Okres przedszkolny oraz pierwsze lata szkoły podstawowej to szczególnie ważne okresy w rozwoju dziecka. Szkoła, której główną funkcją jest wychowanie, kształcenie, przygotowanie do życia i pracy zawodowej młodego pokolenia ma ogromny wpływ na dalszy rozwój. W chwili wstąpienia do szkoły, na dziecko oddziaływają wszystkie czynniki i elementy z nią związane. W Polsce ustrój szkolny nakazuje rozpoczęcie nauki szkolnej w 7 roku życia i jest to granica dzieląca okres przedszkolny od nauki w szkole. Jest to granica umowna, dlatego też naukę można podjąć w okresie między 6 a 8 rokiem życia. Okres szkolny to bardzo ważne stadium w rozwoju każdego dziecka, jeśli nie osiągnęło ono jeszcze dojrzałości szkolnej, bądź jego rozwój jest przyśpieszony może naukę rozpocząć o rok wcześniej albo rok później. Prawo takie jest zatwierdzone ustawą. Coraz częściej widoczne jest zjawisko akceleracji, czyli przyspieszenie tempa rozwoju całego organizmu. Przyśpieszenie to dotyczy zarówno wzrostu i wymiarów ciała jak i uzyskiwania wcześniej dojrzałości fizjologicznej. Za przyczynę tego zjawiska uważa się wzrost kultury materialnej, polepszenie warunków bytowych, sanitarno-higienicznych oraz obniżenie się schorzeń zakaźnych. Zjawisko akceleracji doprowadziło do zmiennego przyjmowania granicy podjęcia nauki w szkole. Dzieci z przyśpieszonym rozwojem stanowią niewielką grupę. Niepokojąca jest jednak liczba dzieci z odchyleniami w stanie zdrowia i rozwoju psychicznym i fizycznym. Na nieharmonijny rozwój mają wpływ biologiczne czynniki patogenne oraz zaniedbanie rozwoju przez rodziców przed podjęciem nauki w szkole. Liczba uczniów mających problemy i trudności z podjęciem nauki w szkole wzrasta do 20%. Problemy te wynikają zazwyczaj z zaburzeń funkcji wzrokowej, słuchowej, ruchowej, których prawidłowe funkcjonowanie jest niezbędne przy nauce czytania i pisania. Dojrzałość szkolna, określana jako moment w życiu dziecka, kiedy jest ono w stanie sprostać wymaganiom szkoły, podjąć naukę i kontynuować ją z powodzeniem jest sprawą indywidualną dla każdego dziecka. Od dojrzałości szkolnej zależy jakość szkolnego startu, czy będzie on przyjemny czy stworzy sytuacje trudną. Postawienie nowych wymagań dziecku powoduje zmiany w zachowaniu, bardzo często jest to dla dziecka stresujące. Wymagany jest odpowiedni rozwój emocjonalny, społeczny oraz intelektualny, koordynacja ruchowa oraz wzrost uwagi dowolnej. Wiek rozpoczęcia nauki w polskim ustawodawstwie, który waha się od 6 do 8 roku życia to czynnik, który determinuje tempo i rytm rozwoju, ale nie jedyny. Szybkość, z jaką dokonują się w organizmie psychice człowieka różnorodne zmiany zależy również od środowiska rodzinnego. Rodzina w okresie przedszkolnym miała największy wpływ na rozwijającą się sferę intelektualną i społeczną. Jako podstawowe środowisko wychowawczo-opiekuńcze, powinna dbać o to, aby rozwój dziecka był niezakłócony i harmonijny. W momencie podjęcia nauki szkolnej rodzina nadal spełnia swoje funkcje, ale od tego momentu to szkoła staje się środowiskiem, które kształci umysł i osobowość. Inny czynnik, który determinuje tempo i rytm rozwoju to dobór programu, treści kształcenia i metod w szkole jak i nauczyciel, który od momentu wejścia przez ucznia w środowisko szkolne jest dla niego autorytetem. Ważne są, zatem kompetencje nauczyciela, jego umiejętności pedagogiczne, oraz osobowość. Zmiany w życiu dziecka w związku z podjęciem obowiązku szkolnego wiążą się z przekształceniem aktywności spontanicznej zdominowanej przez zabawę w system działań sterowanych przez zadania, obowiązki i normy społeczne. Podjęcie nowej roli-roli ucznia, pojmowanie nauki szkolnej jako główny obowiązek oraz wejście w nowe środowisko, poza wpływem i kontrolą rodziców powoduje dostosowanie się do licznych zmian. Bardzo ważne jest przystosowanie się do nowego środowiska, które jest także miejscem spotkań z rówieśnikami. Z początku dziecko ocenia swoich rówieśników z punktu widzenia osób znaczących, stopniowo jednak włączając się w grupę, dzieci liczą się z opinią kolegów. Rówieśnicy mają wpływ na wybory dziecka, postawy i preferencje, a także kształtowanie się upodobań i zainteresowań. Odgrywa doniosłą rolę w przyswajaniu takich zależności jak komunikowanie się, okazywanie i doświadczanie przyjaźni, podporządkowanie się oraz kierowanie innymi. Niezwykle istotna jest dla dziecka pozycja zajmowana w klasie. Odrzucenie przez klasę może mieć poważne skutki i być spowodowane przez różne czynniki np. ekonomiczne, społeczne, psychiczne. Dlatego też zakłócenie tempa rozwoju oraz problemy z przystosowaniem się do wymagań szkolnych zależą od wielu czynników nie tylko związanych z rodziną, ale i ze środowiskiem szkolnym.
Dzieci, które rozpoczynają swoją przygodę z nauką szkolną pod względem fizycznym są już bardziej rozwinięte niż w okresie przedszkolnym. Wszystkie czynności organizmu są bardziej ze sobą powiązane, co dzieje się za przyczyną wzmocnienia się układu nerwowego i mięśniowego. Układ kostny pierwszoklasisty jest mocniejszy, ponieważ kościec nie zawiera już tak dużej ilości tkanek chrzęstnych okresie przedszkolnym, dziecko zdobywa podstawowy zasób umiejętności ruchowych. Potrafi swobodnie biegać, skakać, rzucać, oraz utrzymać równowagę. Ma jeszcze pewną trudność w czynnościach związanych z samoobsługą. Wzrasta również znaczenie mowy jako bodźca wyzwalającego ruch. Moment, w którym dziecko przekracza próg szkolny, jest dla niego wstrząsem fizjologicznym. Powinno mieć opanowane wszystkie podstawowe formy ruchu, a następnie doskonalenie tych form odbywa się w okresie szkolnym. Ruchy mimowolne i dowolne, które udoskonaliły się w trakcie zabaw ruchowych, wykonywane są dzięki dużym grupom mięśni, które wzmocniły działanie układu krwionośnego, oddechowego, a co najważniejsze usprawniły działanie ośrodkowego układu nerwowego. Dziecko potrafi panować nad swoim ciałem, szybko przyswaja nowe umiejętności ruchowe i doskonali wcześniej zdobyte. Dynamicznemu rozwojowi motoryki towarzyszy sprawna praca płuc, serca i innych układów oraz dobra termoregulacja. Udoskonaliły się również ruchy małe, czyli tzw. motoryka mała i manipulacja przedmiotami. Dziecko 7 letnie prawidłowo trzyma ołówek, kredkę, potrafi pracować igła itp. Organizm dziecka jest wiele bardziej uodporniony i mocniejszy.
Rozrost mózgu w młodszym wieku szkolnym ze względu na jego ciężar jest prawie zakończony. Przeciętny ciężar mózgu wynosi 1375 g, a waga mózgu dziecka 9 letniego wynosi 1300 g. Okres szkolny charakteryzuje się dynamicznym dojrzewaniem komórek mózgowych. Rozwijają się funkcje w mózgu. Z roku na rok dziecko jest w stanie więcej zapamiętać, jego uwaga przekształcona z mimowolnej w dowolną jest bardzo istotna w procesie nauczania i ma odzwierciedlenie w postępach w nauce. W młodszym wieku szkolnym ma miejsce pojawienia się myślenia logicznego, pozwalającego na wnioskowanie przyczynowo skutkowe, oraz używanie pojęć abstrakcyjnych.
Układ mięśniowy u siedmiolatków jest słabo rozwinięty. Tempo rozwoju mięśni w pierwszych latach nauki szkolnej jest nieznaczne. Wcześniej rozwijają się mięśnie duże, dlatego też łatwo jest zauważyć, iż dzieci wykonują więcej ruchów dużych, silnych niż drobnych, manipulacyjnych. Poprzez trenowanie mięsni, hemoglobina zawarta w nich zwiększa się, dzięki czemu ruch są bardziej skoordynowane, precyzyjne i mniej podatne na zmęczenie. Ruch jest, zatem bardzo ważnym elementem w rozwoju każdego dziecka. Ważne jest jednak zrozumienie, iż niedobór ruchu jak i przeciążenie organizmu może niekorzystnie wpłynąć na funkcjonowanie układu ruchowego oraz narządów z nim powiązanych. Jest on głównym stymulatorem biologicznym, gdyż pociąga za sobą doskonalenie czynności i funkcji narządów. Wzmacnia organizm dziecka, kształtuje i usprawnia wszystkie jego układy.
Praca fizyczna zwiększa objętość włókien mięśniowych, co powoduje wzrost siły i sprężystości mięśni. Nie zawsze jednak mięśnie są dostarczając mocne, powodując zachwianie się równowagi w postawie ciała. Przykładowo, jeśli mięśnie brzucha są słabe, dziecko ma wypięty brzuch do przodu, oraz klatkę piersiowa cofniętą. Powoduje to wygięcie kręgosłupa, a także pochylenie szyi do przodu. Postawa taka jest nieprawidłowa. Złe postawy kształtują się także, jeśli mięsnie są słabo unerwione wtedy słaba jest kontrola mózgu podczas wykonywania różnych czynności. Niedostateczna ilość środków odżywczych, tlenu, zmęczenie fizyczne bądź umysłowe może również przyczynić się do powstawania nieprawidłowych postaw ciała. Innym całkiem problem stanowią nieprawidłowe postawy uwarunkowane wrodzonym lub nabytym kalectwem. Coraz więcej jest dzieci, które w momencie pójścia do szkoły, maja skrzywienie kręgosłupa. Skolioza, czyli boczne skrzywienie kręgosłupa, które pociąga za sobą w przypadkach zaawansowanych także zaburzenia pracy płuc i serca, dotyczy pracy mięsni. W leczeniu bardzo ważne jest ukierunkowanie na wzmocnienie mięśni brzucha, grzbietu oraz pasa barkowego. Jednak zawsze lepsza od leczenia jest profilaktyka. U niemowlaków powinno się zwracać uwagę, aby kręgosłup nie był zbytnio obciążony przede wszystkim przy zbyt szybkim siadaniu i chodzeniu. W okresie szkolnym ważny jest ruch podczas zajęć wychowania fizycznego oraz podczas uprawiania sportów. Doniosłą rolę w kształtowaniu się mięśni grzbietu odgrywa pływanie. Dlatego nie zabraniajmy dziecku korzystać z tak interesującego a zarazem korzystnie wpływającego na jego rozwój sportu. Organizm dziecka w młodszym wieku szkolnym nadal się rozwija. Jego układ kostny zawierający tkankę chrzęstną, sprawia, że kościec jest jeszcze miękki i łatwy do zdeformowania. Nie przestrzeganie prawidłowej postawy podczas siedzenia powoduje wiele wad w wieku późniejszym. Dlatego ważne jest zwracanie dzieciom uwagi, aby prawidłowo siedziały, aby żadne mięśnie nie były zbytnio obciążone. Kościec w różnych częściach ciała wzmacnia się w różnej kolejności. Kościec przegubu kostnieje dopiero między 9 a 11 rokiem życia. Dlatego też w klasie I czy II dzieci nie mają dużej ilości prac pisemnych, pisemnych pewne czynności powiązane z podnoszeniem cięższych przedmiotów są w późniejszych klasach. W okresie szkolnym u dzieci ma miejsce proces wyrastania zębów. Należy dbać o stan zdrowia zębów i jamy ustnej, by uniknąć późniejszych poważnych chorób.
Każdy organizm ma swój indywidualny rytm i tempo rozwoju. Dzieci w tym samym wieku mogą mieć różną wagę ciała, różną dojrzałość biologiczną, czy sprawność fizyczną. Uwarunkowane to jest czynnikami dziedzicznymi jak i środowiskiem, w którym dziecko wzrasta. Zróżnicowanie rozwoju najbardziej widoczna jest w okresie adolescencji, czyli dojrzewania, ale indywidualność rozwoju można zauważyć także u pierwszoklasistów. Dojrzałość biologiczna jest sprawdzana głównie w oparciu o dwie cechy: wysokość i ciężar ciała.
W okresie przedszkolnym rozwój fizyczny charakteryzował się głównie wzrostem wysokości ciała. Okres szkolny to dorastanie całego organizmu. Wzrost wysokości i masy ciała jest w zasadzie powolniejszy niż to miało miejsce wcześniej. Widoczny jest przyrost wysokości między 6 a 8 rokiem życia, jest to tzw. "skok szkolny" nie do końca zbadany. Pomiędzy 10 a 14 rokiem życia można zauważyć kolejny wzrost wysokości jak i masy ciała. Jeśli widoczne są odchylenia w rozwoju fizycznym u poszczególnych dzieci należy zadbać o to, aby ich rozwój dalej przebiegał prawidłowo. Poprzez ruch kształtuje się i usprawnia praca układu oddechowego, pojemność płuc wzrasta, narządy są lepiej zaopatrzone w krew, sprawniej funkcjonują i szybciej się rozwijają. Analizatory słuchowe i wzrokowe są sprawne jak u ludzi dorosłych. Dzieci dokonują poprawnej analizy i syntezy wzrokowo słuchowej. Pod koniec tego okresu zmienia się budowa ciała oraz zachodzą zmiany w gruczołach. Zmiany rozpoczynają się od tzw. "skoku-pokwitaniowego". Rozrost tkanki tłuszczowej, pojawienie się u dziewcząt pierwszej miesiączki, rozrost żuchwy, pogrubienie się rysów twarzy u chłopców a także zmiana barwy głosu to cechy charakterystyczne dla okresu adolescencji. Ważnymi czynnikami, które wpływają na rozwój w okresie szkolnym jest też prawidłowe odżywianie, odpowiednia ilość ruchu i właściwa higiena.
Na prawidłowy rozwój fizyczny ma wpływ sfera emocjonalna. Zmiany w organizmie, zachowaniu prowadza do różnych przeżyć emocjonalnych, które wpływają w jakimś stopniu na dalszy jego rozwój. Nieprawidłowy rozwój fizyczny może być spowodowany różnymi czynnikami zewnętrznymi bądź dziedzicznymi uwarunkowaniami. Aby zapobiec temu stanu rzeczy należy dokładnie zbadać przyczynę, aby móc zlikwidować niepożądane wady. Należy indywidualnie podchodzić do każdego dziecka, oraz pamiętać o tym, że istnieją pewne różnice osobowościowe mające wpływ na szybkość w rozwoju. Każde dziecko rozwija się inaczej. To czy jest bardziej lub mniej masywnie zbudowane, jak szybko osiąga dojrzałość płciową, ma taki czy inny typ budowy ciała przede wszystkim zależy od czynników biologicznych, czyli od cech, które dziedziczymy po rodzicach. Z drugiej jednak strony na nasz organizm działają czynniki zewnętrzne związane ze środowiskiem, warunki życia jak i celowe działania podczas nauki i wychowania w szkole.
Rozwój typowy jak i pewne odstępstwa od niego w młodszym wieku szkolnym są bardzo widoczne w sferze motorycznej. Sfera ta jest najczęściej zwana jako sfera psychomotoryczna, gdyż ciężko jest oddzielić wykonywanie wszelkich ruchów od kontroli mózgu. Już od narodzin niemowlak wykonuje pewne ruchy, które są kontrolowane przez centralny układ nerwowy. Aktywność dziecka, biologiczne wyposażenia organizmu, czynniki środowiskowe oraz aktualny stan zdrowia mają wpływ na rozwój psychiczny i motoryczny. Rozwój dziecka w sferze psychomotorycznej możemy rozpatrywać jako rozwój pewnych wrodzonych zasobów, zdolności w wykonywaniu pewnych ruchów jak i rozwój sprawności, które są kształtowane przez wykonywanie ćwiczeń. Uzdolnienia i sprawności zmieniają się przez całe życie człowieka. Rozwój zdolności fizycznych wynika z rozwoju fizycznego i umysłowego. Wraz z wiekiem człowieka zmienia się jego budowa ciała, co umożliwia mu wykonywanie coraz to różniejszych ruchów. Sprawność natomiast jest zależna od częstości wykonywania ćwiczeń i ich intensywności. Wraz z czasem może się zmniejszać bądź zwiększać.
Sprawność motoryczna człowieka jest rozpatrywana z punktu widzenia sprawności ruchowej i sprawności fizycznej. Sprawność ruchowa rozumiana jest jako zasób umiejętności i nawyków ruchowych jak i opanowanie ruchów swojego ciała. Jest ona najbardziej dynamicznie rozwijającą się stroną motoryczną człowieka. Rozwój jej zależy od ośrodkowego układu nerwowego, rozwoju fizycznego i stanu zdrowia. Poprzez jej rozwój dziecko zwiększa swój kontakt ze światem. Poznaje przedmioty, manipuluje nimi a więc zwiększa umiejętność posługiwania się nimi, stając się przy tym bardziej samodzielne. Opanowanie ruchów lokomocyjnych, umożliwiających poruszanie się w przestrzeni, a także rzutnych, różnego rodzaju skoków, skłonów, zwisów, czyli ruchów adekwatnych do bodźca daje możliwość sprawdzenia sprawności ruchowej. Sprawność fizyczna jest to zespół pewnych cech osobniczych, które są odpowiedzialne za wydolność organizmu. Sprawny fizycznie to człowiek mający dużą wydolność układu krążenia, oddychania. Można to określić na podstawie siły, czyli zdolności do pokonania oporu kosztem mięśni, szybkości, zwinności i wytrzymałości czynności ruchowych. Badania, którymi zostały objęte dzieci w klasie I-IV, pochodzące z różnych szkół, udowodniły, iż mimo rożnego rozwoju fizycznego, dzieci te miały podobny rozwój motoryczny. Jest to spowodowane takimi samymi czynnikami środowiska, które oddziaływają na dzieci w procesie wychowania. Nie bez podstawne jest stwierdzenie, że rozwój motoryczny dzieci zależny od ćwiczeń ruchowych. Cechy motoryczne dzieci szkolnych rozwijają się równomiernie. Różnice widoczne są między chłopcami a dziewczynami. W okresie między 8 a 12 rokiem życia rozwój siły jest raczej podobny u obu płci. Znaczny wzrost siły zaznacza się na przełomie 12 i 13 roku życia, większy jest u chłopców na przełomie 14 i 15 roku. Przyrost wysokości ciała u chłopców w wieku między 8 a 11 rokiem wynosi około 31%, a przyrost siły około 25%. U dziewcząt przyrost wysokości ciała w tym wieku wynosi 41%, siły zaś 45%. Po 14 roku życia wartość siły u dziewcząt systematycznie maleje, natomiast u chłopców rozwój trwa powyżej 19 lat.
Do 12 roku życia rozwój mocy nie wykazuje większych wahań. Najwyższa wartość tej cechy u dziewcząt przypada w 10 roku życia, a u chłopców w 15 roku.
Zwinność, czyli zdolność do opanowywania nowych ruchów, szybkość zmieniania kierunków rozwija się najszybciej w młodszym wieku szkolnym. Między 12 a 18 rokiem życia przyrost tej cech maleje.
U chłopców obniżają się wartości bezwzględne do 18, a u dziewcząt do 15 roku życia.
Podsumowując rozwój motoryczny dzieci szkolnych można powiedzieć, że tempo rozwoju cech motorycznych u chłopców i dziewcząt jest jednakowe. Różne cechy charakteryzujące rozwój fizyczny i sprawność fizyczną rozwijają się w różnym tempie. Rozwój fizyczny nie pokrywa się z rozwojem motoryki. Cechy motoryczne dzieci w wieku szkolnym rozwijają się bardzo szybko, ale mało jest zróżnicowany poziom ich rozwoju.
Z chwilą podjęcia nauki szkolnej, przed dziećmi stają nowe obowiązki. Wejście w nową rolę, jaką jest rola ucznia, wymaga dostosowanie się do zmian. Od tego moment nauka i praca jest głównym obowiązkiem dzieci w szkole jak i poza nią. Pod kierownictwem nauczyciela uczeń zdobywa wszelką wiedzę naukową, rozwija swoja pamięć, przyswaja wiedzę by móc stosować ją w praktyce. Wszystkie te zadania są dla dziecka nowe i trudne. Inną formą działalności dzieci w młodszym wieku szkolnym jest zabawa. Nie jest już ona dominującą aktywnością, ale przybierając inna formę i treść nadal ma miejsce w życiu dziecka. Wejście w nowe środowisko, gdzie trzeba liczyć się ze zdaniem innych, wymaga od dzieci współdziałania i komunikowania się w grupie. Przestają dominować zabawy indywidualne jak to miało miejsce w wieku przedszkolnym, a na ich miejsce pojawiają się zabawy zespołowe. Są to zabawy, w których obowiązują pewne zasady, przepisy. Podczas zabawy najczęściej rywalizują ze sobą dwa lub więcej zespołów. Współzawodnicy muszą pracować w grupie, gdzie rozwijają umiejętności pracy w grupach. Zabawy w młodszym wieku szkolnym możemy podzielić na zabawy tematyczne wymagające ustalenia pewnych warunków, zabawy ruchowe i zabawy dydaktyczne-loteryjki, zagadki, segregowanie, kierowane i narzucane zazwyczaj przez nauczyciela. W okresie szkolnym zabawa zmienia swój charakter. Coraz bardziej dzieci interesuje wynik i cel zabawy, a nie jak w wieku przedszkolnym sama czynność. Duże znaczenie na rozwój maja gry świetlicowe, uczące logicznego myślenia. Zabawy ruchowe zaspokajają tzw. głód ruchu. Zabawy rozwijają sferę duchową, poznawcza, formułuje mechanizmy rządzące zachowaniem, uczą oceniania stosunków społecznych.
Doniosłą role w rozwoju dziecka ma jego twórczość plastyczna, która wraz z wiekiem możemy podzielić na stadia. W 2-3 roku życia pojawiają się bazgroły, które nic nie przedstawiają. Bazgrania prowadzą do powstania kolejnego stadium, jakim jest okres schematu prostego, prostego następnie okres schematu przypadający na 8-12 rok życia. Jest to prymitywne rysowanie najlepiej znanych przedmiotów. Okres poschematyczny występuje po 12 roku życia. Jest to kopiowanie natury z uwzględnieniem cech zewnętrznych. Rysunek dziecka w okresie szkolnym bardzo się zmienia. Zanika ekspresja a w jej miejsce pojawiają się rysunki, które coraz bardziej przypominają rzeczywistość. Stopniowo wprowadzana jest w rysunki perspektywa, a dziecko bazuje bardziej na pamięci niż na wyobraźni.
Młodszy wiek szkolny jest dla każdego dziecka okresem bardzo ważnym. Radość z własnych sukcesów podczas nauki jest źródłem wysokiej samooceny oraz jest podstawą poczucia sprawstwa. Wszelkie działania podejmowane przez dzieci uczą ich wytrwałości, odporności na niepowodzenia.
