Podejmując pracę dydaktyczno - wychowawczą z dziećmi, młodzieżą i ludźmi dorosłymi niezwykle ważne jest wykształcenie i rozbudzenie w nich potrzeby samokształcenia. W przypadku pracy z osobami dorosłymi nie jest to zadanie łatwe, gdyż człowiek dorosły jest już w jakiś sposób ukształtowany. Rozbudzenie w nim pewnych zainteresowań czy próba skłonienia go do samodzielnej pracy wymaga większego wysiłku, niż w przypadku pracy z dziećmi i młodzieżą. W takiej sytuacji powinno podkreślać się rolę aktywności i wskazywać potrzebę rozwijania własnej samodzielności i twórczości. Warto podkreślić tu fakt, że bez procesów samokształcenia jednostka nie może w pełni zapoznawać się z postępami zachodzącymi w nauce, technice czy medycynie. Trudniej jest jej także podążać za nowymi procesami kulturalnymi czy społecznymi.
Samokształcenie to intencjonalny i świadomy proces uczenia się, nabywania nowych wiadomości i doświadczeń, którego treści, cele oraz metody są ustalane w sposób indywidualny przez samą jednostkę. Jednostka podejmując proces samokształcenia może skorzystać z pomocy innych ludzi lub odpowiednich instytucji. Głównym celem samokształcenia jest zdobywanie nowej wiedzy oraz poszerzanie wiedzy już posiadanej. Samokształcenie to proces dynamiczny, który może ulegać zmianom i modyfikacjom. W wyniku samokształcenia może dojść do zmiany osobowości, czyli do zmian w określonych właściwościach psychicznych jednostki. Samokształcenie opiera się na samodzielnym nabywaniu wiedzy, umiejętności i doświadczeń. Realizacja samokształcenia wymaga od jednostki planowania i wykonywania określonych zadań. Proces samokształcenia wymaga od jednostki odpowiedniego zorganizowania własnej pracy oraz umiejętności wykorzystywania samodzielnego myślenia. W niektórych przypadkach pomocna jest opieka nauczycieli.
Według Stanisława Karasia samokształcenie to świadomy i aktywny proces uczenia się, podejmowany przez jednostki w celach kształcących i poznawczych. To proces intencjonalny i celowy, którego efektem jest zdobycie nowej lub poszerzenie dotychczasowej wiedzy i kwalifikacji. Samokształcenie może być uzupełnieniem lub kontynuacją kształcenia realizowanego przez placówki oświatowe. Proces ten jest realizowany pod indywidualnym kierunkiem, a jego efekty nie są oceniane przez nauczyciela, ale przez otoczenie, rodzinę, znajomych.
Warunki podjęcia samokształcenia:
- podstawowa wiedza teoretyczna w zakresie danego zagadnienia
- sprawność operacyjna i instrumentalna
- odpowiednia motywacja do samokształcenia, która będzie podstawą tego procesu nawet w przypadku wystąpienia określonych trudności
- znajomość własnych potrzeb oświatowych
- umiejętność formułowania celów, które planuje się osiągnąć podczas procesu samokształcenia
- znajomość metod samokształcenia
- umiejętność praktycznego zastosowania wiedzy zdobytej podczas procesu samokształcenia
Warunki skutecznego samokształcenia:
- odpowiednie zorganizowanie warunków samodzielnej pracy
- odpowiedni dobór źródeł samokształcenia i umiejętność korzystania z nich
- dobór metod adekwatnych do celów samokształcenia
- umiejętność unikania błędów i pomyłek
- dobra kondycja psychiczna
- odpowiednie zaplanowanie procesu samokształcenia
- zdolność poprawnego rozumowania
- zdolność do krytycyzmu i samokrytycyzmu
- zdolność do właściwej obserwacji
- właściwa koncentracja
- umiejętność samokontroli
- wytrwałość
- rzetelność
- zdolność do zapamiętywania
Determinanty efektywnego samokształcenia:
- aktywne i emocjonalne zaangażowanie w proces samokształcenia
- odczuwanie potrzeby poszerzania własnej wiedzy i umiejętności
- właściwe zrozumienie poznawanego materiału i umiejętność odnajdywania zależności pomiędzy poszczególnymi elementami materiału
- umysłowe opracowywanie materiału polegające na tym, że jednostka wyodrębnia pewne elementy i wiąże je w nową całość
- ciągłe i systematyczne uzupełnianie i wzbogacanie zdobywanych wiadomości
- świadomość tego, że zdobywana wiedza będzie przydatna w przyszłym życiu, w pracy zawodowej, w rozwiązywaniu określonych problemów
- ciągła aktywność intelektualna, która umożliwia nabywanie nowej wiedzy
W procesie samokształcenia bardzo ważne są właściwe warunki pracy, do których zalicza się:
- miejsce pracy - pomieszczenie do nauki powinno być odpowiednich rozmiarów, dobrze wywietrzone, o temperaturze w granicach 18 - 20 stopni C, o odpowiedniej wilgotności powietrza, światło nie powinno przekraczać 60 - 80 W i powinno być skierowane na biurko od lewej strony uczącego się, krzesło powinno być dostosowane do wzrostu, pokój nie powinien być pomalowany na jaskrawe barwy, powinna w nim panować cisza i spokój
- zmęczenie i znużenie - zmęczenie może pojawić się w przypadku braku zainteresowania nauką, może być spowodowane stałą uwagą i koncentracją, długim słuchaniem lub czytaniem, czas wystąpienie znużenia jest różny u poszczególnych jednostek, zmęczenie może ustąpić po zrobieniu przerwy w nauce lub po odpowiednio długim wypoczynku; jeżeli przerwa lub wypoczynek nie odniesie oczekiwanych skutków, mamy do czynienia z przemęczeniem, które jest skutkiem zbyt wytężonej pracy, w niektórych przypadkach konieczna jest konsultacja lekarska
- wypoczynek i sen - można wyróżnić wypoczynek bierny (np. sen, czytanie, oglądanie telewizji) i wypoczynek czynny (np. uprawianie sportu, rekreacja); każda jednostka potrzebuje różnej ilości snu, jednak niezwykle ważna jest regularność snu, zaleca się spanie przy otwartym oknie lub w wywietrzonym pomieszczeniu
- racjonalny sposób odżywiania - regularne godziny posiłków, jedzenie powinno być lekkostrawne i zawierać odpowiednie ilości witamin i soli mineralnych
- rozkład dnia - powinien być zaplanowany dzień wcześniej, powinno się w nim uwzględnić czas na pracę, odpoczynek, posiłki i sen
Bibliografia:
- Karaś S., Dydaktyka oświaty pozaszkolnej, Instytut Technologii Eksploatacji, Warszawa - Radom 1995
- Karaś S., Samokształcenie w zawodzie: organizacja i technika uczenia się, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980
- Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1996
- Urbańczyk F., Dydaktyka dorosłych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973
