Pojęcie dialogu we współczesnym życiu

Refleksja nad dzisiejszym dialogiem powinna obejmować również jego sens ogólno wychowawczy, jednak nie przy ujmowaniu wychowania w kategorii pewnego zadania do wykonania, a jako pewnego rodzaju faktu, stanowiącego realną część życia społecznego oraz pełnego napięć i konfliktów współżycia z innymi ludźmi. Właśnie dialog może stanowić (i stanowi) pewną formułę ludzkiej refleksji o rzeczach złożonych, a więc i o wychowaniu. Ujęcie dialogu w kontekście wychowania jest świadomym i celowym posunięciem, gdyż coraz częściej dialog uważany jest za jedną z najskuteczniejszych metod wychowawczych, która oddziałuje na osobowość wychowanków zarówno w szkole jak i w środowisku domowym. Należy tutaj zaznaczyć, iż obecnie dialog nie jest jedną z metod działania, lecz pewną ideą, myślą przewodnią nauczycieli, która określa ich sposób pojmowania wychowania jako całościowego procesu.

Na wstępie, należało by przybliżyć samo pojęcie dialogu, w którym to celu sięgnąć należy do samych jego źródeł. Prekursorem metody dialogu był sam Sokrates, prowadząc na pozór proste, uliczne rozmowy z młodzieżą, uczył ją jak odróżniać wiedzę pozornej od wiedzy właściwej. Dialog obecny był już w antycznych dramatach, gdzie przez jego pojęcie rozumiano werbalny i pozawerbalny sposób ekspresji paradoksów bytu ludzkiego, których bohaterami są ludzie o osobowościach rozdartych, pozostający w nieprzerwanych dialogach z sobą. Należy więc skupić się przez chwilę na materii dramatu, a dokładniej mówiąc - na greckiej tragedii, gdzie dialog uważany był jako pewna zasada myślenia określającą ludzką kondycję, a pedagogom uprzytamniającą sens tak istotnej dla wychowania relacji: człowiek - świat. Zatem można na tej podstawie wnioskować, iż człowiek został ukazany we wszechświecie właśnie poprzez ideę dialogowości, a więc nie tyle pewną formę sceniczną wypowiedzi bohaterów, lecz ogólną zasadę myślenia, która ujawnia się w kontrastowaniu oraz zderzaniu odmiennych warstw i wątków losów ludzkich, co uwidacznia opozycyjną jedność w relacji człowiek - świat. Tak rozumiane pojęcie dialogowości, należy postrzegać jako zarodek rozwijający się z czasem w możliwość artykułowania wszystkiego co ludzkie i mieszczące się w dramatycznej relacji między ludzką jednostką a otaczającą ją rzeczywistością.

Pewne wspólne pola dialogu w dramacie antycznym oraz współczesnym jego pojmowaniu przejawiają się w tym, iż starożytni artyści, poprzez bohaterów swych dramatów wyrazili ich świadomość siebie oraz ówczesnych im czasów; ludzie starożytności nadali dialogowi kierunku refleksji nad człowieczeństwem, jako ludzkim bytem, dlatego też w tych sposobach myślenia należało by szukać inspiracji dla współczesnej refleksji nad sobą.

Według J. Rutkowiak, dialogowość ujmowana w kategoriach sposobu myślenia, określiła całą kulturę; stała się ona pewną zasadą twórczości, zgodnie z założeniem, iż największe i najbogatsze odkrycia w historii miały miejsce tam, gdzie dochodziło do konfrontacji różnych stanowisk i sposobów ujmowania pewnych zagadnień (co uzasadnia W. Bibler ukazując dialogiczny charakter twórczego myślenia na przykładach dzieł geniuszów).

Jednak obok starożytnej spuścizny kultury europejskiej, uwagę należy zwrócić również na jej drugą linię związaną z tradycją judeochrześcijańską, gdzie poszczególni twórcy, tacy jak: F. Ebner, H. Cohen, F. Rosenzweig, J. Mader, E. Levinas, G. Marcel oraz M. Buber (zwany nauczycielem dialogu) również wysuwali problem dialogu.

Poszukując korzeni pojęcia dialogu, należy oprócz poszukiwania ich w przeszłości, zastanowić się również nad jego współczesnym sensem, gdyż pojęcie to zdaje się być obecnie niemal na ustach wszystkich ludzi przyciągając powszechną uwagę. To żywe zainteresowanie dialogiem można tłumaczyć ogólnym kryzysem, który obejmuje coraz większą liczbę dziedzin naszego życia. Współczesność charakteryzują nasilone problemy, niosące ze sobą ryzyko zerwania komunikacji oraz pragnienie jej odbudowywania. Z drugiej strony, obecny zwrot w kierunku dialog wytłumaczyć można również poprzez empiryczne i racjonalistyczne sposoby wyjaśniania sobie świata, które miało dać człowiekowi możliwość zrozumienia i władania światem, lecz w efekcie okazały się często bardzo zawodnymi zabiegami, wnoszącymi jeszcze więcej niepewności.

Właściwe rozumienie pojęcia dialogu w jego współczesnym wymiarze, powinno zakładać jego szersza perspektywę, a mianowicie takie formy jak:

• dialog edukacyjny - czyli dialog między nauczycielem i uczniem)
• dialog informacyjny - stanowi on pewną konstrukcję pytań i odpowiedzi
• dialog jako wymiana negocjacyjną - obecnie najbardziej popularna forma dialogu (zwłaszcza atakach terrorystycznych w USA)
• dialog jako warunek możliwości rozumienia

DIALOG EDUKACYJNY

Pojęcie dialogu edukacyjnego najczęściej ograniczane jest do werbalnej wymiany pomiędzy nauczycielem i uczniem, stanowiących podmioty tego dialogu. Należy jednak pamiętać, iż istnieje również wiele innych podmiotów dialogu na polu edukacji, gdyż dialog edukacyjny nie jest ograniczony (jak się powszechnie sądzi) jedynie do interakcji zachodzących między uczniem i nauczycielem oraz jednej z metod kształcenia młodzieży, lecz stanowi on realną lub potencjalną wymianę między wszystkimi podmiotami edukacyjnymi. Treściową zawartość dialogu edukacyjnego mogą stanowić:

• informacje merytoryczne zgodne - stanowiące elementarne cząstki wiedzy, będące (dzięki uzupełnianiu oraz przetwarzaniu) kompletowane w większe i spójne całości, przydatne dla określonych celów

• informacje rozbieżne - są to informacje wywołujące wzajemnie sprzeczne nastawienie partnerów, którzy są jednak przekonani co do możliwości rozwiązania ich problemu poprzez ustanowienie pewnej wspólnej płaszczyzny porozumienia

• wiedza pojmowana jako myśl w ruchu (a nie zbiór informacji), gdzie na pierwszym planie jest problematyczność, stanowiąca najogólniejszą zasadę doświadczania

Celem dialogu edukacyjnego może być:

• • uzyskiwanie brakujących wiadomości
  • wypracowanie przez osoby biorące udział w zatargu wspólnego stanowiska w spornej kwestii
  • zrozumienie

DIALOG INFORMACYJNY

Jego główny cel stanowi uzyskiwanie pewnych informacji przez osoba pytającą. Należy się tutaj zastanowić, czym jest samo pytanie; może być ono pojmowane jako specjalnego rodzaju rozkaz, dotyczący zaspokojenia żądzy wiedzy. Takie ujęcie pytania obecne jest właśnie na gruncie pedagogiki, szczególnie zaś w różnych tekstach dydaktycznych (np. według K. Sośnickiego, pytanie zawiera żądanie uzupełnienia treści już w pytaniu danej). Warto zwrócić tutaj uwagę, iż rozkaz lub żądanie zawarte w pedagogicznym pytaniu formułowane są przez nauczyciela, mimo iż dotyczą one w gruncie rzeczy zaspokojenia pragnienia wiedzy przez ucznia.

Logika i znaczenie pytań umożliwia docieranie do istoty rzeczy poprzez analizę konstrukcji, utworzoną przez różne rodzaje pytań i odpowiedzi; wyróżnia się tutaj pytania rozstrzygnięcia (zaczynające się od "czy") oraz pytania dopełnienia (rozpoczynające się od "jak", "kiedy" jakie" itp.). Odpowiedzi są natomiast wyznaczane przez strukturę pytań, mogą być one odpowiedziami bezpośrednie lub pośrednie, zwane również niewłaściwymi lub nieścisłymi. Wspominając o logice pytań i odpowiedzi, należy zwrócić uwagę na specyficzny charakter ich związku, polegający na wzajemnym połączeniu oraz stanowiący opisywaną odmianę dialogu. Jak wskazują na to badania Guilforda, istnieje pewna adekwatność pomiędzy poziomem pytania nauczyciela i odpowiedzią udzielaną przez ucznia; badania te zostały oparte na obserwacji przeprowadzonej na 241 godzin lekcyjnych, w trakcie których to nauczyciele zadali 3520 pytań, natomiast uczniowie sformułowali 4628 odpowiedzi. Jak wskazały wyniki tych badań - zdecydowana większość przypadków stanowiła takie, gdzie występowała zgodność jakości pytań oraz odpowiedzi, a kwintesencją owych wyników mogłoby być hasło: jakie pytanie nauczyciela - taka odpowiedź ucznia.

DIALOG JAKO WYMIANA NEGOCJACYJNA

Negocjacje stanowią taką odmianę dialogu, w którym znaczące są takie pytania i odpowiedzi (nauczycieli i uczniów, jak i innych podmiotów dialogu), które odzwierciedlają różnice w poglądach oraz chęć ustalenia pewnej wspólnej dla wszystkich uczestników dialogu - płaszczyzny porozumienia. Osoby uczestniczące w czynnościach negocjacyjnych posługują się takimi formami wypowiedzi jak dialog, dyskusja lub rozmowa; a więc w tym sensie dialog oznaczać będzie pewną ideę wymiany myśli, która może być realizowana na drodze dyskusji szkolnej, dyskusji nieszkolnej (właściwej) oraz rozmowy.

• dyskusja nieszkolna (inaczej zwana właściwą) charakteryzuje się brakiem zniewalającego dyktatu osoby prowadzącej (co ma miejsce w dyskusji szkolnej); osoba przewodnicząca jej uczestnikom, jest przyjmowana przez nich jako znawca zagadnienia oraz cieszy się ich zaufaniem; w tego rodzaju dialogu negocjacyjnym najważniejszy jest cel, którym nie jest jednak potwierdzenie swojego punktu widzenia sprzed dyskusji, a rozwiązanie problemu, sformułowanie odpowiedzi na pytanie stanowiące pewną niewiadomą; zatem uczestnicy dyskusji nieszkolnej starają się uzyskać wyjaśnienie w sprawach nie wyjaśnionych oraz dążą do kontrolowania przyjmowanych przez siebie twierdzeń, stanowiących owoc ich dyskusji; przy czym osiągnięte rozwiązanie jest rezultatem rzetelnej wymiany konstrukcji oraz krytyki, które wypływają z wewnętrznej, poznawczej potrzeby uczestników dyskusji oraz są przejawem zaangażowania we współpracę, przebiegającą w zarówno w atmosferze swobody jak i dyscypliny, które są warunkiem dla uzyskiwania odpowiednich efektów; dyskusja nieszkolna ma rzeczowy charakter, a jej członkowie nie stosują żadnych "sztuczek", stawiając sprawy w sposób otwarty u jasny; wysiłki wszystkich osób zmierzają do udzielenia odpowiedzi na nurtujące pytania, a więc do rozwiązania problemu, a tym samym - do porozumienia z innymi partnerami negocjacji

• rozmowa -jej cechą charakterystyczną jest brak wyraźnego zakończenia, które stanowi ukoronowanie dyskusji właściwej; rozmowa jest wynikiem pewnej potrzeby poznawczej lub czystej ciekawości; rozmowa inicjowana jest przez osobę, która ma zaciekawić pozostałych uczestników podjętym przez siebie zagadnieniem, jednak inicjator ten nie jest jednocześnie liderem rozmowy, dla której żywego przebiegu najważniejsze jest samo poruszane zagadnienie; inicjator wciąga do rozmowy inne osoby, również pochłonięte poruszonym przez niego zagadnieniem, co motywuje je do wymiany swoich myśli i poglądów; temat takiej rozmowy powstaje w gronie jej uczestników (nie jest narzucony z zewnątrz), gdzie w trakcie dyskusji ujawniają się ich mocne i słabe strony rozumowania; zdaniem J. Rutkowiak - podstawowy warunek prowadzonej rozmowy stanowią krytycyzm oraz odpowiedzialność za własne słowa; przewodnictwo w trakcie trwania rozmowy zmienia się - jest ono nieformalnie obejmowane przez osobę, która w danym momencie przebiegu dyskusji wysunie istotny argument, aż do momentu, gdy inna osoba postawi sprawę w bardziej przekonujący sposób; pedagogicznym sensem poważnej rozmowy (według J. Rutkowiak) jest wysiłek rozumienia czyniony przez jej uczestników oraz praca, jaką wkładają we wnoszenie istotnych dla dyskusji kwestii ponosząc za nie odpowiedzialność; taka rozmowa może doprowadzić do umiejętności dostrzegania innych, nowych punktów widzenia

Istotą opisywanych negocjacji, jest trudne zadanie, polegające na ustalaniu płaszczyzny wspólnego porozumienia stron, co nazywane bywa jako dialog z arbitrem lub dialog bez arbitra.

Dialog z arbitrem- to styl komunikowania się polegający na tym, iż jedna strona ma zapewniony głos decydujący, co potencjalnie rozstrzyga o wyniku na jej korzyść jeszcze przed rozpoczęciem rozmów. W sytuacji, gdy w kontaktach panuje nastrój niedopuszczenia do głosu odmiennych, nie mieszczących się w granicach przyjętych stereotypów poglądów, a więc myśli krytycznych a zarazem twórczych - nie ma realnej możliwości dojścia do porozumienia, co oznacza jednocześnie koniec dialogu.

Dialog bez arbitra stanowi koncepcję dialogu przeciwstawną powyższej; charakteryzuje się on uznaniem równości partnerów oraz nie uzależnieniem ich pozycji w rozmowie od wieku, doświadczeń, prestiżu czy też wiedzy, a wręcz przeciwnie - punktowane są tutaj różnorodności oraz odmienności uczestników dialogu. Zatem istotą dialogu bez arbitra jest traktowanie wszystkich głosów i pomysłów jak najbardziej poważnie, koncentracja i wnikliwa analiza poszczególnych, nawet najmniejszych elementów, prowadząca do utworzenie konstruktywnej propozycji.

DIALOG JAKO WARUNEK MOŻLIWOŚCI ROZUMIENIA

Główną ideą tak pojmowanego dialogu jest nieustanne konstytuowanie oraz przezwyciężanie sensów, dziejące się przez wymianę myśli, będące aktywnością ustawiczną, ludzkim sposobem bycia; rozumienie nie oznacza tutaj więc odtwarzania ustalonych już znaczeń . Zatem dialog stanowi tutaj rozmowa, a więc związanie myśli z ich jednoczesną wolnością, przy czym związanie to przejawia się tym, iż dana osoba wypowiada w niej swoje myśli o czymś, natomiast wolność tym - iż rozmowa daje możliwość przerwania myślowej jednostkowości poprzez dokonanie w niej pewnego zwrotu oraz zmiany. Jak pisał Gadamer, spotkanie dwojga ludzi zawsze zakłada spotkanie dwóch światów, dwóch spojrzeń na nie oraz dwóch obrazów świata wkraczających w siebie nawzajem. Jak pisze dalej autor, rozmowa jest rozmową nie dzięki temu, iż doświadczyliśmy w niej czegoś nowego, a dlatego, iż napotkaliśmy w drugim człowieku coś, czego jeszcze w naszym doświadczeniu świata nie spotkaliśmy. Zdaniem J. Rutkowiak, taki dialog stanowi warunek rozumienia; ponadto nie jest w nim ważne samo spotkanie czy przeciwieństwo dwóch osób, lecz ich dwa odmienne światy, wyartykułowane w języku, w którym używanie słów nie oznacza podporządkowania ich ściśle określonym i gotowym sensom oraz jasnym i wyraźnym pojęciom, o jakie zabiega się w kształceniu tradycyjnym.

Rozmowa umożliwia powstawanie odmiennych punktów widzenia oraz poszerzanie lub przebudowywanie siebie, co jest możliwego właśnie dzięki odmienności innych osób; natomiast nie polega ona na odsłanianiu pewnego "świata stanów obiektywnych", które to rozmówca stara się ustalić w trakcie "dyskusji właściwych". Rozmowa jest nieustającym ludzkim wysiłkiem przełamywania zewnętrznej warstwy rzeczy, które wydały się już dostępne, jest wymianą werbalnych, niewerbalnych i wokalnych sygnałów, co odbywa się w celu uzgodnienia określonych wzajemnych zachowań oraz realizacji zadań pożądanych przez rozmówców. Zatem istotą rozmowy będzie przekazywanie partnerom pewnych danych (czyli informowanie), prezentowanie określonych ocen (czyli ewaluacja) oraz przekonywanie go do podjęcia określonego kierunku postępowania. Taki dialog jest możliwy do realizacji dzięki istniejącemu systemowi komunikatów, których celem jest niejako sterowanie tokiem rozmowy. W omawianym kontekście, współczesny dialog pojmowany jest więc jako rozmowa, która zakłada wielość i różnorodność punktów widzenia.

Pojęcie dialogu zazwyczaj określa się jako rozmawiające z sobą, przynajmniej dwie osoby; jednak dialog nie musi zakładać rozmowę jednostek ludzkich, gdyż mogą to być całe grupy rozmawiających ze sobą ludzi, którzy różnią się od siebie w pewnych kwestiach, a w innych (ważnych dla danej grupy) pozostają w zgodzie. Takie ujęcie możliwie jest tylko dzięki dalszej i szerokiej perspektywie dialogu. W sytuacji, gdzie w polu widzenia pozostanie nam pojedynczy człowiek - dialog nadal nie znika, gdyż może on prowadzić rozmowę z samym sobą. W kwestii tego monologu, wypowiadało się wielu myślicieli, przykładowo:

• I. Kant - myśleć - znaczy rozmawiać z samym sobą (...) znaczy słyszeć od wewnątrz (poprzez wyobraźnię odtwórczą) samego siebie

• L. Feuerbach - myśliciel jest dialektem o tyle, o ile jest swym własnym przeciwnikiem. Podać w wątpliwość samego siebie to największa sztuka i moc

• M. Bachtin - życie jest dialogowe z natury. Żyć, znaczy uczestniczyć w dialogu, pytać, słuchać, odpowiadać, zgadzać się

• W. Bibler - do projektu i przyjęcia jakiejś dialogiki, jakiegoś radykalnego sporu z sobą samym, w którym każde z moich Ja (wewnętrznych rozmówców) dysponuje własną logiką - nie gorszą, nie lepszą, nie bardziej zasadną niż logika innego Ja

Nawet najprostsza forma dialogu nie zezwala na sztuczne poszerzanie grona rozmówców przy jednoczesnym przekraczaniu przyjętej płaszczyzny merytorycznej, gdyż strony prowadzące ten dialog nie mogą w którymś momencie zacząć rozdwajać się, ukazując swoje inne wcielenia, stanowiąc przez to już nie tylko drugiego partnera rozmowy, lecz również trzeciego, kontrolującego całość dialogu poprzez jego obserwację z zewnątrz. Warunkiem rzetelności dialogu jest już sama jego struktura, wyrażona w respektowaniu przez rozmówców określonych, wspólnych reguł oraz norm, które stwarzają im możliwość równoprawnej komunikacji. Wynik takiej rozmowy dokonuje się niejako sam, poza stanowiskami prowadzących ją rozmówców, a więc żadne z nich nie ma możliwości jego całkowitej autoryzacji czy koncesji.

Jak już zostało wspomniane wcześniej, dialog stanowi pojęcie niezwykle wieloznaczne oraz związane zarówno ze starożytną jak i współczesną filozofią. Współcześnie, dialog nie stanowi metody pojmowanej instrumentalnie, a więc jako praktyczny sposób do osiągania określonych celów (np. założonych efektów poznawczych lub pedagogicznych). Mimo, iż dialog wiele daje swoim rozmówcom, to w momencie, gdy zaczyna on mieć charakter instrumentalny (narzędzia, które z takim celem jest stosowane) - przestaje on być dialogiem. Nie stanowi on również gry, zakładającej wcześniej wyreżyserowany, pewien układ ról czy sytuacji, choć nie znaczy to, iż panuje w nim zupełna dowolność i brak jakichkolwiek zasad, lecz tyle, iż panujące w nim zasady nie są wynikiem odgórnie arbitralnej decyzji.

Podjęcie dialogu zawsze jest zadaniem niejako ryzykownym, gdyż wymaga od jego uczestników świadomości oraz pogodzenia się z faktem, iż nie da się wszystkiego przewidzieć; nie można założyć będąc w punkcie wyjścia, jaki będzie punkt dojścia, stanowiące pozytywne rozwiązanie (również nie należy jako główny cel dialogu obierać pozytywnego rozwiązania).

Prowadzenie dialogu nie stanowi aktu, lecz jest ono pewnym procesem, co implikuje nie tylko niemożliwość traktowania go jako zamkniętych i odizolowanych układów czy ciągów sytuacji, zakładających początek i koniec, których rezultatem jest rozwiązanie pozytywne, lecz również traktowania go jako metody służącej "likwidacji problemu" oraz przywróceniu naturalnego stanu rzeczy i braku jakichkolwiek trudności. Nie jest on jedynie możliwością dostrzegania oraz kwalifikacji różnic między własnym i cudzym punktem widzenia, lecz zakłada on również możliwość potraktowania własnych racji jako niepewnych (należy tutaj jednak zaznaczyć, iż zarówno bezkrytyczne trzymanie się własnych racji jak i brak ich obrony będzie stanowiło zakłócenie dla dialogu).

Zatem celu dialogu nie stanowi ani uzgadnianie ani też zrezygnowanie z odmienności, tak jak i ograniczanie doświadczenia jedynie do dostrzegania w odmiennościach cech typowych, ale - celem dialogu jest faktyczne doświadczanie inności; nie stanowi on więc krytyki, nie jest też uwalnianiem się od wiedzy niepewnej czy odkrywaniem wiedzy pewniejszej, lecz po prostu poszukiwaniem. Dialog nie podlega organizacji na kształt sztucznej i celowej sytuacji, nie stanowi on jednej z metod - zarówno wychowawczych jak i dydaktycznych (przyjmując dosłowne rozumienie metody), lecz sposób bycia. Zatem, dialog jest podstawą wszystkich sytuacji edukacyjnych.

Należy tutaj zaznaczyć, iż nie istnieją "specjaliści od dialogu", nie można więc być pouczanym czy podlegać jakimkolwiek instrukcjom w tym zakresie; współczesny dialog zakłada bowiem równe szanse dialogujących stron. Nie da się z niego wyeliminować błądzenia, usunąć przesądów czy dać gwarancję wiedzy pewności i nieomylności. Nauka nie jest podstawą dialogu, lecz to dialog umożliwia włączenie nauki do ludzkich doświadczeń na drodze zniesienia jej monologicznego charakteru.

Rozumienie zakładane w dialogu, nie stanowi jednostronnej relacji, jak ma to miejsce np. w badaniu naukowym; jak mówi J. Rutkowiak: my sami i to, o co pytamy, to wszystko nie istnieje niezależnie, jest w tej samej rzeczywistości ludzkiego doświadczenia, zatem dialog nie może zakładać nieograniczonej swobody rozumienia - jest on otwarciem się na inność, odmienność, niezrozumiałość, co według Gadamera stanowi początek rozumienia. Ponadto, pytanie zawarte w dialogu nie stanowi pytania pedagogicznego, a raczej (jak twierdził Gadamer) niepedagogicznego, w którym odpowiedź jest z góry znana, lub należy jej szukać w techniczny sposób. Dialog zakłada pytania, gdyż czegoś nie wiemy więc chcemy się dowiedzieć, nie zaś w celu uzyskania pożądanej odpowiedzi.

Bibliografia:

• Bibler W., Myślenie jako dialog, PIW, Warszawa 1982
• Czeżowski T., Odczyty filozoficzne, Toruń 1969
• Gadamer H.G., Niezdolność do rozmowy, Znak, nr 3, 1980
• Gadamer H.G., Rozum, słowo, dzieje. Szkice wybrane, PIW, Warszawa 1979
• Ingarden R., Książeczka o człowieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975
• Nęcki Z., Komunikacja międzyludzka, ANTYKWA, Kraków 2000
• Pawłowski T. Metodologiczne zagadnienia humanistyki, PWN, Warszawa 1969
• Rutkowiak J., (red.) Pytanie, dialog, wychowanie, PWN, Warszawa 1992
• Stewart J., (red.) Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, PWN, Warszawa 2000
• Tarnowski J., Martin Buber - nauczyciel dialogu, Znak, nr 7, 1980