integrują się kraje sąsiadujące ze sobą i gdy jednocześnie mają odpowiednie warunki ekonomiczne do swobodnego przepływu towarów i usług.
Przeciwnicy procesu integracji, również w Polsce, często jako argument przemawiający za nie integrowaniem się, przedstawiają zagrożenie suwerenności krajów integrujących się. Tu należy wyjaśnić, jaka jest różnica pomiędzy integracją międzynarodową a integracją ponadnarodową.
Integracja międzynarodowa nie zagraża suwerenności żadnego państwa, ponieważ powołane przez nią instytucje mają charakter zalecający a niewiążący, czyli decyzje wydane przez taką międzynarodową instytucje nie mają mocy prawnej, tylko mają formę zalecenia, rekomendacji czy instrukcji i nie obligują danego państwa do stosowania się do zaleceń tejże instytucji. Decyzje nabierają mocy prawnej tylko wtedy, gdy rząd danego kraju zalecenie zatwierdzi i przekształci w obowiązujący akt prawny.
Integracja ponadnarodowa natomiast powołuje do życia takie instytucje, które wydają wiążące dla kraju członkowskiego decyzje. Takie instytucje wydają dyrektywy i rozporządzenia o charakterze ogólnym, kierowane są do wszystkich państw członkowskich. Dyrektywy są oczywiście wiążące, co do uzyskania ostatecznego celu, natomiast przeważnie środki do osiągnięcia tego celu pozostają w gestii samych państw.
Współcześnie na świecie można spotkać zarówno integracje międzynarodową jak i integracje ponadnarodową.
Naruszanie i zagrożenie suwerenności danego kraju ma miejsce wtedy, gdy taka umowa ponadnarodowa postanawia o rozpoczęciu współpracy i integracji i zastrzega, że nie ma możliwości wystąpienia kraju z takiej organizacji na mocy jednostronnej decyzji. Taka sytuacja na dzień dzisiejszy jest tylko teorią, bowiem jeszcze nie było takiego przypadku na świecie.
Jeżeli chcemy głębiej zrozumieć tematykę integracji międzynarodowej, należy zaznajomić się z terminem modelu integracji, który reguluje i nakreśla zasady działania rynku na arenie międzynarodowej. Termin ten charakteryzuje całą strukturę integracyjną, jej cechy i atrybuty, głównie biorąc pod uwagę podział zadań i kompetencji, jakimi powinny zajmować się poszczególne instytucje międzynarodowe czy ponadnarodowe a jakimi powinny zajmować się rządy i instytucje poszczególnych krajów członkowskich. Istnieje jeszcze pojęcie mechanizmu integracji, które nie obejmuje swoim zakresem tak szerokiego obszaru zasad funkcjonowania, a tylko obejmuje zasady działania rynku międzynarodowego wraz z jego powiązaniami z poszczególnymi rynkami krajów członkowskich.
Jak już wcześniej wspomniałem w wolnej gospodarce rynkowej można spotkać dwa modele integracji, model międzynarodowy i model ponadnarodowy.
Pierwszy z nich, inaczej określany jako integracja liberalna bądź nie regulowana, charakteryzuje się tym, że wszelki decyzje raczej podejmowane są przez przedsiębiorstwa państw członkowskich, natomiast zarówno krajowe organy, jak i powołane instytucje międzynarodowe odgrywają mało istotną rolę. Państwo pełni w tym przypadku role opiekuna i nadzorcy danego kraju a instytucje integracyjne czuwają nad poprawnym funkcjonowaniem integracji jako całości. Wolny rynek sprawia tu, że gospodarka samodzielnie się reguluje bez pomocy państwa. Taki model jest teoretyczny i nie mamy jego dokładnych przykładów i odwzorowań w praktyce.
Drugi typ integracji, ponadnarodowy, charakteryzuje się tym, że ośrodki państwowe i ponadnarodowe mają istotny wpływ na funkcjonowanie procesu integracyjnego. W tym modelu można regulować gospodarkę przy pomocy takich zabiegów jak cła, taryfy czy subwencje. Przykładem takiej integracji ponadnarodowej jest polityka prowadzona przez Unię Europejską.
Integracje międzynarodową można podzielić na różne etapy. Elementarnym czynnikiem jest strefa wolnego handlu wolna od ceł i wszelkich ograniczeń. Współcześnie mamy kilka przykładów stref wolnego handlu, np. EFTA (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu) CEFTA oraz organizacja, której członkami są USA, Kanada i Meksyk, czyli NAFTA. Innym ważnym elementem integracji jest polityka celna, która powinna prowadzić do unifikacji i limitowaniu handlu z krajami trzecimi. Przykładem takiej polityki jest pakt podpisany przez kraje Ameryki Południowej Boliwię, Ekwador, Peru, Wenezuelę i Kolumbię. Wyższy poziom integracji w sferze celnej jest, poza zniesieniem ograniczeń i ceł, pozwolenie na swobodny przepływ pieniądza i siły roboczej pomiędzy krajami. Występuje również integracja w sferze walutowej, np. wprowadzenie unii walutowej, która pozwala na ograniczanie wahań kursów czy tworzenie wspólnych rezerw walutowych. Unia ekonomiczna oprócz tych wszystkich dziedzin, łączy poszczególne kraje w zakresie pojedynczych dziedzin z obszaru polityki ekonomicznej. Natomiast Unia polityczna pozwala na szeroko rozumianą współpracę w zakresie polityki zagranicznej oraz polityki wewnętrznej, ten typ integracji jest bardzo trudny do osiągnięcia i można powiedzieć stanowi ostateczny cel procesu integracji.
XX wiek obfituje w występowanie procesów integracyjnych, ale już wcześniej próbowano wprowadzać różnego rodzaju rozwiązania mające na celu integracje w ramach kilku czy kilkunastu krajów. Rola międzynarodowych organizacji nabrała większego znaczenia po II wojnie światowej. Instytucje międzynarodowe pełnią role regulacyjne, opiniujące czy trudnią się wydawaniem zaleceń. W tym miejscu można podać kilka najważniejszych organizacji o charakterze międzynarodowym. Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. Nawet w byłym bloku wschodnim po II wojnie stworzono, w oparciu o gospodarkę centralnie planowaną, organizacje międzynarodową RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej). Obejmowała ona kraje z Europy Środkowej i Wschodniej. Współpraca ta nie należała jednak do udanych, jej poszczególni członkowie bardziej nastawieni byli na narodowe korzyści niż na rozwoju całego regionu. Nie należy również zapominać o dominującej pozycji jednego z członków organizacji, zarówno, co do uzyskiwania korzyści z integracji jak i podejmowania w jej ramach decyzji.
Organizacja ta była trochę ułomna, instytucje międzynarodowe nie miały prawa decyzji a tylko wydawały zalecenia, rynek międzynarodowy nie działał w oparciu o przedsiębiorców a wszelkie powiązania koncentrowały się już na szczeblach administracyjnych, ekonomia prawie w ogóle nie miała w tym przypadku znaczenia. Organizacja została zlikwidowana w 1990 roku.
Integracja w krajach rozwijających się ma zupełnie inny charakter, kraje członkowskie nastawione są głównie na szukanie sposobu na rozwiązanie swoich problemów i złej sytuacji. Kraje te starają się jak najwięcej dóbr eksportować szukając nowych rynków zbytu i tworząc zdrową konkurencję. Jednak współpraca ta ma wiele mankamentów, które hamują proces integracji, nie stabilność polityczna, zła infrastruktura, duża dysproporcja gospodarcza pomiędzy krajami. Wiele organizacji pozostaje wyłącznie, jako formalność.
Tu można wymienić współczesne organizacje działające w krajach rozwijających: Wspólny Rynek Ameryki Środkowej (CACY), Wspólnota Karaibska (CARICOM), Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo Wschodniej, Stowarzyszenie Integracyjne Ameryki Środkowej (LAIA), Indyjski Wspólny Rynek (AMC).
Trochę inaczej przebiega proces integracji w krajach już rozwiniętych i w krajach wysokorozwiniętych. Najlepszym przykładem jest tu Unia Europejska. Początki Unii sięgają 1952 roku, kiedy to utworzono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, potem organizacja przeszła jeszcze długą drogę podpisując wiele traktatów by końcu 7 lutego 1992 r. podpisać traktat z Maastricht, na mocy, którego 1 listopada 1993 r. powstała Unia Europejska. Unia Europejska ma charakter Unii politycznej, powiązaną polityką wewnętrzną, polityką bezpieczeństwa i wymiarem sprawiedliwości.
Integracja międzynarodowa jest ważnym elementem rozwijającego się świata. Ma ona szczególny wymiar w Polsce, gdyż od 1 maja Polska weszła w szereg państw tworzących Unię Europejską. Polacy, choć w referendum wybrali drogę integracyjną, nadal obawiają się skutków przyłączenia do UE. Najbardziej obawiano się szybkiego wzrostu cen, co wiązałoby się z obniżeniem poziomu życia, ale do takiej sytuacji możliwość na szczęście nie doszło. Swobodny przepływ ludzi dał natomiast Polakom możliwość wyjazdów w poszukiwaniu legalnej pracy, dziś już prawie wszystkie kraje UE otworzyły swoje rynki pracy przed Polakami. UE daje nam ogromne możliwości i stwarza odpowiednie ramy dla rozwoju naszej gospodarki, należy, więc to jak najlepiej wykorzystać. Bez wątpienia Polska gospodarka nie stałby na obecnym poziomie gdyby nie UE, która pozwala nam na wdrażanie nowych technologii i na skoncentrowanie się na tych gałęziach gospodarki, które przynoszą najlepsze efekty. Nie należy oczywiście zapominać o ryzyku, które występuje zawsze tam gdzie rozwija się integracja. Głosy krytyki przed wstąpieniem do UE dotyczyły również obawy o naszą narodową suwerenność, jak widzimy dziś obawy te były nieuzasadnione. UE jest dla nas wielką szansą, która pozwoli nam na stworzenie silnego i konkurencyjnego rynku.
Bibliografia:
Budnikowski A., Kawecka-Wyrzykowska E.: Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Warszawa 1997.
Herbut R., Antoszewski A.: Leksykon politologii. Wrocław 1999.
Kamecki Z.: Uwagi na temat pojęcia integracji gospodarczej. Instytut Zachodni, Poznań 1973.
Sołdaczuk J., Z. Kamecki, P. Bożyk: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i polityka. PWE, Warszawa 1983.
