• Wyjaśnienie terminu „rozwój” na gruncie psychologii

Przedmiotem rozważań prowadzonych na łamach niniejszego rozdziału pracy jest termin „rozwój”. Omawiane zagadnienie stanowi jedno spośród bazowych pojęć, stosowanych w rozmaitych dziedzinach naukowych – filozofii, pedagogice, ekonomii, kulturze, czy wreszcie psychologii. Zgodnie z powszechnie przyjętym przekonaniem, rozwój obejmuje wszystkie sfery rzeczywistości – przyrodniczą, społeczną, materialną i niematerialną – zatem w zależności od zastosowanego kontekstu omawiane pojęcie może być definiowane na różne sposoby[1]. Na łamach niniejszej części pracy podjęta zostanie próba wyjaśnienia terminu „rozwój” na gruncie psychologii.

Podejmując próbę zdefiniowania pojęcia „rozwój” w ujęciu psychologicznym zasadnym wydaje się nadmienić, iż podwaliną dla rozmaitych definicji tego pojęcia jest bez wątpienia tradycyjna koncepcja Herberta Spencera. W tej perspektywie, wszelkie zmiany będące efektem nieprzerwanego różnicowania, uporządkowania oraz integracji i równowagi stanowią zasadę rozwojową i kryterium wszelkiego rozwoju. Tym samym, przytoczona koncepcja identyfikuje rozwój z szeroko pojętym postępem, ocenianym pozytywnie jako kryterium wszelkich procesów rozwojowych[2].

Współczesna psychologia rozwojowa – przez wzgląd na potrzebę doskonalenia i rozwoju dziedziny – podejmuje próby stopniowego odchodzenia od tradycyjnej teorii Spencera. Zamiast tego, próbom wyjaśnienia pojęcia rozwoju towarzyszy skupienie na ukierunkowaniu procesu rozwoju w celu realizacji bieżących zadań rozwojowych. Rozwój zaczyna być tym samym postrzegany przez pryzmat powinności i budowania poczucia wolności. Nowy kierunek interpretacji pojęcia rozwój, oparty na włączeniu wybranych pojęć etycznych do języka psychologicznego, istotnie rozszerza możliwość współmiernego opisu procesów rozwojowych realizowanych przez człowieka w życiu codziennym. Jednocześnie, upatrywanie celowości rozwoju w poczuciu wolności (nie zaś jedynie w chęci przystosowania się) daje perspektywy ku lepszemu zrozumieniu oraz wykorzystaniu potencjału rozwojowego jednostki[3]. W kontekście nowoczesnego podejścia do pojęcia rozwoju, zmiana rozwojowa obejmuje wszystko to, co przyczynia się do budowania poczucia wykorzystywania własnych możliwości, osiągania większej autonomii czy wreszcie – bycia sobą[4]. Proces ten opiera się na opanowywaniu nowych umiejętności, przy czym niezwykle istotnym jest, by zdolności te umożliwiały twórcze i pozytywne zaangażowanie się w relacje społeczne. Przez wzgląd na fakt, iż człowiek jest istotą społeczną, nabywanie nowych umiejętności poza poczuciem wolności, musi nieść możliwość tworzenia konstruktywnych więzi społecznych[5].

Podczas próby wyjaśnienia pojęcia „rozwój” w psychologii stosowanym jest przedstawić wskazane zagadnienie – w ujęciu tradycyjnym. Powołując się na literaturę przedmiotu, mianem rozwoju można określić pewną uporządkowaną sekwencję zmian prowadzonych zgodnie z pewnym powszechnie przyjętym wzorcem. W tym kontekście proces rozwojowy postępuje systematycznie w określonym kierunku – przeciwnie do nieprzewidywalnych zmian przypadkowych[6]. W tradycyjnym ujęciu – pojęcie rozwoju postrzegane jest przez pryzmat ciągu zmian, które są ze sobą nie tylko blisko powiązane ale przede wszystkim wyróżnia je wysoki poziom uporządkowania, a zatem pojawiają się one w określonych etapach całego cyklu życia człowieka[7]. Co istotne, przytoczone wyżej definicje podkreślają porządek oraz kierunek przebiegu procesu rozwojowego, jednocześnie pomijając takie cechy, jak spontaniczność i wartość rozwoju[8]. Wertując podręczniki polskiej literatury psychologicznej można odnaleźć również takie definicje, które wyjaśniają opisywane zagadnienie uwzględniając spontaniczność i celowość tego procesu. Tym samym, termin rozwoju można przedstawić jako nieodwracalną i wysoce uporządkowaną sekwencję zmian o charakterze strukturalnym oraz funkcjonalnym, pozostającą zależną od czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Przytoczona definicja uwzględnia zatem znaczenie czynników zewnętrznych w procesie rozwoju człowieka [9].

Pertraktując nad tematem rozwoju warto przytoczyć definicję opracowaną przez Piotra Olesia, w myśl której na proces rozwojowy składają się „wyższe” stadia. Autor ten – choć wprowadza przekonanie o istnieniu etapów w rozwoju – nie podejmuje próby ich szczegółowej charakterystyki. W kontekście powyższego, rozwój stanowi wielowymiarowy proces zmian, rozwijający się w czasie, prowadzący do wzrostu lub osiągania o wiele bardziej zaawansowanego przystosowania i/lub funkcjonowania, zaś w przypadku starzenia się organizmu – zapobiegania i kompensowania ewentualnych zmian regresywnych[10]. Stosownym jest podkreślić, że w takim rozumieniu – kierunek rozwoju prowadzi do modyfikacji prostszych czynności i funkcji, w bardziej złożone[11].

Kierując się ku podsumowaniu rozważań na temat definicyjnego ujęcia terminu „rozwój” na gruncie psychologii, warto wskazać na formułę zawartą na łamach Nowej Encyklopedii Powszechnej, zgodnie z którą rozwojem określa się każdy długotrwały proces ściśle ukierunkowanych zmian, w którym pojawiają się kolejne etapy przemian danej jednostki, wykazujące obserwowalne zróżnicowanie w określonym kontekście[12]. W ujęciu tym, z terminem rozwoju zestawiane są takiego pojęcia jak kierunkowość oraz prawidłowość. Współczesne definicje uzupełniają omawiany termin o „spontaniczność” – zdaje się, że to właśnie ta cecha jest kluczowa w definiowaniu rozwoju[13]. Człowiek – jako swego rodzaju obiekt/układ – nie zdobywa jakichkolwiek umiejętności ze źródeł o charakterze zewnętrznym. Wszystko to, co się rozwija, czerpie przede wszystkim ze źródła wewnętrznego dla swoich zmian. Wszelkie czynniki zewnętrzne (środowisko) stwarzają jedynie warunki umożliwiające ujawnienie się zachodzących właśnie zmian[14]. Istotnym podkreślenia jest następujący fakt: człowiek nie posiada możliwości nabycia jakichkolwiek umiejętności, której wcześniej nie posiadał w formie zalążkowej bądź potencjalnej. Tym samym, rozwój to swego rodzaju aktualizacja pierwotnego projektu. W początkowej fazie rozwoju wspomniany projekt posiada pewne swoiste cechy, które pozostając aktywne – inicjują spontaniczny rozwój oraz decydują o kierunku zmian rozwojowych[15]. Czynniki zewnętrzne mogą w przypadku tego spontanicznego procesu – wspomagać, przyspieszać/opóźniać zmiany, nie są jednak w stanie ich inicjować[16].

Podsumowując, pojęcie rozwoju w świetle definicji prezentowanych na łamach współczesnej literatury psychologicznej – postrzegane jest jako proces aktualizacji potencjału drzemiącego w każdej ludzkiej jednostce. Możliwości dokonywania tych zmian niosą za sobą poczucie wolności i samospełnienia (samoaktualizacji), pozwalając danej jednostce na „bycie sobą”. Innymi słowy, rozwój to ewolucja ku „byciu sobą”, a zatem wykorzystywanie drzemiących w człowieku zdolności i „aktualizowanie” ich do szerszego spektrum. Niebagatelne znaczenie ma przy tym rozwój psychiczny – rozwój własnej tożsamości, obrazu samego siebie. Każdy człowiek bez wyjątku rodzi się „kimś”, musi jednak wykorzystać proces rozwoju do wykreowania samego siebie[17]. W tym kontekście – przez pryzmat wolności (jak wspomniano, w świetle tradycyjnej koncepcji – rozwój postrzegany jest pryzmat powinności i poczucia wolności) – im lepiej człowiek poznaje siebie i swobodnie wyraża siebie, tym bardziej osiąga stan bycia sobą. Jeśli z kolei przyjmiemy, że celem rozwoju jest zdolność nawiązywania bliskich relacji z innymi, to rozwój jest procesem stawania się tym, kim powinniśmy być. Pełen rozwój jednostki osiągany jest wówczas, gdy właściwie rozumie ona swoje powinności i dostosowuje je do środowisko życia[18].

 

  • Znaczenie terminu „rozwój” w pedagogice

Pojęcie rozwoju człowieka stanowi jedno z kluczowych zagadnień w dziedzinie pedagogiki. Wielu pedagogów uznaje, że głównym celem procesu wychowania jest wielowymiarowy rozwój jednostki we wszelkich aspektach jej życia codziennego[19]. Podejmując próbę wyjaśnienia znaczenia terminu „rozwój” w tej dziedzinie stosownym wydaje się nakreślić czym w istocie jest pedagogika. Wspomniana dziedzina naukowa zajmuje się całościowym badaniem zachowań, postaw, wpływów tudzież warunków życia ludzkiego, istotnych dla rozwoju i formowania jednostki dążącej do świadomego kierowania procesami rozwoju w celu osiągnięcia kompleksowej dojrzałości człowieka – zarówno w aspekcie społecznym, jak również wewnętrznym[20]. Można tym samym uznać, że pedagogika to nauka o wspomaganiu rozwoju człowieka[21].

Podejmując próbę zdefiniowania terminu „rozwój” w ujęciu pedagogicznym stosownym jest nadmienić, iż zagadnienie to postrzegane jest na łamach literatury z zakresu pedagogiki przez pryzmat kompleksowego procesu, obejmującego szereg zmian, postępów i ewolucji, które zachodzą w jednostce od momentu jej narodzin, aż po okres dorosłości i starzenia (przy czym – w kontekście tym przybierają one cechy regresywnych). Zauważa się zatem, iż charakteryzowane pojęcie obejmuje różnorodne aspekty ludzkiego życia, w tym sferę fizyczną, emocjonalną, społeczną, intelektualną oraz moralną[22]. Pojęcie „rozwój” – w świetle nauk pedagogicznych – stanowi pewnego rodzaju ideę edukacji, w myśl której proces rozwojowy ukierunkowany jest nie jedynie na przekazywanie wiedzy, lecz także wspieranie kształtowania umiejętności, wartości, postaw i zdolności uczniów. W tym kontekście, edukacja/nauczanie stanowią narzędzie umożliwiające stymulowanie rozwoju danej jednostki na wielu płaszczyznach, co może przyczyniać się do umożliwienia jej pełnego funkcjonowania społecznego[23]. Wreszcie – pojęcie rozwoju związane jest w pedagogice z konceptem uczenia się pozostającego procesem, w którym jednostka nabywa nowe umiejętności, zdolności i przekonania. Pedagodzy – jako środowisko zewnętrzne sprzyjające temu procesowi – podejmują próbę stworzenia optymalnego otoczenia edukacyjnego, mającego sprzyjać właściwemu rozwojowi uczniów, dostosowując metody nauczania do ich indywidualnych potrzeb i preferencji, a także bieżących etapów rozwojowych[24].

Podejmując rozważania na temat rozumienia pojęcia „rozwój” w kontekście pedagogicznym, należy przyjąć, iż termin ten ma kluczowe znaczenie dla skutecznego nauczania i wychowania. Punktem wspólnym łączącym rozumienie kwestii rozwoju w dziedzinie psychologii oraz w pedagogice, jest postrzeganie tego procesu jako zbioru dwóch fundamentalnych stadiów: dojrzewania i uczenia się. Pierwszy z elementów – dojrzewanie – rozumiane jest jako przeobrażanie się potencjalnych cech jednostki, które wynikają z jej genetycznego wyposażenia. Ostatecznie, celem procesu rozwojowego jest osiągnięcie "samorealizacji", czyli dążenie do wykonywania działań, do których jednostka jest naturalnie predysponowana, i w których może się najlepiej rozwijać[25]. Drugi spośród wskazanych elementów – uczenie się – to proces sprowadzony do zdobywania nowej wiedzy, umiejętności, postaw czy zachowań poprzez doświadczenia, praktykę, interakcje z otoczeniem lub specjalne działania edukacyjne. Uczenie się jest zatem fundamentalnym elementem rozwoju każdej jednostki, umożliwiając jej lepsze funkcjonowanie w otaczającym świecie oraz dostosowywanie się do zmieniających się warunków życiowych[26]. Jak już wspomniano – pedagodzy jako środowisko sprzyjające rozwojowi, starają się wspierać i kształtować ten proces poprzez tworzenie optymalnego otoczenia edukacyjnego i dobór metody nauczania do indywidualnych potrzeb oraz specyficznych preferencji uczniów[27].

Rozwój dziecka, szczególnie w kontekście jego zdrowia psychicznego, stanowi fundamentalny wyznacznik postaw i działań podejmowanych przez dorosłych. Jest to bowiem nieodwracalny czynnik, niosący za sobą szereg długofalowych konsekwencji podejmowanych działań. Wobec powyższego, w obszarze pedagogiki, kluczowym jest nieustanne dążenie do edukacji samego siebie – świadomego monitorowania własnych działań, słów, intencji oraz energii związanej z wypowiadanym słowem (mające na celu przede wszystkim unikanie szkodliwego wpływu na dziecko)[28]. Wychowanie obejmuje proces edukacyjny skierowany zarówno do rodziców, jak też nauczycieli. Wymaga ono świadomej refleksji nad znaczeniem każdego etapu rozwoju dziecka, zrozumienia jego różnych poziomów oraz pełnej świadomości efektów podejmowanych działań, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, mających wpływ na zdrowie psychofizyczne oraz duchowe przyszłych pokoleń[29]. Edukacja w obszarze zdrowego wychowania obejmuje również świadome podejście do kwestii komunikacji z dziećmi i innymi ludźmi, a także zrozumienie wieloaspektowych konsekwencji zaniedbań mogących wynikać z braku świadomości. Wychowanie kształtuje również odpowiedzialność za skutki działań, zarówno te fizyczne, psychiczne tudzież społeczne, a także skupia się na aspektach ekologicznych[30]. Aby skutecznie wspierać rozwój innych, szczególnie dzieci, konieczne jest poznanie samego siebie i zrozumienie celu własnych działań, co można porównać do obsługi urządzenia, dla którego istnieje instrukcja obsługi. Wiedza ta pozwala uniknąć uszkodzeń i zniszczeń, umożliwiając zrozumienie, do czego służy dany proces wychowawczy. Dlatego też istotną rolę odgrywa samoedukacja i samodoskonalenie[31].

Wspieranie rozwoju dziecka to proces zapewniania mu emocjonalnego wsparcia. Dziecko potrzebuje stabilnych punktów odniesienia do zrozumienia i przetworzenia otaczających je wydarzeń. Kluczową rolę w tym procesie odgrywa obecność dorosłego, który aktywnie uczestniczy w kształtowaniu percepcji świata i ludzi. To manifestuje się w stymulowaniu potencjału dziecka, rozwijaniu jego środków wyrazu oraz zachęcaniu do dzielenia się nimi z bliskim otoczeniem. Dodatkowo, istotne jest wspieranie wartości wyrażanych przez dziecko – jego uczuć, myśli i słów (niezależnie od ewentualnej oceny ze strony dorosłych). Nauczyciele i opiekunowie mają zadanie nie tylko pobudzać, lecz przede wszystkim rozwijać tożsamość dziecka oraz jego umiejętności. Celem takiego działania jest wychowanie dziecka do samodzielności, pełnej akceptacji samego siebie, utrzymania kontroli nad sobą, a w końcu – do samopomocy[32].

 

[1] T. Niemirowski, Pojęcie rozwoju w psychologii rozwojowej, „Horyzonty Psychologii”, nr 5, 2015, s. 15.

[2] J. Trempała, Natura rozwoju psychicznego, [w:] Psychologia rozwoju człowiek, (red.) J. Trempała, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2011, s. 29.

[3] T. Niemirowski, Pojęcie rozwoju w psychologii rozwojowej, „Horyzonty Psychologii”, nr 5, 2015, s. 26.

[4] T. Niemirowski, Pojęcie rozwoju w psychologii rozwojowej, „Horyzonty Psychologii”, nr 5, 2015, s. 25.

[5] M. Przetacznik-Gierowska, Zasady i prawidłowości psychicznego rozwoju człowieka, [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Tom 1. Zagadnienia ogólne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2002, s. 67.

[6] A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa, 2004, s. 43.

[7] B. M. Newman, Ph. R. Newman, Development Through Life. A Psychosocial Approach, The Dorsey Press, Homewood, 1984, s. 37.

[8] A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa, 2004, s. 43.

[9] E. Rzechowska, Rozwój, [w:] Encyklopedia Katolicka, (red.) E. Gigilewicz, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, 2012, s. 460.

[10] P. Oleś, Psychologia człowieka dorosłego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2011, s. 20.

[11] T. Niemirowski, Pojęcie rozwoju w psychologii rozwojowej, „Horyzonty Psychologii”, nr 5, 2015, s. 18.

[12] Nowa encyklopedia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 616.

[13] T. Niemirowski, Pojęcie rozwoju w psychologii rozwojowej, „Horyzonty Psychologii”, nr 5, 2015, s. 19-20.

[14] M. Przetacznik-Gierowska, Zasady i prawidłowości psychicznego rozwoju człowieka, [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Tom 1. Zagadnienia ogólne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2002, s. 65.

[15] T. Niemirowski, Pojęcie rozwoju w psychologii rozwojowej, „Horyzonty Psychologii”, nr 5, 2015, s. 19-20.

[16] A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa, 2004, s. 43.

[17] M. Straś-Romanowska, Rozwój człowieka a rozwój osobowy, „Studia Psychologica”, nr 3, 2002, s. 100.

[18] T. Niemirowski, Pojęcie rozwoju w psychologii rozwojowej, „Horyzonty Psychologii”, nr 5, 2015, s. 22-23.

[19] T. Niemirowski, Pojęcie rozwoju w psychologii rozwojowej, „Horyzonty Psychologii”, nr 5, 2015, s. 15.

[20] J. Homplewicz, Etyka pedagogiczna, Wydawnictwo WSP, Warszawa, 1996, s. 38.

[21] T. Niemirowski, Pojęcie rozwoju w psychologii rozwojowej, „Horyzonty Psychologii”, nr 5, 2015, s. 15.

[22] A. Salamucha, Pojęcie rozwoju człowieka w pedagogice, „Roczniki Nauk Społecznych”, nr 2, 2000-2001, s. 159-160.

[23] M. Nowak, Rozwój i jego wychowawcza wartość w pedagogice rozwoju według Jana Pawła II, „Labor et Educatio”, nr 3, 2015, s. 32.

[24] E. Białek, Nowa pedagogika – edukacja siebie samego, [w:] Edukacja wobec wyzwań kulturowo-cywilizacyjnych, (red.) J. Kojkoła, P. J. Przybysz, Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia, 2002, s. 185-186.

[25] A. Salamucha, Pojęcie rozwoju człowieka w pedagogice, „Roczniki Nauk Społecznych”, nr 2, 2000-2001, s. 160-161.

[26] A. Salamucha, Pojęcie rozwoju człowieka w pedagogice, „Roczniki Nauk Społecznych”, nr 2, 2000-2001, s. 160-161.

[27] E. Białek, Nowa pedagogika – edukacja siebie samego, [w:] Edukacja wobec wyzwań kulturowo-cywilizacyjnych, (red.) J. Kojkoła, P. J. Przybysz, Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia, 2002, s. 185-186.

[28] E. Białek, Nowa pedagogika – edukacja siebie samego, [w:] Edukacja wobec wyzwań kulturowo-cywilizacyjnych, (red.) J. Kojkoła, P. J. Przybysz, Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia, 2002, s. 183-184.

[29] A. Szyszko-Bohusz, W. Pasterniak, Nowa filozofia człowieka i nowa pedagogika, „Dydaktyka Literatury”, nr 20, 2000, 144-145.

[30] E. Białek, Nowa pedagogika – edukacja siebie samego, [w:] Edukacja wobec wyzwań kulturowo-cywilizacyjnych, (red.) J. Kojkoła, P. J. Przybysz, Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia, 2002, s. 183-184.

[31] A. Szyszko-Bohusz, W. Pasterniak, Nowa filozofia człowieka i nowa pedagogika, „Dydaktyka Literatury”, nr 20, 2000, 144-145.

[32] E. Białek, Nowa pedagogika – edukacja siebie samego, [w:] Edukacja wobec wyzwań kulturowo-cywilizacyjnych, (red.) J. Kojkoła, P. J. Przybysz, Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia, 2002, s. 185-186.